Propozycje wykorzystania filmu w realizacji podstawy programowej

z języka polskiego dla klas 4–8 szkoły podstawowej

Opracowanie przygotowane przez Zespół Centralnego Gabinetu Edukacji Filmowej,

Pałac Młodzieży im. J. Tuwima

W części podstawy programowej określającej warunki i sposób realizacji wymagań czytamy:

Klasy IV–VIII szkoły podstawowej to okres kształtowania sposobów poznawania świata i postaw wobec niego, poznawania kultury i jej wytworów, rozwijania umiejętności komunikowania się z innymi ludźmi, doskonalenia myślenia konkretnego oraz abstrakcyjnego. To również czas formowania indywidualnej osobowości i charakteru młodego człowieka oraz internalizacji systemu wartości, w tym szczególnie prawdy, dobra i piękna.[1]

Zatem zadaniem nauczyciela języka polskiego jest przygotowywanie uczniów do coraz bardziej świadomego i refleksyjnego uczestnictwa w kulturze, której film i inne sztuki audiowizualne są istotną częścią. Wynika z tego, iż edukacja filmowa powinna być ważną częścią edukacji polonistycznej.

Na II etapie kształcenia (kl. 4–8) edukacja filmowa powinna być realizowana w dwóch nurtach: edukacja do filmu (czyli przygotowanie ucznia do pogłębionego odbioru filmu, jego analizy, rozwijanie wrażliwości poprzez zapoznawanie ze środkami wyrazu sztuki filmowej, procesem pracy nad filmem, historią kina itd.) oraz edukacja poprzez film (czyli wykorzystanie filmu jako narzędzia edukacyjnego, punktu wyjścia do dyskusji, źródła wiedzy o świecie itd.). Film na zajęciach może funkcjonować jako autonomiczny tekst kultury, którego poetyka i wymowa jest przedmiotem badań uczniów, jako kontekst do omawianych utworów literackich, jako punkt wyjścia do rozważań itp. Wykorzystując film jako kontekst, można sięgnąć po niego na początku pracy (wówczas pomaga zainteresować uczniów tematem), w części właściwej (rozszerza horyzont interpretacyjny) lub w podsumowaniu (pomaga pogłębić refleksję, poszerzyć świadomość kulturową uczniów).

Praca z filmem może odbywać się na zajęciach lekcyjnych, ale również pozalekcyjnych i pozaszkolnych (np. lekcja w kinie).

Poniżej przedstawiamy propozycje wykorzystania filmu w realizacji treści nauczania na II etapie edukacji (z podziałem na klasy 4–6 i 7–8).

Treści nauczania – wymagania szczegółowe KLASY IV–VI

  1. Kształcenie literackie i kulturowe.
  2. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

12) określa tematykę oraz problematykę utworu;

13) wskazuje i omawia wątek główny oraz wątki poboczne;

17) przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadnia;

19) wyraża własny sąd o postaciach i zdarzeniach;

20) wskazuje wartości w utworze oraz określa wartości ważne dla bohatera.

III. Tworzenie wypowiedzi.

  1. Elementy retoryki. Uczeń:

1) uczestniczy w rozmowie na zadany temat, wydziela jej części, sygnały konstrukcyjne wzmacniające więź między uczestnikami dialogu, tłumaczące sens;

2) rozróżnia argumenty odnoszące się do faktów i logiki oraz odwołujące się do emocji;

Powyższe umiejętności uczniów z powodzeniem doskonali się podczas pracy z każdym filmem, gdyż zwykle rozmowę z uczniami na temat poznanego dzieła filmowego rozpoczynamy od określenia tematyki, wskazania głównych wątków, dookreślenia elementów świata przedstawionego. Podczas rozmowy o filmie dzieci zastanawiają się nad jego wymową, analizują i oceniają zachowanie bohaterów (bogacą słownictwo dotyczące charakterystyki, motywacji i ocen), opisują postacie (poszerzają słownictwo w tym zakresie). Nauczyciel, moderując dyskusję na temat filmu, ma też okazję do akcentowania różnic pomiędzy faktem a opinią, argumentów odnoszących się do faktów oraz odwołujących się do emocji uczestników.

Naturalne zaangażowanie emocjonalne powoduje zwykle, że do rozmowy na zajęciach filmowych angażują się także ci uczniowie, którzy zwykle nie są aktywni na lekcji.

Proponowane filmy:

  1. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

(…)

8) rozumie swoistość tekstów kultury przynależnych do: literatury, teatru, filmu, muzyki, sztuk plastycznych i audiowizualnych;

9) wyodrębnia elementy składające się na spektakl teatralny (gra aktorska, reżyseria, dekoracja, charakteryzacja, kostiumy, rekwizyty, muzyka); wyodrębnia elementy dzieła filmowego i telewizyjnego (scenariusz, reżyseria, ujęcie, gra aktorska, muzyka); wskazuje cechy charakterystyczne przekazów audiowizualnych (filmu, programu informacyjnego, programu rozrywkowego);

10) rozumie, czym jest adaptacja utworu literackiego (np. filmowa, sceniczna, radiowa) oraz wskazuje różnice między tekstem literackim a jego adaptacją;

11) odnosi treści tekstów kultury do własnego doświadczenia; (…)

13) świadomie i z uwagą odbiera filmy, koncerty, spektakle, programy radiowe i telewizyjne, zwłaszcza adresowane do dzieci i młodzieży.

Przytoczone wymagania wprost wskazują na konieczność przybliżenia uczniom filmu jako tekstu kultury oraz zapoznania z szeroko pojętą kulturą filmową. Pracując z wybranym filmem, nauczyciel wprowadza (lub utrwala) pojęcia związane z tworzywem dzieła filmowego, budową filmu (klatka, kadr, ujęcie, scena, sekwencja), podstawowe środki wyrazu (plan filmowy, ruchy i punkty widzenia kamery, montaż, dźwięk itd.), zawody filmowe i proces pracy nad filmem. Pojęcie adaptacji i ekranizacji filmowej warto omówić na przykładzie wybranej adaptacji jednej z lektur ujętych w podstawie programowej (wykaz adaptacji poniżej). Wartą polecenia lekturą, adresowaną przede wszystkim do młodych widzów, ale także do edukatorów filmowych pracujących z tą grupą, jest Elementarz młodego kinomana – przystępnie napisane kompendium wiedzy o filmie. Publikacja ta dostępna jest na stronie http://edukacjafilmowa.pl/elementarz-mlodego-kinomana/.

Istotnym elementem edukacji kulturalnej (w tym filmowej) jest przygotowanie młodzieży do udziału w życiu kulturalnym, dlatego ważne jest, aby uczniowie uczestniczyli w wydarzeniach filmowych (np. organizowanych w szkole) oraz seansach filmowych w kinie.

Adaptacje filmowe lektur (wybór):

Wybrane pozycje z serii Nazywam się… (np. Mikołaj Kopernik, Fryderyk Chopin, Maria Curie-Skłodowska, Jan Paweł II i in.)

Proponowane filmy biograficzne w całości lub we fragmentach:

  • Gwiazda Kopernika, reż. Zdzisław Kudła, Andrzej Orzechowski (omówienie filmu: http://edukacjafilmowa.pl/gwiazda-kopernika-2009/)
  • Chopin. Pragnienie miłości, reż. Jerzy Antczak (fragmenty)
  • Maria Skłodowska-Curie, reż. Marie Noelle (fragmenty)
  • Karol – człowiek, który został papieżem, reż. Giacomo Battiato
  • Karol – papież, który pozostał człowiekiem, reż. Giacomo Battiato
  • Z dalekiego kraju, reż. Krzysztof Zanussi

III Tworzenie wypowiedzi

1) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: dialog, opowiadanie (twórcze, odtwórcze), opis, list, sprawozdanie (z filmu, spektaklu, wydarzenia), dedykacja, zaproszenie, podziękowanie, ogłoszenie, życzenia, opis przeżyć wewnętrznych, charakterystyka, tekst o charakterze argumentacyjnym;

7) tworzy opowiadania związane z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera, komponowanie początku i zakończenia na podstawie fragmentu tekstu lub na podstawie ilustracji;

Film (lub jego fragmenty) może być ciekawym punktem wyjścia do ćwiczeń redakcyjnych. Warto zaproponować dzieciom napisanie dialogów do pokazanego fragmentu lubianego filmu (lub archiwalnego filmu niemego – przy okazji zapoznajemy z historią kina), opowiadanie przygód bohaterów, które uczniowie poznali podczas seansu filmowego (opowiadanie odtwórcze) lub ciąg dalszy ich losów (opowiadanie twórcze); bohater filmowy może zostać poddany ocenie, scharakteryzowany i opisany – opis może dotyczyć także sytuacji, przeżyć wewnętrznych bohatera w jakiejś sytuacji z akcji filmu lub widza podczas seansu itp.

Proponowane filmy:

2) Mówienie i pisanie. Uczeń:

8) redaguje scenariusz filmowy na podstawie fragmentów książki oraz własnych pomysłów;

Scenariusz filmowy jest dla uczniów klas 4–6 trudną formą wypowiedzi, gdyż wymaga dobrej znajomości środków wyrazu sztuki filmowej, zasad konstruowania ujęć, scen w filmie, podstawowej wiedzy na temat formatu scenariusza filmowego, świadomości dotyczącej procesu pracy nad filmem i pewnej sprawności językowej. To wymaganie sugeruje, że edukacja filmowa powinna być prowadzona już wcześniej, aby w klasach 4–6 uczniowie byli gotowi do realizacji tak trudnego zadania. Cykl otwierający pracę nad scenariuszem warto rozpocząć od przeanalizowania z uczniami sceny (lub ujęcia) wybranego filmu. Uczniowie mogą zacząć od odtworzenia scenariusza do analizowanej właśnie sceny.

Pomocne dla nauczyciela przygotowującego zajęcia na temat scenariusza filmowego będą materiały merytoryczne dostępne w rekomendowanym wcześniej Elementarzu młodego kinomana (rozdział Kto i jak tworzy film (http://edukacjafilmowa.pl/elementarz-mlodego-kinomana/kto-i-jak-tworzy-film/) oraz ćwiczenia zawarte w scenariuszu zajęć na temat: Scenariusz – pierwsze narodziny filmu (http://edukacjafilmowa.pl/o-zabawkach-dla-dzieci-1999/).

Polecane lektury:

  1. Robin U. Russin, William Missouri Downs, Jak napisać scenariusz filmowy, Wydawnictwo: Wojciech Marzec 2005.
  2. Piotr Wereśniak, Alchemia scenariusza filmowego, https://piotrweresniak.com/2009/04/11/alchemia-scenariusza-filmowego/
  3. Scenariusz filmowy – jak go zacząć i skończyć, materiał Filmoteki Szkolnej dostępny na stronie http://www.ceo.org.pl/sites/default/files/news-files/scenariusz_filmowy_jak_zaczac_i_skonczyc.pdf

 

Treści nauczania – wymagania szczegółowe KLASY VII–VIII

  1. Kształcenie literackie i kulturowe.
  2. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

7) określa w poznawanych tekstach problematykę egzystencjalną i poddaje ją refleksji;

Zacytowane wyżej wymaganie wskazuje na konieczność przygotowania uczniów do refleksji na tematy egzystencjalne, przede wszystkim te poruszone w poznawanych tekstach literackich. Warto jednak sięgnąć także po filmy, zwłaszcza takie, które prezentują tematy ważne i problemy bliskie uczniom:

11) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny, historycznoliteracki, kulturowy, filozoficzny, społeczny;

Powyższe wymagania wskazują na potrzebę wykorzystania filmu jako kontekstu analitycznego dla omawianych tekstów kultury. Taki kontekst mogą stanowić filmy przybliżające realia historyczne czy społeczne świata przedstawione w omawianym utworze bądź też ukazujące uniwersalne problemy oraz wartości, których dotyczy omawiany tekst.

Propozycje filmowe:

Warto sięgać także po fragmenty filmów, które mogą być ciekawym kontekstem do treści omawianych podczas zajęć języka polskiego:

  1. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

(…)

7) znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach)  nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych.

W trakcie edukacji polonistycznej uczniowie powinni pogłębiać świadomość ciągłości kultury, która jest niezmiennie źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń artystów tworzących na gruncie różnych sztuk. Aby zwrócić na to uwagę uczniów, na przykład przy okazji omawiania motywu herosa, można sięgnąć po następujące filmy lub ich fragmenty:

  • Superman (jedna z czterech części, np. w reż. R. Donnera); filmy S. Spielberga o przygodach Indiany Jonesa; Terminator (reż. J. Cameron); Batman (reż. T. Burton, J. Schumacher); serial Stawka większa niż życie (reż. J. Morgenstern); cykl filmów o przygodach Jamesa Bonda itp.

Inne proponowane filmy:

  1. Samokształcenie. Uczeń:

(…)

3) uczestniczy w życiu kulturalnym w swoim regionie;

4) uczestniczy w projektach edukacyjnych (np. tworzy różnorodne prezentacje, projekty wystaw, realizuje krótkie filmy z wykorzystaniem technologii multimedialnych); (…)

Celem edukacji polonistycznej jest także przygotowanie uczniów do uczestniczenia w życiu kulturalnym najbliższej okolicy oraz kształtowania u nich zainteresowania kulturą. Aktywność młodzieży w tej dziedzinie warto inspirować poprzez stwarzanie okazji do udziału w koncertach, spektaklach czy pokazach filmowych. Wydarzenia takie uczniowie mogą zorganizować także w swojej szkole. Świetną metodą pracy doskonalącą między innymi umiejętność działania w zespole, twórczego rozwiązywania problemów czy planowania własnej pracy jest filmowy projekt edukacyjny. Wśród pomysłów na projekt edukacyjny o tematyce filmowej warto wymienić:

  • szkolny blog, na którym młodzież będzie zamieszczać swoje recenzje lub wiedorecenzje,
  • szkolny festiwal filmów dokumentalnych lub animowanych (dostępnych legalnie w pakietach i na portalu Filmoteki Szkolnej),
  • międzyszkolny konkurs wiedzy o filmie,
  •  warsztaty realizatorskie połączone z nakręceniem przez młodzież własnej etiudy,
  • konkurs piosenki filmowej itp.

Ciekawe pomysły na filmowe projekty edukacyjne oraz sugestie dotyczące organizacji pracy z uczniami można znaleźć na stronie Centrum Edukacji Obywatelskiej: http://www.ceo.org.pl/pl/filmotekaszkolna/news/edukacyjny-projekt-filmowy.

8) rozwija umiejętność krytycznego myślenia i formułowania opinii.

Film stanowi dobry punkt wyjścia do dyskusji, pobudza do myślenia, formułowania własnych opinii i ocen oraz do wypowiadania się na forum klasy, dając możliwość konfrontacji własnego zdania z opiniami innych osób. Pozwala on także na bezpieczną identyfikację z postacią bądź z problemem, daje możliwość mówienia o trudnych sprawach nie wprost, jednocześnie stwarza okazję dowiedzenia się czegoś na swój temat. Realizując to wymaganie, warto sięgać po filmy, które nie pozostawią uczniów obojętnymi. Warto też prezentować krótkie filmy dokumentalne lub animowane:

Adaptacje filmowe lektur (wybór):

  • Charles Dickens, Opowieść wigilijna – utwór ten był wielokrotnie ekranizowany, jedną z najnowszych wersji jest film w reż. Roberta Zemeckisa (scenariusz zajęć dostępny na stronie: http://edukacjafilmowa.pl/opowiesc-wigilijna-2009-2/;  opracowanie wskazujące tropy interpretacyjne oraz pomysły na zajęcia: http://edukacjafilmowa.pl/opowiesc-wigilijna-2009/)
  • Aleksander Fredro, Zemsta – adaptacja filmowa w reż. Andrzeja Wajdy
  • Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec – adaptacja filmowa w reż. Roberta Glińskiego (propozycja zajęć: http://edukacjafilmowa.pl/kamienie-na-szaniec-2014-2/, analiza filmu: http://edukacjafilmowa.pl/kamienie-na-szaniec-2014/)
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – adaptacja filmowa w reż. Andrzeja Wajdy
  • Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę – adaptacja filmowa (animacja) w reż. Marka Osborne’a (omówienie dostępne na stronie: http://edukacjafilmowa.pl/maly-ksiaze-2015/)
  • Henryk Sienkiewicz, Quo vadis – adaptacja w reż. Jerzego Kawalerowicza (opracowanie dostępne na stronie http://edukacjafilmowa.pl/quo-vadis-2001/)
  • Stefan Żeromski, Syzyfowe prace – adaptacja w reż. Pawła Komorowskiego
  • Arkady Fiedler, Dywizjon 303 – adaptacja w reż. Wiesława Saniewskiego
  • Ernest Hemingway, Stary człowiek i morze – utwór wielokrotnie przenoszony na ekran. Jedną z najnowszych adaptacji jest film krótkometrażowy w reż. Aleksandra Petrova
  • Nancy H. Kleinbaum, Stowarzyszenie Umarłych Poetów – adaptacja w reż. Petera Weira
  • Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy – adaptacja w reż. Aleksandra Forda
  • Eric-Emmanuel Schmitt, Oskar i pani Róża – adaptacja w reż. Marka Piwowskiego

Filmowe czytanie utworów literackich

Jak sugeruje Witold Bobiński[2], film w edukacji polonistycznej można wykorzystać także jako „metodę” odczytywania utworów literackich. Zatem warto:

  • czytać utwór literacki jak scenariusz (uczniowie oceniają, czy utwór ma potencjał , aby stać się adaptacją filmową, zastanawiają się, jak należy zmienić utwór, ukształtować fabułę ewentualnego filmu – posługują się przy tym odpowiednimi terminami: fabuła, akcja, wątek, monolog, opis, ale również ujęcie, scena, plan filmowy itp.),
  • dokonywać przeróbki utworu lub jego fragmentu na scenariusz lub scenopis (uczniowie przekształcają fragment tekstu tak, aby stał się scenariuszem, czyli „literackim projektem utworu”; mogą opracować też scenopis, który stanowi ekranową wizję kolejnych fragmentów filmu. Wizualizacja tekstu pomaga w odczytaniu znaczeń symbolicznych, których nośnikiem stają się proponowane w uczniowskich scenopisach warianty ujęć, rozpisanych na następujące aspekty: numer ujęcia, zawartość kadru, plany filmowe, ruchy kamer, ścieżka dźwiękowa. Ta metoda świetnie sprawdza się przy pracy nad utworami poetyckimi),
  • wskazywać w tekście literackim cechy gatunkowe „wpisanego” weń filmu (zadanie to wymaga znajomości cech gatunków literackich i filmowych),
  • przygotować propozycje dotyczące montażu, muzyki, obsady autorskiej (jest to okazja do przypomnienia lub utrwalenia terminów związanych z filmem).

Wymienione wyżej zabiegi mają wiele zalet. Dzięki tego typu działaniom tekst literacki nabiera życia, skupia na sobie uwagę uczniów w większym stopniu niż ma to miejsce w trakcie pogadanki heurystycznej, skoncentrowanej na filologicznej analizie utworu. Uczniowie wzbogacają swoją wyobraźnię, rozwijają kreatywność, filmowe czytanie literatury pozwala im dostrzec obrazowość i wizualność dzieła literackiego.

[1] Kursywą zaznaczono treści zacytowane z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r .w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej.

[2] W. Bobiński, Film fabularny w dydaktyce literatury… [w:] Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury (red. Anna Janus-Sitarz), UNIVERSITAS Kraków 2004.

Problem do rozwiązania

Jeżeli nurtuje Cię jakiś problem związany z edukacją filmową

Napisz do nas

Dla uczniów – pomoc w doborze filmów do prezentacji i konkursów

Dla nauczycieli – pomoc w doborze filmów do treści nauczania