Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej.

Rodzaj zajęć: historia, edukacja medialna, wiedza o kulturze, lekcja wychowawcza.

Cel ogólny zajęć: Uświadomienie uczniom zagrożenia wynikającego z zapatrywań autorytarnych i fanatyzmu.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• doskonali umiejętność analizy i interpretacji filmu dokumentalnego;
• poznaje i rozumie pojęcie autokratyzmu i totalitaryzmu;
• dostrzega różnice między rządami autokratycznymi a demokracją;
• doskonali umiejętności pracy w grupach;
• doskonali umiejętność dyskusji.

Metody pracy: dyskusja, dyskusja „za i przeciw”, miniwykład, praca z dokumentem filmowym.

Formy pracy: praca w grupach, praca z całą klasą, pracy indywidualna.

Środki i materiały dydaktyczne: film Z punktu widzenia nocnego portiera w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego, rzutnik multimedialny, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem Władysława Kopalińskiego.

Słowa kluczowe: autorytaryzm, totalitaryzm, fanatyzm, dyscyplina, kodeks moralny.

Czas trwania: 1 godzina lekcyjna + projekcja filmu.

Przebieg zajęć:

1. Rozpoczęcie zajęć.

Zajęcia rozpoczynają się od projekcji filmu. Po prezentacji filmu nauczyciel przedstawia krótko sylwetkę Krzysztofa Kieślowskiego i jego wkład w rozwój polskiego dokumentu.

Krzysztof Kieślowski, reżyser filmów dokumentalnych i fabularnych, scenarzysta. Urodził się w 1941 r. w Warszawie, zmarł w 1996 r. Ukończył łódzką szkołę filmową w 1968 r., dyplom uzyskał w 1970 r. Studiował pod kierunkiem Kazimierza Karabasza i Jerzego Bossaka, i pierwsze jego etiudy dokumentalne Urząd, Z miasta Łodzi powstały pod ich opieką, zaś etiuda fabularna Tramwaj — pod opieką Wandy Jakubowskiej. Po studiach, aż do 1983 związany był z warszawską Wytwórnią Filmów Dokumentalnych. Od 1974 r. był członkiem Zespołu TOR, kierowanego przez Stanisława Różewicza, a potem Krzysztofa Zanussiego. W połowie lat 80. XX w. w pełni poświęcił się filmowi fabularnemu. Uznanie międzynarodowe przyniosły mu filmy: Krótki film o zabijaniu i Krótki film o miłości wchodzące w skład Dekalogu. W kolejnych latach tworzył wielokrotnie nagradzane filmy w koprodukcji (m.in. francuskiej i szwajcarskiej): Podwójne życie Weroniki, Trzy kolory: Niebieski, Biały, Czerwony.

Następnie nauczyciel prosi uczniów o podzielenie się refleksjami i uwagami, które nasunęły im się po obejrzeniu filmu. Zachęca ich do odpowiedzi na postawione przez siebie pytania:

• Kim jest bohater dokumentu Kieślowskiego?
• W jaki sposób jest on przez was odbierany?
• Czy takie zachowanie budzi jakieś skojarzenia?
• Dlaczego bohater tak postrzega otaczający go świat?

2. Rozwinięcie zajęć.

Nauczyciel prosi uczniów, aby podzielili się na kilka grup (po 4–5 osób) i przygotowali krótki plan (zestawienie) zachowań autorytarnych. Pyta, czy ich rodzice lub znajomi spotkali się z takimi zachowaniami, jeśli tak, to gdzie i w jakiej sytuacji? Czy znają przypadki nadużywania swojej pozycji i władzy przez funkcjonariuszy państwowych? Nauczyciel podsumowuje pracę uczniów w grupach i zadaje pytania:

• Co prowadzi do zachowań autorytarnych?
• Czy można znaleźć wspólną przyczynę takich zachowań?
• Jakimi zasadami kieruje się bohater filmu?

Nauczyciel pyta uczniów, jakie skojarzenia przychodzą im na myśl po obejrzeniu filmu. Skojarzenia te zostają zapisane na tablicy. Należy spodziewać się odpowiedzi związanych z autorytaryzmem i totalitaryzmem. Następnie nauczyciel prosi któregoś z uczniów o odczytanie (ze słownika) definicji pojęć: autorytaryzm, totalitaryzm i demokracja[1].

Prowadzący zajęcia prosi o podanie cech charakterystycznych dla rządów autorytarnych i wymienienie przykładów takich rządów znanych im z historii oraz czasów współczesnych. Pyta o to, w których momentach filmu bohater wypowiada się w sposób autorytarny? Prosi o podanie konkretnych przykładów:

• Wypowiedź o filmach które bohater ogląda:

„Ja lubię więcej takie agresywne filmy, jak się biją, walczą, no wie pan, to jest wtedy śmieszne, bo ja się wtedy… jestem zadowolony z tego”[2].

• O umieszczaniu dzieci i młodzieży w zakładach poprawczych:

„No, to pismo wydajemy (…) i to dziecko umieszczamy do takiego poprawczaka. I to dziecko się naucza tym i ono z poprawczaka wychodzi i ono jest idealne dziecko”.

• Młodzież ma za dużo swobody:

„Ja też tak sądzę, że może ta młodzież za dużo ma wolności, no po prostu za dużo ma popuszczone lejce. (…) Mnie to się nie podobuje (…), że długie włosy noszą, (…) spodnie (…) rozszerzane czy wąskie, (…) wąsy, brody jakieś, wie pan tam. No… baki, no fakt, że ja sam noszę, (…) no, ale to baki to jeszcze nie jest takie, można powiedzieć, żeby to był człowiek agresywny. To ja takiego człowieka nienawidzę, proszę pana”.

• Regulamin jest ważniejszy od człowieka:

„Regulamin jest ważniejszy jak człowiek, znaczy, jak się człowiek nie stosuje — przepada, wpada w takie po prostu bagno i wtedy, proszę pana, niknie ten człowiek. I dzieci się muszą też zastosować do tego regulaminu, i dorośli ludzie, którzy żyją, proszę pana, na świecie”.

• Wprowadzenie kary śmierci i publicznych egzekucji:

„Ja sądzę (…) według swojego rozumu, że musi być ta kara śmierci, (…) zrobić takie (…) szubienicę, taki sąd zrobić i dać mu tę karę śmierci, powiesić go po prostu publicznie, dziesiątki, setki ludzi by zobaczyło”.

Nauczyciel proponuje uczniom dyskusję w formie debaty „za i przeciw” i zadaje pytanie: Czy w Polsce możliwe są rządy autorytarne? Klasa zostaje podzielona na kilkuosobowe zespoły, a nauczyciel prosi uczniów, aby znaleźli jak najwięcej argumentów przemawiających za ich stanowiskiem, a następnie o spisanie tych argumentów, rozpoczynając od najważniejszych. Praca powinna zająć około 15 minut. Po upływie tego czasu uczniowie rozpoczynają debatę „za i przeciw”. Nauczyciel moderuje debatę, czuwa nad prawidłowym jej przebiegiem i podsumowuje argumenty obu stron.

3. Podsumowanie.

Nauczyciel zwraca uwagę na wielość systemów politycznych na świecie. Podkreśla, że tylko dobrze pojmowana demokracja daje obywatelowi możliwość wypowiedzi i krytyki władzy, a mieszkańcy państw z takim ustrojem nie są prześladowani za swoje poglądy. Należy też zwrócić młodzieży uwagę na formułowanie argumentów oraz uświadomić, że niejednokrotnie swoimi komentarzami można kogoś skrzywdzić lub obrazić, jeśli skierowane są one przeciwko osobie, nie zaś przeciwko jej poglądom.

Praca domowa:

Uczniowie proszeni są o wykorzystanie wiedzy zdobytej podczas lekcji i napisanie w domu rozprawki na temat: Czy twoim zdaniem w Polsce możliwe są rządy autorytarne? Odpowiedź uzasadnij.

[1] Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000, Świat Książki.

Autorytaryzm — autorytarny władczy, nadużywający władzy; absolutystyczny, autorytatywny, pewny siebie, zarozumiały.

Totalitaryzm — despotyczna, scentralizowana dyktatura autokratycznego władcy albo hierarchii uważającej się za nieomylną, podporządkowującą życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparatowi ucisku.

Demokracja — władza ludu, społeczeństwa; ustrój polit., w którym władza należy do ludu; władza większości.

[2] Wypowiedzi bohatera zostały spisane z filmu przez autora scenariusza zajęć.