Adresat zajęć: uczniowie liceum, klasy: I, II i III.

Rodzaj zajęć: historia w klasie I i III, historia i społeczeństwo w klasie II i III.

Cel ogólny zajęć: Po zapoznaniu uczniów z filmem Wołyń Wojciecha Smarzowskiego, wskazanie motywacji i działań oraz losów ludności Wołynia w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• charakteryzuje stosunki polsko-ukraińskie przed 1939 r. na Wołyniu;
• na podstawie filmu opowiada o obyczajach oraz zwyczajach na wsi polskiej i ukraińskiej przed II wojną światową, np. o obrzędzie weselnym;
• charakteryzuje zbrodnie dokonane przez OUN-UPA na Polakach na Wołyniu i w Galicji Wschodniej;
• odnosi nabytą wiedzę do filmu w celu lepszego zrozumienia specyfiki ówczesnych wydarzeń;
• rozróżnia postawy reprezentowane przez Polaków na Wołyniu: szukanie pomocy i schronienia u ukraińskich sąsiadów, opór przeciwko masowym mordom;
• charakteryzuje postawy Ukraińców, którzy zdecydowali się nieść pomoc Polakom;
• umie funkcjonalnie wykorzystywać zasoby internetu i inne źródła wiedzy.

Metody pracy: elementy wykładu, praca z mapą, praca z filmem fabularnym, samodzielne korzystanie z internetu, wyszukiwanie informacji i tworzenie notatek, praca ze źródłem pisanym, ikonograficznym i audiowizualnym, ćwiczenie w formułowaniu stanowiska i wyciąganiu wniosków, elementy burzy mózgów, dyskusja kierowana.

Formy pracy: praca w grupach, praca indywidualna.

Środki i materiały dydaktyczne: film Wołyń (2016), reż. Wojciech Smarzowski; podręcznik, Historia i społeczeństwo. Ojczysty Panteon i ojczyste spory, WSiP, Warszawa  2013, ss.  191–193, ss.  208–214; podręcznik, Po prostu historia, WSiP, Warszawa 2015, ss.  208–216, ss. 234–237; podręcznik, Zrozumieć przeszłość, Nowa Era, Warszawa 2015, ss. 83–84; atlas historyczny dla szkół ponadgimnazjalnych — Od starożytności do współczesności, Nowa Era, Warszawa 2015, ss.  125–126; Teki Edukacyjne IPN, Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, Warszawa  2002; http://filmpolski.pl[1], http://www.zbrodniawolynska.pl[2] , https://pamiec.pl[3].

Słowa kluczowe: Wołyń, rzeź wołyńska, OUN-UPA, ludobójstwo, depolonizacja.

Bibliografia:

1. W. Filar, Wołyń 1939–1944. Historia, pamięć, pojednanie, Rytm, Warszawa 2009
2. K. Grünberg, Trudne sąsiedztwo, Stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku, Książka i Wiedza, Warszawa 2005
3. G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2005
4. G. Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011
5. L. Popek, Ostrówki — wołyńskie ludobójstwo, Rytm, Warszawa – Lublin 2011
6. E. Siemaszko, W. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia, t. 1–2, Von Borowiecky, Warszawa 2000
7. L. Wasilewski, Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Warszawa 1934.

Czas: 1 godzina lekcyjna + projekcja filmu.

Przebieg zajęć:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zebranie w domu informacji na temat stosunków polsko-ukraińskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego — stworzenie notatki (na podstawie wskazanych w scenariuszu źródeł internetowych i pozycji bibliograficznych, ZAŁĄCZNIK NR 1).

Wyjaśnia temat oraz cele lekcji. Termin „antypolska akcja”, zapożyczony z dokumentów OUN-UPA, jest używany przez część historyków polskich jako synonim określenia zbrodnia wołyńska. Prowadzący zwraca uwagę uczniów na fakt, że tematem lekcji jest jedno z najtrudniejszych doświadczeń Polaków z okresu II wojny światowej, do dziś wzbudzające wielkie emocje i mające wpływ na współczesne relacje polsko-ukraińskie. Podkreśla, że zagadnienie to było celowo przemilczane w PRL i ZSRR, a jego analizą historycy zajęli się po roku 1989. Do dziś spotykamy się z dużymi rozbieżnościami oraz uproszczeniami w prezentacji tych wydarzeń w polskiej i ukraińskiej historiografii i publicystyce. Sposób prezentacji zbrodni wołyńskiej musi uwzględniać wrażliwość młodego odbiorcy.[4]

W oparciu o mapy wyznań i mniejszości narodowych w II RP w atlasie historycznym nauczyciel przeprowadza (w formie dyskusji kierowanej) rozmowę o stosunkach polsko-ukraińskich oraz sytuacji mniejszości ukraińskiej w Polsce przed 1939 r. Uczniowie przypominają odpowiednie fragmenty filmu Wołyń, wskazujące na pokojowe współistnienie obydwu grup narodowościowych, np. obrzęd weselny mieszanego małżeństwa polsko-ukraińskiego.

2. Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy. Na podstawie informacji wyniesionych z filmu i podręcznika, rozdział opisujący okupację radziecką (1939–1941) i niemiecką (1941–1945), uczestnicy zajęć wskazują pośrednie (grupa nr 1) i bezpośrednie (grupa nr 2) przyczyny rozpoczęcia serii mordów na ludności polskiej przez UPA na Wołyniu. Po zakończeniu pracy przedstawiciele grup wpisują je (pod kontrolą nauczyciela) do tabeli wyrysowanej na tablicy, a wszyscy uczniowie przenoszą zapis do zeszytów (ZAŁĄCZNIK NR 2).

3. Następnie uczniowie wspierani przez nauczyciela wymieniają główne fazy „antypolskiej akcji” OUN-UPA na Wołyniu i w Galicji Wschodniej, tworząc w ten sposób kalendarium wydarzeń (ZAŁĄCZNIK  NR  3). Równocześnie uczniowie odnajdują na mapach z Teki Edukacyjnej IPN[5] tereny objęte ukraińskimi mordami na ludności polskiej. W trakcie pracy uczniowie zapisują w zeszytach wskazane daty i miejsca.

Prowadzący zwraca uwagę na zmianę polityki III Rzeszy wobec aspiracji narodowościowych Ukraińców w latach 1943–1944. Następnie wyjaśniamy uczniom, w jakich okolicznościach doszło do utworzenia Dywizji SS „Galizien” oraz jakie były jej losy[6]. Zaznacza, że funkcjonowanie tej jednostki jest często postrzegane tylko jako forma antypolskiej współpracy z Niemcami.[7]

4. Po sporządzeniu kalendarium nauczyciel prosi uczniów, aby na podstawie dotychczas zgromadzonych informacji oraz zdjęć umieszczonych w Tekach Edukacyjnych IPN, Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, spróbowali wskazać znamiona zbrodniczego charakteru „antypolskiej akcji” OUN-UPA.[8]

Podsumowując, zwraca uwagę na fakt, że kwestią sporną w ocenie wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej jest ich prawne zdefiniowanie w aspekcie ludobójstwa (ZAŁĄCZNIK NR 4). Większość historyków polskich określa je mianem „ludobójstwa” lub „czystki etnicznej”, natomiast w historiografii ukraińskiej najczęściej używa się określeń: „tragedia wołyńska”, „wydarzenia wołyńskie”, „konflikt polsko-ukraiński” lub „druga wojna polsko-ukraińska”.

5. Następnie nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy reprezentujące dwie postawy Polaków podczas wydarzeń na Wołyniu. Zadaniem pierwszej będzie zastanowienie się nad przyczynami bierności wobec zbrodni ukraińskich, np. zaufanie zapewnieniom ukraińskich sąsiadów, niedowierzanie w skalę okrucieństwa, przyzwyczajenie do życia w wielokulturowym społeczeństwie, brak możliwości reakcji, zbytnia słabość wobec przewagi liczebnej Ukraińców. Wypracowane przez siebie powody grupa zapisuje. Następnie na podstawie filmu Wołyń grupa dopasowuje je do konkretnej postaci filmowej. Druga grupa ma za zadanie wymienić postacie (na podstawie tegoż filmu), które nawołują i zachęcają do obrony oraz samoorganizacji wobec zagrożenia. Jakie to są postacie i jakie grupy społeczne reprezentują? Czy ich wysiłki dają jakiś wynik? Uczniowie wskazują w atlasie historycznym miejsca funkcjonowania polskiej samoobrony. Następnie, podczas pracy w grupie, zastanawiają się nad skutkami podjęcia decyzji o oporze i jawnym wypowiedzeniu wojny większości ukraińskiej. Mogą to być, na przykład: kłopoty z aprowizacją, zerwanie kontaktów z sąsiadami, a nawet rodziną, narażenie życia swojego oraz swojej rodziny, porzucenie majątku i dobytku kilku pokoleń, niepewna przyszłość, współpraca ze znienawidzonym okupantem (niemieckim lub radzieckim).

6. W końcowej fazie lekcji nauczyciel przechodzi do charakterystyki postawy Ukraińców, którzy zdecydowali się czynnie lub biernie pomóc Polakom. Podkreśla, że Ukraińcom, którzy pomagali Polakom, groziła śmierć z rąk OUN-UPA. Odtwarza wybrane fragmenty filmu, a uczniowie w zeszycie w punktach odpowiadają na pytania: Jakiej pomocy udzielili Ukraińcy? Kim byli dla ratowanych? Po krótkim podsumowaniu prowadzący pyta uczniów, dlaczego powinniśmy pamiętać o sprawiedliwych Ukraińcach? Propozycje uczniów notujemy na tablicy. Na zakończenie prowadzący cytuje fragment artykułu Barbary Hollender Wołyń: Trauma historii i miłość[9]: „»Antidotum na gwałt może być tylko miłość« — mówi Smarzowski. Tak było w jego Róży. Tak jest w Wołyniu. W Zosi zostaje tęsknota — ślad dziewczęcego zauroczenia ukraińskim chłopcem. Miłość, która nie zważając na podziały, może pokonać nienawiść. Złudne marzenie? Tak. Przecież ona nie wystarczyła, by kogokolwiek z pożogi ocalić. Ale właśnie ta tęsknota niesie w Wołyniu szczyptę nadziei”[10].

Praca domowa:

Na podstawie filmu Wojciecha Smarzowskiego przygotuj krótką wypowiedź pisemną na temat stosunków polsko-ukraińskich na Wołyniu w okresie II wojny światowej, omawiając konkretną postać filmową.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Stosunki polsko-ukraińskie w II RP.

„W Polsce w 1918 r. znalazło się ok. 5 milionów Ukraińców. Stanowili oni większość zwłaszcza na Kresach Wschodnich (16%). Ukraińcy z Wołynia i Lubelszczyzny byli wiernymi kościoła prawosławnego, który zastąpił cerkiew unicką zlikwidowaną przez władze carskie, zaś galicyjscy — greckokatolickiego. Na obszarze byłego zaboru austriackiego Ukraińcy byli o wiele bardziej uświadomieni narodowościowo. W 1918 roku podjęli próbę budowy własnych państw. Stworzono Ukraińską Republikę Ludową, Zachodnioukraińską Republikę Ludową, Państwo Ukraińskie (Hetmanat) oraz Ukrainę bolszewicką. Jednakże w konfrontacji z Polakami, białymi Rosjanami oraz bolszewikami, ponieśli klęskę, zostali zmuszeni do podporządkowania się władzom polskim lub sowieckim. Ponad 90% Ukraińców w II RP mieszkało na obszarach wiejskich, 3-6% utrzymywało się z pracy w przemyśle, ok. 1% stanowiła inteligencja — elita narodu (nauczyciele, artyści oraz nieliczna grupa przemysłowców i oficerów byłych ukraińskich formacji wojskowych).

Według spisu ludności z 1931 r. Wołyń zamieszkiwało 2 085 000 osób. Zdecydowaną większość stanowili Ukraińcy — 63,9% (ok. 1,45 mln), a następnie: Polacy — 15,6% (ok. 340 tys.), Żydzi — 10% (ok. 210 tys.), Niemcy — 2,3% (ok. 47 tys.) oraz Czesi, Rosjanie i mniejsze grupy narodowościowe i wyznaniowe — ok. 1,1% (40 tys.).

II Rzeczpospolitą charakteryzował ciągły spór polsko-ukraiński, jednak różnił się on przebiegiem i intensywnością w byłym zaborze rosyjskim i austriackim. Większość Ukraińców galicyjskich (z byłego zaboru austriackiego) nie akceptowała politycznego statusu. Ukraińcy walczyli wspólnie z Wojskiem Polskim przeciwko bolszewikom, jednak nie udało im się stworzyć własnej armii, na tyle silnej, by zapewnić własny byt państwowy. W Traktacie Ryskim z roku 1921 kończącym wojnę polsko-bolszewicką, uznano za stronę rokowań sowieckie państwo ukraińskie, wycofując jednocześnie w konsekwencji uznanie dla Ukraińskiej Republiki Ludowej, z którą wiązała Polskę umowa sojusznicza z wiosny 1920. Wydarzenie to wywoływało napięcie w stosunkach polsko-ukraińskich. Z drugiej strony koncepcja federacyjna Marszałka Piłsudskiego stworzenia federacji niepodległej Litwy, Białorusi i Ukrainy z Polską została zaprzepaszczona (głównie z winy narodowo nastawionych Polaków jak i samych Ukraińców). Z kolei władze polskie, już w okresie pokoju, nie dotrzymywały własnych zobowiązań — nie powołały (obiecanego w ustawie Sejmu z 1922 r.) uniwersytetu ukraińskiego i ograniczały możliwość działania ukraińskich szkół podstawowych, gimnazjów i liceów.

W odpowiedzi na coraz silniejsze tendencje polonizacyjne, przejawiane przez rządy chłopskie i endeckie, radykalne organizacje ukraińskie zaczęły stosować terroryzm jako formę walki politycznej. W 1931 roku ukraińscy terroryści zamordowali Tadeusza Hołówkę, a w 1934 ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego — wielkiego przyjaciela Ukraińców oraz zwolennika porozumienia polsko-ukraińskiego, skierowanego przeciw bolszewikom. Te dwa najbardziej znane zamachy były dziełem powstałej w 1929 r. Organizacji Nacjonalistów Ukraińskich (OUN). OUN uderzał też w Ukraińców, którzy widzieli przyszłość swojego narodu w Rzeczypospolitej, będącej federacją wolnych i równoprawnych narodów. Jesienią 1930 roku, w odpowiedzi na akcję OUN, polskie władze zarządziły pacyfikację Galicji Wschodniej, na której Ukraińcy zamierzali wywołać antypolskie powstanie. Jej przejawami były głównie aresztowania działaczy ukraińskich, bicie, przymusowy kwaterunek wojska w ukraińskich wsiach (na koszt Ukraińców) i rewizje, które były często połączone z niszczeniem dobytku.

Mimo często brutalnego działania, akcja pacyfikacyjna doprowadziła to tego, iż latem 1935 r. pragmatycznie nastawieni Ukraińcy z Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratycznego (UNDO) porozumieli się z rządem polskim i uzyskali własną reprezentację polityczną w Sejmie. Ponadto rząd zobowiązał się do finansowania ukraińskich inicjatyw gospodarczych, ogłosił częściową amnestię i zwolnił część Ukraińców z Berezy Kartuskiej. Nie zmieniło to jednak postawy najbardziej nacjonalistycznych działaczy ukraińskich, którzy coraz bardziej fascynowali się nazizmem i osobą Adolfa Hitlera. Aby załagodzić sytuację, władze polskie zdecydowanie odmiennie traktowały Wołyń i Galicję. W latach 1930–1938 zrealizowano tzw. eksperyment wołyński — stosunkowo liberalne rządy wojewody Henryka Józewskiego na Wołyniu. Tolerancyjne traktowanie społeczności wobec zagadnień kulturalnych, oświatowych, religijnych i społecznych miało zachęcić Ukraińców do integracji z państwem polskim. Choć obejmując funkcję, Józewski deklarował, że musi tam »znaleźć rozwiązanie problemat bratniego współżycia narodu ukraińskiego i polskiego«, to jednak jego ustępstwa okazały się niewystarczające.

Dodatkowo konflikt polsko-ukraiński zaostrzały sprawy gospodarcze. Podczas wielkiego kryzysu w 1929 r., który uderzył najbardziej w rolnictwo, Polacy mogli liczyć na pomoc państwa (w przeciwieństwie do Ukraińców, którzy tak samo cierpieli). Dodatkowo w latach 20. i 30. rząd polski podjął próbę zwiększenia polskiej obecności na Kresach Wschodnich poprzez osadnictwo wojskowe. Byłym żołnierzom (zwłaszcza legionistom z Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego) darowano ziemię, zwierzęta i zwolnienia podatkowe w przypadku osiedlenia się na Wołyniu, Podolu lub w Galicji Wschodniej. Śmierć Marszałka Piłsudskiego — zwolennika porozumienia ze wszystkimi narodami byłego Imperium Rosyjskiego — pogrzebała ostatecznie szanse na współpracę polsko-ukraińską. Mimo, że Ukraińcy wiedzieli, na jak ciężkie represje i warunki życia ich rodacy są narażeni po drugiej stronie granicy w ZSRR, porozumienie zostało zaprzepaszczone. W końcu lat 30. władze polskie zaostrzyły politykę wobec Ukraińców, czego dowodem była akcja polonizacyjna na Wołyniu, a zwłaszcza na Chełmszczyźnie”[11].

ZAŁĄCZNIK NR 2

Grupa nr 1	Grupa nr 2
Pośrednie przyczyny rozpoczęcia serii mordów na ludności polskiej przez UPA na Wołyniu:	Bezpośrednie przyczyny rozpoczęcia serii mordów na ludności polskiej przez UPA na Wołyniu:
polityka narodowościowa II RP, w której mniejszości narodowe były traktowane jak obywatele drugiej kategorii;	radykalna ideologia nacjonalistyczna prowadzona przez OUN-B czyli członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów frakcji Stepana Bandery — bliska lub wręcz tożsama z faszyzmem;
realia życia w totalitarnych systemach wprowadzonych przez Niemców i Sowietów na Wołyniu i w Galicji Wschodniej;	odwoływanie się ukraińskich nacjonalistów do najniższych instynktów ludzkich (np. chciwości, zawiści);
spór terytorialny pomiędzy Polską a państwami ukraińskimi w okresie międzywojennym;	przedstawianie  przez ukraińskich nacjonalistów metod walki charakteryzujących się nieludzkim okrucieństwem jako tradycyjnego elementu wojen chłopskich (odwoływanie się np. do rzezi humańskiej z 1768 r.);
fakt, że Ukraińcy stanowili pokrzywdzoną większość na terytorium Wołynia —zwłaszcza pod względem kulturowym i gospodarczym;	celowe  podżeganie Ukraińców przez Niemców lub Rosjan, którzy korzystali na konflikcie polsko-ukraińskim, do podejmowania takich działań;
poczucie bycia oszukanymi przez Polaków, którzy porozumieli się z bolszewikami po wojnie polsko-bolszewickiej, z pominięciem interesu Ukraińców.	zmuszanie do współuczestnictwa w zbrodniach ludzi, którzy do tej pory żyli w zgodzie ze swoimi sąsiadami i/lub najbliższymi narodowości polskiej.

 

ZAŁĄCZNIK NR 3

ZBRODNIA WOŁYŃSKA — KALENDARIUM WYDARZEŃ[12]

12 X–XII 1939 r. Po ataku III Rzeszy na Polskę bojówki OUN przeprowadzają w Małopolsce Wschodniej akcje dywersyjne. W woj. tarnopolskim mają miejsce pierwsze napady na polskie kolonie, ginie kilkuset cywilów. W Generalnym Gubernatorstwie Niemcy tworzą policję ukraińską.

II 1940 r. Rozłam w OUN: powstaje frakcja rewolucyjna OUN, nazywana od nazwiska jej przywódcy, Stepana Bandery — OUN-B.

IV 1941 r. II Nadzwyczajny Zjazd OUN-B w Krakowie uchwala rezolucję o zwalczaniu „polskich ugrupowań, które dążą do przywrócenia polskiej okupacji ziem ukraińskich”.

VI/VII 1941 r. We Lwowie działacze OUN-B ogłaszają Akt odrodzenia państwa ukraińskiego w sojuszu z III Rzeszą. Hitler odrzuca propozycje utworzenia państwa ukraińskiego — Galicja Wschodnia zostaje włączona do GG, Wołyń wchodzi w skład Komisariatu Rzeszy Ukraina.

 IX–XI 1941 r. Niemcy aresztują członków OUN-B, Stepan Bandera trafia do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.

XI 1942 r. List metropolity Andrija Szeptyckiego „Nie zabijaj!” („Ne ubyj!”), w którym potępił morderstwa dokonywane przez nacjonalistów.

Jesień 1942 r. Na Wołyniu organizuje się Ukraińska Powstańcza Armia, na czele której staje Dmytro Kljaczkiwśkyj „Kłym Sawur”.

13 XI 1942 r. Ukraińscy nacjonaliści napadają na Obórki w powiecie łuckim, zabijając ok. 50 polskich mieszkańców wsi.

9 II 1943 r. Wymordowanie ok. 150 mieszkańców polskiej wsi Parośla I przez oddział UPA Hryhorija Perehijniaka „Dowbeszki-Korobki”.

III–IV 1943 r. Pierwsza fala masowych mordów UPA na ludności polskiej w powiatach: sarneńskim, kostopolskim, rówieńskim, zdołbunowskim i krzemienieckim; łącznie zginęło ok. 4,4 tys. Polaków.

 3–19 III 1943 r. Ukraińska policja, samodzielnie i wraz z żandarmerią niemiecką, dokonuje pacyfikacji polskich wsi na Wołyniu, w wyniku których zabito kilkuset Polaków, m.in. w Broszczówce (pow. rówieński) ponad 200 osób.

27–29 III 1943 r. Oddział UPA przy pomocy miejscowych Ukraińców zabija ok. 330 Polaków z Lipnik i Pendyk w pow. kostopolskim.

23 IV 1943 r. Oddziały UPA dowodzone przez Iwana Łytwyńczuka „Dubowego” palą wieś Janowa Dolina, mordując ok. 600 Polaków.

17 V 1943 r. Komendant Obszaru AK Lwów, gen. Kazimierz Sawicki, wydaje rozkaz o utworzeniu polskiej samoobrony.

27 V 1943 r. W Niemilii w pow. kostopolskim upowcy zabili 126 Polaków.

VI 1943 r. „Kłym Sawur” wydaje rozkaz wymordowania polskiej ludności Wołynia. Powstają bazy polskiej samoobrony, m.in. w Przebrażu, Hucie Stepańskiej, Pańskiej Dolinie, Starej Hucie, Zasmykach i Bielinie.

2 VI 1943 r. W Hurbach żołnierze UPA wspierani przez lokalne bojówki mordują 250 Polaków.

 4–5 VII 1943 r. W okolicach Przebraża w powiecie łuckim oddziały UPA atakują 24 polskie miejscowości i zabijają ok. 550 Polaków.

10 VII 1943 r. W Kustyczach pod Kowlem upowcy mordują pełnomocnika Okręgowej Delegatury Zygmunta Rumla i przedstawiciela Okręgu Wołyńskiego AK Krzysztofa Markiewicza, którzy przybyli na rozmowy z dowódcami UPA w celu powstrzymania konfliktu polsko-ukraińskiego.

11–12 VII 1943 r. Apogeum pierwszej fazy terroru ukraińskiego wobec Polaków na Wołyniu: równoczesne napady na miejscowości zamieszkane przez Polaków (11 lipca na 99, a 12 — na 50 wsi), m.in. Poryck, Kisielin, Gurów, Wygrance, Zagaje, Sądową, Orzeszyn, Gucin. 17–19 VII 1943 r. Po zaciętych walkach Ukraińcy zdobywają bronioną przez polską samoobronę Hutę Stepańską i niszczą 37 pobliskich miejscowości, dokonując eksterminacji ludności polskiej.

31 VII 1943 r. Oddziały UPA atakują i palą ok. 20 miejscowości w pow. sarneńskim.

10 VIII 1943 r. Metropolita Andrij Szeptycki wydaje list pasterski z wezwaniem, aby nie kierować się nienawiścią i pragnieniem zemsty na wrogach.

13 VIII 1943 r. Przewodniczący Centralnego Ukraińskiego Komitetu Narodowego (UCK), Wołodymyr Kubijowicz, wzywa do zaprzestania zabójstw Polaków.

28–31 VIII 1943 r. Ataki UPA na polskie miejscowości w powiatach horochowskim, kowelskim, lubomelskim i włodzimierskim.

30 VIII 1943 r. Zbrodnia w Ostrówkach: oddział UPA morduje ok. 500 Polaków.

31 VIII 1943 r. Samoobrona wsi Przebraże, która została zamieniona niemalże w twierdzę, odpiera atak UPA.

XII 1943 r. Dowódca UPA Roman Szuchewycz wydaje rozkaz o rozpoczęciu „antypolskiej akcji” w Małopolsce Wschodniej.

24–25 XII 1943 r. Oddziały UPA mordują ok. 650 Polaków, m.in. w Janówce, Radomlu, Stanisławówce, Batyniu i Lublatyniu.

28 I 1944 r. W Suszybabie podjęto decyzję odtworzenia 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, której zadaniem będzie obrona ludności polskiej na Kresach.

II 1944 r. Oddziały UPA i dywizji SS „Galizien” dokonują zabójstw na Polakach m.in. w Hanczowie (55 osób), Ludwikówce (ok. 200), Berezowicy Małej i Wiśniowcu (ok. 450) oraz Hucie Pieniackiej (ok. 800).

 III 1944 r. Oddziały AK i Batalionów Chłopskich w ramach akcji odwetowych palą m.in. wsie Sahryń, Łasków, Szychowice, Bereś, Modryń, Modryniec, mordując cywilną ludność ukraińską (łącznie ok. 1500 osób).

III–IV 1944 r. Samoobrony miejscowości: Huta Nowa (pow. buczacki), Kolendziany, Szmańkowczyki (pow. czortkowski), Mizuń Stary (pow. doliński), Berbeki, Maziarnia (pow. kamionecki), Sobolówka, Wicyń, Woroniaki Strutyńskie (pow. złoczowski), Stanisłówka (pow. żółkiewski) odpierają ataki UPA. Sotnie UPA rozpoczynają akcje przeciwko ludności polskiej na Lubelszczyźnie.

 12 III 1944 r. Oddziały UPA i dywizji SS „Galizien” w klasztorze dominikanów w Podkamieniu i okolicznych wsiach mordują ok. 800 Polaków.

15 III 1944 r. Na stacji kolejowej w Gozdowie bojówka OUN zabija 33 Polaków.

 18 III 1944 r. Walki 27. Wołyńskiej DP AK z oddziałami UPA w Zapolu.

13–22 IV 1944 r. Walki 27. Wołyńskiej DP AK z oddziałami niemieckimi w lasach mosurskich.

12 IV 1944 r. Zbrodnia w Hucisku: żołnierze UPA zabijają ok. 100 Polaków.

15–21 III 1944 r. Oddział AK kpt. Piotra Szewczyka „Czera” przeprowadza akcje odwetowe na ukraińskich wsiach w Galicji Wschodniej, zabijając ok. 210 osób.

IV 1944 r. Ukraińcy dokonują mordów na obszarze od Hanaczowa w woj. tarnopolskim na północy aż po wsie na południu województwa stanisławowskiego, m.in. w Tomaszowcach, Hucisku, Siemiginowie, Sołotwinie, Kutach nad Czermoszem, Pniakach, Sokołach i Zadach. Zginęło ok. 8 tys. Polaków.

15/16 IV 1944 r. Oddziały dywizji SS „Galizien” mordują w Chodaczkowie Wielkim k. Tarnopola kilkuset Polaków (według różnych źródeł od 250 do 854 osób).

19–22 V 1944 r. Walki okrążonych w lasach szackich oddziałów 27. Wołyńskiej DP AK z Niemcami.

22 V 1944 r. Ukraińscy nacjonaliści mordują od 120 do 140 Polaków we wsi Bryńce Zagórne.

10 VI 1944 r. 27. Wołyńska DP AK naciskana przez Niemców przekracza Bug — Polacy z Kresów Południowo-Wschodnich tracą najważniejszych obrońców.

16 VI 1944 r. W okolicach Zatyla oddział UPA morduje kilkudziesięciu (40–70) polskich pasażerów pociągu osobowego.

1–2 VII 1944 r. Oddział AK por. Mariana Czajkowskiego „Tomasza” stacza zwycięską walkę z oddziałem UPA o wieś Zuchorzyce.

26 VII 1944 r. Na Lubelszczyźnie okrążona przez Armię Czerwoną 27. Wołyńska DP AK zostaje rozbrojona. Część żołnierzy zostaje rozstrzelanych, część trafia do obozów NKWD na terenie Polski.

1 IX 1944 r. Roman Szuchewycz wydaje rozkaz o wstrzymaniu akcji antypolskich.

 9 IX 1944 r. W Lublinie przedstawiciele PKWN i ZSRR podpisują porozumienie dotyczące przesiedleń.

23 XI 1944 r. Arcybiskup Josyf Slipyj w liście pasterskim zwraca się do członków UPA o zaprzestanie walki.

1 III–połowa IV 1945 r. Oddziały UPA dokonują kilkunastu napadów na polskie wsie w powiecie jarosławskim, m.in. na Korczową, Buczynę, Pigany, Czerwoną Wodę.

 II–IV 1945 r. Polskie oddziały zbrojne przeprowadzają falę napadów na ludność ukraińską w pasie Lubaczów–Sanok. Ginie około 2–3 tys. cywilów.

1–3 III 1945 r. Oddział poakowskiej partyzantki por. Józefa Bissa „Wacława” zabija 365 (w tym kobiety i dzieci) ukraińskich mieszkańców Pawłokomy k. Rzeszowa.

17 IV 1945 r. Oddział UPA pali polską wieś Wiązownica w pow. jarosławskim, zabijając ok. 100 mieszkańców.

V 1945 r. Rajd sotni UPA „Wowky” po Lubelszczyźnie, podczas którego zabito kilkudziesięciu Polaków (m.in. w Borydycy) — uznawany za epilog czystek antypolskich.

16 VIII 1945 r. Przedstawiciele rządów Polski i ZSRR podpisują w Moskwie umowę graniczną. Dawne polskie województwa wschodnie pozostają w granicach Ukraińskiej SRR.

ZAŁĄCZNIK NR 4

 „Ludobójstwo, ang. genocide, termin utworzony 1944 przez polskiego prawnika R. Lemkina, określający masowe zabijanie lub eksterminację grup ludzkich, przyjęty w prawie międzynarodowym po II wojnie światowej.

Po raz pierwszy ludobójstwo zostało określone prawnie 1945 w akcie oskarżenia przeciwko głównym przestępcom wojennym III Rzeszy przed Międzynarodowy Trybunałem Wojskowym w Norymberdze jako »eksterminacja rasowych i narodowych grup ludności cywilnej pewnych okupowanych terenów w celu zniszczenia określonych ras oraz warstw, narodów i ludów, grup rasowych i religijnych, a w szczególności Żydów, Polaków, Cyganów i innych«. (…)

W 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło jednomyślnie konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, która weszła w życie w 1951; jej stronami jest 127 państw (2002), Polska — od 1951. Według tej konwencji ludobójstwem jest »jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich: a) zabójstwo członków grupy, b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy«.

Konwencja uznaje ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, za zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego. Karze podlega i ludobójstwo, i zmowa w celu jego popełnienia, bezpośrednie i publiczne podżeganie, usiłowanie i współudział. Oskarżeni mają być sądzeni przed sądami państwa, na którego terytorium czyn został popełniony, lub przez międzynarodowy trybunał karny powołany przez strony konwencji.

W myśl konwencji z 1968 O niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości (przyjętej z inicjatywy Polski) ludobójstwo zostało włączone do katalogu zbrodni, które nie ulegają przedawnieniu, nawet jeśli taki czyn nie stanowi naruszenia prawa wewnętrznego kraju, w którym został popełniony. Ludobójstwo zostało włączone również do projektu kodeksu zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości, przyjętego w 1996 przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. Sprawcy ludobójstwa podlegają jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych, utworzonych na mocy decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych dla byłej Jugosławii (1993) oraz dla Rwandy (1994). Kompetencje jurysdykcyjne w stosunku do sprawców ludobójstwa ma również stały Międzynarodowy Trybunał Karny”[13].

[1] http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=1235896

[2] http://www.zbrodniawolynska.pl/zw1/historia/143,Ukraincy-w-miedzywojennej-Polsce.html

[3] http://pamiec.pl/pa/tylko-u-nas/16406,1943-ZBRODNIA-WOLYNSKA-PRAWDA-I-PAMIEC.html

[4] A. Pisula, Rzeź wołyńska. Ekspertyza psychologiczna dotycząca kwestii prezentacji tematu młodzieży i dzieciom [w:] Zbrodnia wołyńska historia i pamięć, IPN, Warszawa 2013, ss. 56–58.

[5] Teki Edukacyjne IPN, Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, IPN, Warszawa 2002. Dokumenty, mapy, zdjęcia, diagramy.

[6]14 Dywizja Grenadierów Waffen SS została oficjalnie utworzona w lipcu 1943 r. Ze względu na to, iż władze niemieckie nie akceptowały dążeń Ukraińców do stworzenia własnego państwa, dywizja nie miała mieć charakteru jednorodnie ukraińskiego. Jednostka posiadała niemieckie dowództwo, obowiązywał zakaz posługiwania się językiem ukraińskim, a ukraińscy rekruci składali przysięgę na wierność Adolfowi Hitlerowi, a nie Ukrainie. Z ochotników, którzy zgłosili się jeszcze przed oficjalnym utworzeniem dywizji, powstało pięć pułków policji SS. Czwarty i piąty pułk brały udział w akcjach antypartyzanckich na Lubelszczyźnie i Podolu, gdzie dopuściły się zbrodni wojennych. 28 lutego 1944 r. we wsi Huta Pieniacka miał miejsce mord na ludności polskiej, dokonany przez żołnierzy 4. Pułku Policji Schutzstaffel (SS) złożonego z ukraińskich ochotników do 14. Dywizji Grenadierów SS (SS-Galizien). Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał wszystkie formacje SS, za wyjątkiem SS-Reiterei, za organizacje zbrodnicze.

[7] E. Prus, SS-Galizien. Patrioci czy zbrodniarze?, Nortom, Warszawa 2008.

[8] http://www.zbrodniawolynska.pl/zw1/swiadkowie

[9] B. Hollender, Wołyń: Trauma historii i miłość, „Rzeczpospolita”, 4 X 2016 r.

[10] http://www.rp.pl/Film/310049910-Wolyn-Trauma-historii-i-milosc.html#ap-1

[11] Materiały edukacyjne dla młodzieży szkół ponadgimnazjalnych, O miłości w nieludzkich czasach, Forum Film Poland, Warszawa 2016, ss. 4–5.

[12] http://pamiec.pl/pa/tylko-u-nas/13956,ZBRODNIA-WOLYNSKA-KALENDARIUMWYDARZEN.html

[13] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ludobojstwo;3934257.html