Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej.

Rodzaj zajęć: historia, historia i społeczeństwo, język polski, lekcja wychowawcza.

Cel ogólny zajęć: Refleksja na temat postaw polskich dzieci i ich rodziców wobec nakazów narzuconych przez dyrekcję szkoły we Wrześni.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• charakteryzuje system walki zaborców pruskich z kulturą polską;
• wymienia sposoby walki dzieci i mieszkańców Wrześni z zaborcą;
• określa i ocenia czynniki warunkujące przyjmowanie przez uczniów postaw wobec władz szkoły;
• pogłębia wiedzę na temat walki z kulturą polską na terenie zaboru pruskiego.

Metody pracy: rozmowa nauczająca, dyskusja, miniwykład, burza mózgów.

Formy pracy: praca indywidualna i grupowa.

Środki i materiały dydaktyczne: film Wizja lokalna 1901 (1980), reż. Filip Bajon, rzutnik multimedialny.

Słowa kluczowe: strajk, Września, odwaga cywilna, szkoła.

Bibliografia:

1. Anatomia buntu, z Filipem Bajonem rozmawia Krzysztof Kreutzinger, „Film” 1981, nr 2, ss. 10–11.
2. Bajon, Wizja lokalna 1901, scenariusz filmowy, „Dialog” 1978, ss. 5–39.
3. Braniecki, Szczun, Poznań 1998, ss. 71–84.
4. Konieczna, Filmowe obrazy szkoły, Kraków 2011, ss. 101–105.
5. Marszałek, Iskra, „Kino” 1981, nr 1, ss. 12–13.
6. Nurczyńska-Fidelska, Czas i przesłona. O Filipie Bajonie i jego twórczości, Kraków 2003, ss. 76–85.

Czas: 1 godzina lekcyjna + projekcja filmu.

Przebieg zajęć:

1. Uczniowie wspólnie z nauczycielem oglądają film Wizja lokalna 1901 w reżyserii Filipa Bajona.

2. Następnie nauczyciel przechodzi do kolejnych etapów pracy. Na dwa tygodnie przed planowanym terminem lekcji prosi wybranych uczniów o opracowanie podanych przez niego tematów:

a) Polityka władz pruskich wobec Polaków.

Tutaj uczniowie powinni uwzględnić fakt, że Polacy w zaborze pruskim, a szczególnie w Wielkopolsce, narażeni byli na silną germanizację, zwłaszcza od momentu, kiedy premierem Prus został Otto von Bismarck, zacięty wróg polskości. W trakcie powstania styczniowego współpracował z rządem rosyjskim w walce z Polakami, a po jego upadku zaostrzył politykę antypolską. Działalność germanizacyjna i antypolska objęła w tym samym stopniu życie polityczne, kulturalne i gospodarcze.

b) Kulturkampf — walka z kulturą polską.

Uczniowie powinni zwrócić uwagę, że Kulturkampf była przede wszystkim walką z Kościołem katolickim. Na ziemiach polskich w zaborze pruskim obwiniano Kościół katolicki o podtrzymywanie ducha polskości i dlatego Bismarck zapowiedział walkę o kulturę. Zapoczątkowana przez Bismarcka polityka służyła podporządkowaniu Kościoła katolickiego państwu. W tym celu duchowieństwo poddane zostało ścisłej kontroli państwa, zlikwidowano szkolnictwo zakonne i seminarium duchowne w Poznaniu, wprowadzono zakaz wygłaszania kazań i nauki religii w języku polskim.

c) Powołanie Związku dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich (Hakata).

Przy opracowywaniu tego zagadnienia uczniowie powinni skupić się na powołaniu w 1894 r. przez władze pruskie Związku dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich, tzw. Hakaty (od nazwisk założycieli: Hansemann, Kennemann, Tiedemann), który miał wpływać na antypolskie nastroje wśród Niemców. Prowadzono też akcję kolonizacyjną poprzez popieranie osadnictwa niemieckiego na ziemiach polskich i powołanie w 1886 r. Komisji Kolonizacyjnej posiadającej fundusze na wykup ziemi od Polaków. Od 1904 r. zakazywano także wznoszenia przez Polaków zabudowań. Polacy, którzy uciekli z zaboru rosyjskiego nie otrzymywali obywatelstwa pruskiego.

3. Nauczyciel przybliża krótko sylwetkę reżysera i prezentuje historię powstania filmu.

Filip Bajon jest polskim reżyserem, scenarzystą i pisarzem, studiował na Wydziale Reżyserskim PWSFTviT. Obecnie jest wykładowcą łódzkiej Filmówki. Podkreśla swoje emocjonalne związki z Poznaniem. Jest twórcą filmowej trylogii na temat Wielkopolski (oprócz Wizji lokalnej 1901 zaliczane są do niej jeszcze Limuzyna Daimler-Benz i Poznań 56). Premiera filmu odbyła się we wrześniu 1980 r. na Festiwalu Filmów Fabularnych w Gdańsku. Scenariusz filmu gotowy był już dużo wcześniej, jeszcze przed premierą poprzedniego filmu Bajona — Arii dla atlety w 1979 r. Film opowiadał o strajku dzieci w 1901 r. we Wrześni, małym miasteczku w zaborze pruskim, a ponieważ budził złe skojarzenia z wydarzeniami mającymi właśnie miejsce w Polsce, na krótko trafił „na półkę” i nie znalazł się w dystrybucji kinowej. W lipcu 1980 r. przez Polskę przeszła fala strajków, zakończonych podpisaniem porozumień sierpniowych. Dopiero te ostatnie wydarzenia zmieniły zdanie cenzorów. Dzięki temu film trafił na gdański festiwal, na którym otrzymał Srebrne Lwy za reżyserię i Brązowe Lwy za scenografię. W swoich wywiadach Bajon podkreślał, że starał się, aby film niósł uniwersalne przesłanie, aby mógł być zrozumiany nie tylko przez polskiego widza. Wrześnię zagrało wielkopolskie miasteczko Gniew, którego architektura urzekła reżysera. Wizja lokalna 1901 była pierwszym filmem Bajona poruszającym historyczne relacje polsko-niemieckie.

4. Nauczyciel przybliża w kilku zdaniach tło wydarzeń, które stały się kanwą filmu w reżyserii Filipa Bajona. Specjalnym zarządzeniem pruskie władze oświatowe wprowadziły od nowego roku szkolnego język niemiecki jako obowiązkowy do nauki religii. Do szkół trafiały katechizmy w języku niemieckim, których dzieci polskie nie przyjmowały, a także odmawiały odpowiedzi i modlitwy w tym języku. Nauczyciele we Wrześni sięgnęli po kary cielesne. Karę chłosty zastosowano kilka razy w maju 1901 r. Odpowiedzią dzieci był strajk. W obronie uczniów stanęli rodzice i mieszkańcy Wrześni. Wzmogło to represje ze strony władz pruskich — podniesiono podatek szkolny, za nieobecność młodzieży nakładano na rodziców kary finansowe. Sąd ukarał dodatkowo rodziców za demonstrację przed szkołą wyrokami więzienia i grzywną. Strajki we Wrześni zakończyły się dopiero na przełomie 1904–1905 r.

5. Nauczyciel prosi jednego z uczniów o przeczytanie wiersza Marii Konopnickiej O Wrześni (ZAŁĄCZNIK NR 1). Następnie pyta uczniów: Na ile wiersz Konopnickiej odzwierciedla zajścia we Wrześni z początku wieku? Czy wyraża stosunek autorki do zajść w jednej ze szkół we Wrześni?

6. Podczas kolejnego etapu lekcji, uczniowie dzieleni są na 4 grupy. Każdy z zespołów analizuje postawy i zachowania bohaterów zaprezentowanych przez reżysera w filmie. Zadaniem młodzieży będzie przedyskutowanie i zapisanie zachowań postaci filmowych oraz próba odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki wpłynęły na dokonane przez nich wybory. Wyniki prac będą przedstawione przez liderów poszczególnych grup.

Po prezentacji nauczyciel przewiduje krótką dyskusję.

Grupa nr 1

Analiza postawy uczniów z uwzględnieniem postaw Bronki Olejniczak, Antka Winklera i Kacpra Smólkowskiego.

Grupa nr 2

Analiza postawy rodziców uczniów szkoły we Wrześni: Winklera — ojca Antka, Smólkowskiego — ojca Kacpra.

Grupa nr 3

Analiza postawy nauczycieli: nauczyciela Pohla, rektora szkoły Fedtkego, nauczycieli Koralewskiego i Gardo.

Grupa nr 4

Analiza postawy urzędników i innych mieszkańców Wrześni: burmistrza Massenbacha[1], inspektora Wintera, radcy Wagnera, posła Głębockiego, prokuratora Langnera, księdza Paczkowskiego.

7. Po krótkiej dyskusji nauczyciel zwraca uczniom uwagę na symbolikę zawartą w filmie. Wskazuje na jego początek i zakończenie. Zadaje pytanie: Co symbolizują początkowe i końcowe kadry filmu? Co reżyser chciał zawrzeć w ostatnich minutach filmu, pokazując okrutną scenę masakry przemycanych gęsi?

Uczniowie podają różne odpowiedzi. Nauczyciel początkowo nie ustosunkowuje się do nich. Jeśli nie uzyska oczekiwanej odpowiedzi, może przedstawić wypowiedź samego reżysera: „(…) Konkretnie — na początku filmu do miasta wchodzą gęsi prowadzone przez przemytników, którzy tym samym łamią prawo. Żandarmi nie są w stanie sobie z nimi poradzić, panuje jeszcze sytuacja przymykania oczu, względnej swobody. Przemytnicy przechodzą przez granicę w tę i z powrotem, jak chcą. Prawdopodobnie tak by było, gdyby nie strajk dzieci, przemytnicy jednak nic o strajku nie wiedzą. Nie wiedzą także, że liberalny dotychczas burmistrz sprowadził batalion wojska, aby chroniło porządek. Miasto staje się silniejsze i na takie łamanie prawa już nie pozwoli. I właśnie to jest spektakularny moment przełamania się epoki — przemytnicy też są groźni dla państwa jako pewnego typu anarchia. Teraz już nie będzie przechodzenia przez granicę. Nie będzie anarchii”[2].

8. Nauczyciel podsumowuje lekcję, wystawia ocenę aktywnym jej uczestnikom.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Maria Konopnicka, O Wrześni

Tam od Gniezna i od Warty
Biją głosy w świat otwarty,
Biją głosy, ziemia jęczy:
— Prusak dzieci polskie męczy!

Za ten pacierz w własnej mowie,
Co ją zdali nam ojcowie,
Co go nas uczyły matki,
— Prusak męczy polskie dziatki!

Wstał na gnieździe orzeł biały,
Pióra mu się w blask rozwiały…
Gdzieś do Boga z skargą leci…
— Prusak męczy polskie dzieci!

Zbudziły się prochy Piasta,
Wstał król, berło mu urasta,
Skroń w koronie jasnej świeci,
Bronić idzie polskie dzieci…

Zwołajcie mi moje rady,
Niechaj śpieszą do gromady!
Zwołajcie mi moich kmieci…
— Prusak męczy polskie dzieci!

Wstańcie, sioła! Wstańcie, grody!
Ruszcie z brzegów Gopła wody!
Bijcie dzwony od Kruszwicy,
Skroś Piastowej mej ziemicy!

Bijcie, dzwony, bijcie, serca,
Niech drży Prusak przeniewierca,
Niech po świecie krzyk wasz leci:
— Prusak męczy polskie dzieci!

Niechaj wiara moja stanie,
Niech się skrzyknie zawołanie,
Wici niechaj lud zanieci…
— Prusak męczy polskie dzieci…

[1] W filmie podane jest błędnie nazwisko Mossenbach, podobna nieścisłość pojawia się także w książce prof. E. Nurczyńskiej-Fidelskiej, gdzie autorka zapisuje to nazwisko jeszcze inaczej: Mossembach, natomiast prawidłowy zapis to Massenbach. Adolf von Massenbach jest postacią historyczną, był landratem Wrześni.

[2] Anatomia buntu, z Filipem Bajonem rozmawia Krzysztof Kreutzinger, „Film” 1981, nr 2, s. 11.