Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej/ponadpodstawowej.

Rodzaj zajęć: język polski.

Cel ogólny zajęć: Doskonalenie u uczniów umiejętności pogłębionego odbioru filmu z uwzględnieniem kontekstów kulturowych, etnologicznych i historycznych.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• poznaje adaptację filmową Wesela Stanisława Wyspiańskiego;
• wskazuje obyczaje ludowe obecne w filmie i ich funkcje;
• poznaje rolę krakowskiej tradycji ludowej w budowaniu polskiej tradycji narodowej;
• poznaje elementy ludowego stroju krakowskiego;
• odkrywa znaczenia symboliki zawartej w filmie;
• doskonali umiejętność pracy z tekstem źródłowym;
• doskonali umiejętność wnioskowania oraz udziału w dyskusji;

Metody pracy: miniwykład, dyskusja, elementy lekcji odwróconej, praca z tekstem źródłowym i dziełem filmowym, mapa myśli.

Formy pracy: praca z całym zespołem, w grupach oraz indywidualna.

Środki i materiały dydaktyczne: film Wesele (1972), reż. Andrzej Wajda, słownik języka polskiego, komputer z dostępem do internetu, słownik symboli, duży arkusz papieru, instrukcje dla grup, teksty źródłowe.

Słowa kluczowe: mit, obrzęd, obyczaj ludowy, wesele, oniryzm.

Bibliografia:

1. T. Boy-Żeleński, Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego, wolnelektury.pl.
2. Z. Libera, Semiotyka barw w polskiej kulturze ludowej i w innych kulturach słowiańskich, „Etnografia Polska” 1987.
3. E. Nurczyńska-Fidelska, Polska klasyka literacka według Andrzeja Wajdy, Łódź 2012.
4. A. Wajda, Kino i reszta świata. Autobiografia, Kraków 2013.
5. F. Ziejka, „Wesele” w kręgu mitów polskich, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.

Czas: 2 godziny lekcyjne + projekcja filmu.

Przed zajęciami:

Proponowane zajęcia warto przeprowadzić po omówieniu Wesela Stanisława Wyspiańskiego, gdyż dotyczą one filmu, który mimo upływu lat, jest ciągle ważnym głosem w dyskusji nad przesłaniem młodopolskiego dramatu i ciekawą propozycją jego odczytania. Zajęcia przewidziane są na dwie godziny lekcyjne, z których pierwsza poświęcona będzie rozmowie na temat adaptacji dramatu Wyspiańskiego, druga zaś będzie dotyczyła krakowskich tradycji, obyczajów i mitów ukazanych w filmie Wajdy. Drugie zajęcia zaplanowane zostały jako lekcja odwrócona, dlatego nauczyciel dzieli uczniów na 5 grup i każdej z nich przydziela zagadnienie do przygotowania przed zajęciami (ZAŁĄCZNIK NR 1 — bez materiałów ikonograficznych, które zostaną rozdane dopiero podczas zajęć).

Uczniowie oglądają dzieło Wajdy przed lekcją. W związku z tym, że film dostępny jest w Filmotece Szkolnej (lekcja 41, Film wobec innych sztuk), nauczyciel może udostępnić go do obejrzenia konkretnej grupie uczniów. Może także wykorzystać znajdujące się na platformie narzędzia i wykopiować potrzebne podczas zajęć fragmenty.

W ramach przygotowania do odbioru filmu prowadzący prosi, aby uczniowie:

• zwrócili uwagę na zgodność adaptacji z tekstem dramatu Wyspiańskiego (kompozycja, dialogi, postacie, miejsca wydarzeń, ich przebieg, sposób ukazania scen wizyjnych);
• przyjrzeli się bliżej aspektom filmu wskazanym w otrzymanej karcie pracy.

Przebieg zajęć:

1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z celami lekcji i informuje, że zajęcia będą dotyczyły adaptacji filmowej Wesela Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy. Przed rozpoczęciem dyskusji na temat odbioru filmu przez uczniów, prowadzący podaje kilka informacji na temat powstawania filmu. Warto sięgnąć po fragment autobiografii Wajdy na temat przygotowań do adaptacji młodopolskiego dramatu: „Najbardziej podniecające wydaje się przeniesienie akcji arcydzieła Wyspiańskiego do współczesności. Wpadłem i ja na ten pomysł, a nawet namówiłem Andrzeja Kijowskiego do pisania. Scenariusz był jednak tak złośliwy i niecenzuralny, że nie odważyłem się nawet przedstawić go Komisji. (…) Po kilku latach ponowiłem próbę, tym razem z Jerzym Andrzejewskim. Panami z miasta mieli być partyjni działacze szczebla centralnego, a z polskich chłopów pozostał już tylko zespół pieśni i tańca, oficjalna reprezentacja wsi. (…) Po tym wszystkim wróciłem do oryginału. (…) Nim jednak doszło do zdjęć w studio, przeżyłem ciężkie tygodnie. Zrobić film ze sztuki teatralnej, której akcja odbywa się w jednym wnętrzu, to zadanie karkołomne”[1]. Można jeszcze dodać, że dzięki staraniom Krystyny Zachwatowicz (autorki kostiumów do filmu i od 1974 r. małżonki reżysera) premiera Wesela Wajdy odbyła się w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego (8 stycznia 1973) — w tym samym, w którym nieco ponad 70 lat wcześniej premierę miał spektakl według dramatu Wyspiańskiego.

2. Prowadzący inicjuje dyskusję o filmie: Czy reżyserowi udało się zrealizować to „karkołomne zadanie”, jakim była ekranizacja Wesela Wyspiańskiego? Prosi, aby uczniowie najpierw w parach, a następnie na forum klasy przedyskutowali ocenę omawianego filmu. W trakcie rozmowy powinni zwrócić uwagę na: kompozycję filmu w odniesieniu do literackiego pierwowzoru, obsadę aktorską, sposób budowania przestrzeni w filmie, muzykę, koncepcję scen wizyjnych itd. Powinni także zastanowić się, na ile film Wajdy jest czytelny dla współczesnych młodych widzów: jakie elementy/zabiegi formalne pomagają w odbiorze dzieła, a jakie ten odbiór utrudniają. Nauczyciel moderuje rozmowę, zwraca uwagę, aby każda wygłaszana opinia była przez jej autora uzasadniana, najlepiej bezpośrednimi odniesieniami do filmu. Następnie prowadzący zapisuje po jednej stronie tablicy „Atuty adaptacji Wesela”, a po drugiej „Wady adaptacji Wesela”. Uczniowie zaś umieszczają swoje pozytywne i negatywne oceny/uwagi w odpowiednich miejscach tablicy.

3. Nauczyciel komentuje i podsumowuje odbiór filmu przez młodzież ponad 40 lat od jego premiery, a następnie proponuje zapoznanie się z recepcją filmu zaraz po jego powstaniu. Dzieli uczniów na grupy (najlepiej po 4 osoby) i rozdaje grupom zestawy tekstów źródłowych (ZAŁĄCZNIK NR 2). Następnie prosi o zapoznanie się z tymi tekstami, przedyskutowanie ich w grupach, a przedstawicieli zespołów o komentarz, jak reżyser sam widział swój film przed premierą.

Nauczyciel pyta: Jak odbieracie dylematy reżysera, o czym one świadczą? Warto w tym miejscu zaprezentować fragment zapisu wideo ze spotkania z Andrzejem Wajdą i Krystyną Zachwatowicz po pokazie zrekonstruowanego Wesela w krakowskim kinie Mikro, 12 stycznia 2011 r. (5:54–11:39)[2], podczas którego reżyser wyjaśnia, skąd jego niezadowolenie i jakie były wyobrażenia oraz oczekiwania wobec końcowego efektu pracy nad adaptacją Wesela. Następnie prowadzący nawiązuje do tekstu Zygmunta Kałużyńskiego: Czy zgadzacie się z opiniami krytyka? Czy Wam także film pomógł lepiej zrozumieć dramat Wyspiańskiego? Co przemawia za tezą Kałużyńskiego, że „Wesele czekało na kino”? Prowadzący moderuje dyskusję. Wypracowanymi wspólnie wnioskami uczniowie mogą uzupełnić wcześniejsze zapisy na temat atutów i wad adaptacji Wesela.

4. Następnie nauczyciel prosi uczniów o wskazanie ważniejszych zmian wprowadzonych przez scenarzystę i reżysera na potrzeby adaptacji filmowej. Uczniowie powinni zauważyć, że:

• dodane zostały sceny wychodzące poza bronowicką chatę, między innymi: prolog (orszak ślubny w Krakowie, przejazd do Bronowic, wojsko na Błoniach krakowskich) oraz wyprawę Jaśka posłanego przez Gospodarza, aby rozesłał wici — sekwencja ta zdecydowanie zmienia wymowę faktu zgubienia przez Jaśka złotego rogu: w dramacie gubi on złoty róg, schylając się po czapkę z piór (symbol próżności i przywiązania do dóbr materialnych); w filmie chłopak traci wspomniany atrybut, uciekając przed strzałami Kozaków;
• reżyser zrezygnował ze ścisłego przestrzegania trójaktowości dramatu, kompozycja oparta jest na następujących po sobie sekwencjach: tańców weselnych i rozmów gości, spotkań wizyjnych z „osobami dramatu” oraz końcowych scen pokazujących początkową aktywność chłopów, a następnie niezdolność reprezentowanych grup do „czynu”. Poszczególne sekwencje zostały także zaznaczone w warstwie obrazu za pomocą dominujących kolorów oraz zróżnicowanej dynamiki montażu i pracy kamery;
• znacznie skrócone i przeorganizowane zostały dialogi bohaterów;
• wzmocniono nieco znaczenie niektórych postaci (Rachela, Pan Młody);
• niektóre „osoby dramatu” ukazujące się uczestnikom wesela mają ich twarze (dotyczy to np. Stańczyka, który ukazał się Dziennikarzowi i Rejtana, który nawiedził Pana Młodego);
• wzmocniona została rola muzyki (w filmie autorstwa Stanisława Radwana), która buduje coś w rodzaju transu (inspirowanego melodiami ludowymi oberka i kujawiaka), w którym nieustannie tańczą bohaterowie (blisko siebie, zmęczeni, spoceni, rozognieni, zatraceni w zabawie — jakby próbując zapomnieć o rzeczywistości);
• i inne.

5. Przechodząc do następnej części zajęć, nauczyciel informuje, że teraz uczniowie przyjmą perspektywę badawczą właściwą etnografowi i etnologowi. Jeśli istnieje taka potrzeba, nauczyciel wyjaśnia, że etnologia to „nauka, której przedmiotem badań jest człowiek jako społeczny twórca kultury”, zaś etnografia to „nauka opisująca tradycyjną kulturę różnych ludów”. Zatem zadaniem uczniów w tej części zajęć będzie przyjrzenie się ukazanym w filmie obyczajom obrzędom i mitom ludowym oraz narodowym. Prowadzący rozdaje uczniom słowniki języka polskiego (lub odsyła do wersji internetowej) i prosi o wyjaśnienie pojęć:

• obrzęd — „utrwalone w tradycji, często określone przepisami, czynności i praktyki o znaczeniu symbolicznym, towarzyszące jakiejś uroczystości”;
• tradycja — „ogół obyczajów, norm, poglądów, zachowań właściwych jakiejś grupie społecznej, przekazywanych z pokolenia na pokolenie; też: ciągłość tych obyczajów, norm, poglądów lub zachowań”;
• zwyczaj — „powszechnie przyjęty, tradycyjny sposób postępowania w pewnych okolicznościach”;
• mit — „opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i nadnaturalnych wydarzeniach, będąca próbą wyjaśnienia odwiecznych zagadnień bytu, świata, życia i śmierci, dobra i zła oraz przeznaczenia człowieka” lub „ubarwiona wymyślonymi szczegółami historia o jakiejś postaci lub o jakimś wydarzeniu”[3].

6. Następnie nauczyciel prezentuje początkowy fragment filmu (państwo młodzi i goście na krakowskim rynku, hejnał, przejazd do Bronowic i obserwacja ćwiczeń wojskowych). Nauczyciel prosi uczniów o określenie funkcji prologu. Uczniowie powinni zauważyć, że prolog służy precyzyjnemu usytuowaniu wydarzeń w czasie i przestrzeni, umieszcza akcję w Krakowie i jego bliskich okolicach (obecnie Bronowice to dzielnica tego miasta), buduje kontekst historyczny, do nastroju wesela wprowadza dysonans (wojsko austriackie, przewrócony krzyż, trumna oparta o dom — „ożywienie” obrazu Trumna chłopska Aleksandra Gierymskiego). W prologu przedstawieni są także bohaterowie filmu: ich stroje, sposób zachowania i środki transportu sugerują, jakie grupy społeczne reprezentują. Czyli od początku jest jasne, że na weselu zgromadzą się przedstawiciele różnych stanów.

7. Po tym wprowadzeniu nauczyciel prosi, aby uczniowie usiedli w grupach, do których przydzieleni byli przed zajęciami i skonsultowali zebrane materiały oraz przygotowali się do przedstawienia na forum klasy zdobytej wiedzy — przede wszystkim w odniesieniu do omawianego filmu Andrzeja Wajdy, ale i do elementów wzbogacających kontekst odbiorczy dzieła. Prowadzący rozdaje grupom zestawy materiałów ikonograficznych, będących uzupełnieniem instrukcji przekazanych przed zajęciami.

8. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne grupy przedstawiają pozostałym efekty swojej pracy. Członek grupy umieszcza opracowane materiały w odpowiedniej części „mapy” świata przedstawionego w filmie (narysowanej schematycznie na dużym arkuszu papieru — wystarczą rozmieszczone blisko siebie nazwy Kraków i Bronowice).

Grupa nr 1 w obrzędach składających się na zaślubiny powinna dostrzec między innymi elementy ważnego w kulturze rytuału przejścia od stanu panieńskiego do stanu małżeńskiego — rozpleciny (Panna Młoda pod koniec akcji filmu ma rozpuszczone włosy) i oczepiny (czepiec to nakrycie głowy przynależne mężatkom). W symbolice całego utworu można ten rytuał odczytać jako pragnienie przejścia od stanu niewoli do wolności (przejścia inteligencji od bierności do aktywności?). Ważnym elementem obrzędów weselnych są tańce, które są tu okazją do zbliżenia stanów (panienki z miasta tańczą z drużbami), ostatni taniec (do melodii pieśni Chochoła) bohaterów pogrążonych w letargu symbolizuje powszechną niemoc, bierność, marazm, brak szansy na zmianę.

Grupa nr 2 powinna zwrócić uwagę na elementy składowe ubioru ludowego i zaakcentować, że strój krakowski (Krakowiaków zachodnich) uznany został za strój narodowy (nawet w kolorystyce dominuje biel i czerwień). W Weselu strój ludowy noszą nie tylko chłopi, ale i „miastowy” Pan Młody. Warto podkreślić dbałość chłopów o strój odświętny i szacunek do niego (Panna Młoda: „trza być w butach na weselu”). Wykorzystane w filmie kostiumy (krakowskich mieszczan, szlacheckie i ludowe) odtworzone zostały przez autorkę kostiumów Krystynę Zachwatowicz z dużym pietyzmem, część z nich to oryginalne stroje, które scenografka kupiła, objeżdżając podkrakowskie miejscowości.

Grupa nr 3 przedstawia symbolikę kolorów, między innymi: czerwony (dominujący w pierwszych scenach — kostiumy, światło) odczytywany był jako symbol życia, miłości płodności, ale również jako symbol wojny, przelewu krwi, nienawiści, ognia itp.; fioletowy — kolor smutku, melancholii, żałoby, męki Chrystusa (dominuje w scenach wizyjnych — kolor ścian w izbie, odcień światła); biały (obecny w ostatnich sekwencjach oczekiwania — kolor dominujący w postaci Wernyhory, barwa konia, na którym Jasiek rozsyła wici i kolor chłopskiej sukmany) symbolizuje światło, doskonałość, czystość oraz zwycięstwo życia nad śmiercią (zapowiedź zwycięstwa?), w niektórych kulturach biel jest też symbolem śmierci i żałoby.

Grupa nr 4 przytacza podstawowe informacje na temat bitwy pod Racławicami, będącej źródłem mitu powstania chłopskiego kosynierów — w filmie obecny jest obraz Bitwa pod Racławicami (którego W. Tetmajer był współautorem), ukazani są też chłopi gotowi do walki i gromadzący broń — kosy obsadzone na sztorc. Uczniowie przypominają też wydarzenia związane z rzezią galicyjską będącą podstawą obecnego w filmie mitu rabacyjnego (tu także postać Jakuba Szeli) — bohaterowie Wesela wielokrotnie nawiązują do antyfeudalnego postania chłopów, a sceny z wizji Dziada pokazują jednoznacznie zdradę chłopów i drastyczne obrazy tych wydarzeń. Niektórzy krytycy i historycy mówią o tym wydarzeniu jako grzechu Kaina (Kainowe znamię), który uniemożliwi późniejsze porozumienie i wspólną walkę o wolność. Młodzież przypomina też postać ukraińskiego wieszcza, który przewidział upadek Polski i jej odrodzenie oraz stara się odczytać symboliczny sens ucharakteryzowania tej postaci w filmie na podobieństwo Józefa Piłsudskiego.

Grupa nr 5 prezentuje przyczyny fascynacji inteligencji krakowskiej kulturą ludową (młodopolska chłopomania — Poeta: „W oczach naszych chłop urasta do potęgi króla Piasta”); prezentuje także nawiązanie do mitu piastowskiego, zgodnie z którym chłopi wywodzą swój rodowód właśnie od Piasta. Mit ten ma szczególne znaczenie, gdyż w naszej kulturze pełni on funkcję mitu założycielskiego.

9. Nauczyciel komentuje i podsumowuje wypowiedzi przedstawicieli grup. Wiesza w widocznym miejscu powstałą „mapę” obyczajów, tradycji i mitów obecnych w Weselu. Inicjuje dyskusję na temat ich funkcji w filmie Wajdy. Prosi też o wypowiedzi, czy/jak te obyczaje i mity funkcjonują współcześnie, czy — zdaniem uczniów — mają jeszcze jakieś znaczenie?

10. Prowadzący podsumowuje pracę na lekcji, nagradza najaktywniejszych uczniów oraz zadaje i objaśnia zadanie domowe.

Praca domowa:

Dla wszystkich:

W filmie Wajdy wyraźnie widoczna jest inspiracja malarstwem krakowskich artystów, przede wszystkim samego Wyspiańskiego, ale również Włodzimierza Tetmajera (w którego domu odbywało się słynne wesele Rydla i Mikołajczykówny) i Jana Matejki. Odszukaj obrazy wymienionych artystów, do których bezpośrednio Wajda nawiązał w swoim filmie. Przygotuj zestawienia reprodukcji obrazów z odpowiednimi kadrami z filmu — stwórz z nich kolaż.

Dla chętnych:

Wajda, za Wyspiańskim, zadaje w swoim filmie niezwykle istotne pytania, między innymi o dziejową rolę inteligencji, o przyczyny braku porozumienia międzyklasowego, o rolę tradycji itp. Pretekstem do autorefleksji, ale również do zmierzenia się z wewnętrznymi dylematami i lękami były wizyjne spotkania niektórych bohaterów z „osobami dramatu”. Gdyby jednak zrealizować pierwotny pomysł Wajdy i akcję dramatu Wyspiańskiego osadzić we współczesnych realiach, jakie grupy bohaterów powinny w utworze wystąpić i jakie postacie powinny się „ukazać” najważniejszym przedstawicielom tych grup? Czego powinny dotyczyć rozmowy? Napisz pracę na ten temat w wybranej przez siebie formie lub we współpracy z innymi uczniami nakręć współczesną wersję sceny wizyjnej.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Grupa nr 1

Waszym zadaniem będzie zebranie informacji na temat przebiegu zaślubin i wesela w obrzędowości ludowej (szczególnie krakowskiej) oraz symbolicznych znaczeń związanych z rytuałami weselnymi, zwłaszcza z oczepinami jako rytuałem przejścia ze stanu panieńskiego w małżeński. Zapoznajcie się z zaproponowanymi tekstami źródłowymi. Przygotujcie materiał i ilustracje w takiej formie, aby mogły zostać zamieszczone na przygotowywanej wspólnie „mapie” świata przedstawionego w Weselu.

Proponowane teksty:

1. Izabela Stąpor, Kultura ludowa, artykuł dostępny na: http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-malopolski&l3=krakowskie&l4=krakowskie-kultura

2. Oczepiny — moment kulminacyjny wesela, artykuł dostępny na: http://naludowo.pl/kultura-ludowa/oczepiny-moment-kulminacyjny-wesela-rozpleciny-zwyczaj.html

3. Barbara Mruklik, Biblioteczka Analiz filmowych: „Wesele”, artykuł dostępny na: http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/pl/historia-polskiego-filmu/artykuly/biblioteczka-analiz-filmowych-wesele/402

Materiał ikonograficzny:

Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

Grupa nr 2

Waszym zadaniem będzie przygotowanie informacji na temat tradycyjnych krakowskich strojów ludowych (męskich i damskich). Wyszukajcie informacje, co symbolizowały wybrane elementy garderoby oraz ozdoby (zwłaszcza czerwone korale). Wypiszcie też przykładowe cytaty z utworu związane z Waszym tematem. Przygotujcie tekst i ilustracje w takiej formie, aby mogły zostać zamieszczone na przygotowywanej wspólnie „mapie” świata przedstawionego w Weselu. Zapoznajcie się z następującymi tekstami źródłowymi:

1. Strój krakowski — artykuł dostępny na: http://naludowo.pl/kultura-ludowa/stroj-krakowski-opis-ludowy-tradycyjny-krakowiakow-kobiecy-meski-elementy-tybetki-opisz-zdjecia.html

2. Sukmana — artykuł dostępny na: http://www.kultura.malopolska.pl/record/-/record/aggregated480196/3/0/12/4/7/importDate/desc?query=MEGA:%22str%F3j%20krakowski%22%20AND%20LOCA:%22etno%22%20AND%20flag:%22hasmedia%22?p_auth=F9eBBB7x

Materiał ikonograficzny:

Źródło: www.naludowo.pl                    Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

Grupa nr 3

Waszym zadaniem będzie przygotowanie informacji na temat symbolicznego znaczenia wybranych kolorów w kulturze ludowej. Będą to: czerwony, biały, fioletowy, żółty i szary. Temu zagadnieniu poświęcony jest tekst Zbigniewa Libery Semiotyka barw w polskiej kulturze ludowej i innych kulturach słowiańskich dostępny na: http://cyfrowaetnografia.pl/Content/1175/Strony%20od%20EP_XXXI_z1-7_Libera.pdf.

Zapoznajcie się uważnie zarówno z pierwszą częścią artykułu poświęconą klasyfikacji barw, jak i z drugą — na temat ich symboliki. Wynotujcie informacje dotyczące symboliki wymienionych wyżej kolorów. Symbolikę wskazanych barw możecie też sprawdzić w Słowniku symboli pod red. W. Kopalińskiego. Wypiszcie przykładowe cytaty z utworu związane z Waszym tematem. Przygotujcie swój materiał tak, aby można go było zamieścić na opracowywanej wspólnie „mapie” świata przedstawionego w Weselu.

Materiał ikonograficzny:

Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

Grupa nr 4

Wasze zadanie polega na przypomnieniu najważniejszych informacji na temat wydarzeń historycznych obecnych w Weselu: bitwa pod Racławicami, powstanie galicyjskie 1846 r. oraz postaci: Stańczyk, Hetman Branicki, Zawisza Czarny, Jakub Szela oraz Wernyhora. Skorzystajcie z podręczników historii i innych wiarygodnych źródeł. Wypiszcie też przykładowe cytaty z utworu związane z Waszym tematem. Przygotujcie materiał tak, aby można było go zamieścić na przygotowywanej wspólnie „mapie” świata przedstawionego w Weselu.

Materiał ikonograficzny:

Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

Grupa nr 5

Waszym zadaniem będzie:

1. Przygotowanie informacji na temat źródeł i przejawów młodopolskiej fascynacji kulturą ludową (ludomanii/chłopomanii) — co szczególnie dotyczyło artystów (głównie malarzy). Skorzystajcie ze Słownika terminów literackich oraz z artykułu Nurt chłopomanii — fascynacja życiem chłopskim ukazana w twórczości „piątki chłopomanów” (fragmentu poświęconego Włodzimierzowi Tetmajerowi, dostępnego na: http://naludowo.pl/kultura-ludowa/pojecia-definicje/nurt-chlopomanii-malarstwo-mlodej-polski-piatka-chlopomanow-fascynacja-zyciem-wiejskim-w-tworczosci-stanislaw-radziejowski-ludwik-stasiak-wlodzimierz-tetmajer-wincenty-wodzinowski-kacper-zelechowski-b.html).

2. Przypomnienie legendy o Piaście oraz związku tej postaci z rodowodem chłopów.

Wyszukajcie informacje w wiarygodnych źródłach internetowych oraz przeczytajcie załączony tekst źródłowy — fragment książki Franciszka Ziejki. Przygotujcie materiał tak, aby można go było umieścić w odpowiednim miejscu na opracowywanej wspólnie „mapie” świata przedstawionego w Weselu.

Tekst źródłowy:

Franciszek Ziejka, „Wesele” w kręgu mitów polskich

„Opowieść o Piaście miała przez stulecia przyjmować na się coraz to nowe funkcje, stawać się kanwą koncepcji społecznych, politycznych i innych:

• W pierwszym rzędzie przypadła jej funkcja czysto polityczna, miała bowiem uzasadniać byt polityczny narodu polskiego. Miała dowodzić starożytności rodowodu polskiej nacji, usytuować ją w historii świata.
• W epoce oświecenia opowieść otrzymała nową funkcję filozoficznej powiastki. Pod koniec XVIII wieku w europejskiej myśli filozoficznej pojawiła się teza o Słowianach — dzieciach „dobrej” natury. Herderowska koncepcja »gościnnych«, »dobrych« Słowian pojawiła się pod koniec XVIII wieku. W tym samym czasie Polska popadała w polityczną niewolę. Powaleni ogromem nieszczęścia, zwyciężeni na polach maciejowickich, Polacy poczynają upatrywać zewsząd jakiejkolwiek pociechy. (…) Pociecha dla tracących niepodległą ojczyznę nadchodzi z pól racławickich, na których kosami na sztorc osadzonymi polscy chłopi zwyciężali wojska najeźdźców, rodzi się wiara Polaków w chłopski czyn odbudowy ojczystego gmachu.
• XIX wiek — idea-mit o piastowskim charakterze chłopskiej natury. Teza o dwoistości naszej kultury została ostatecznie sformułowana w 1818 roku przez Zoriana Dołęgę-Chodakowskiego w rozprawie pt. O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem. Odnajdując na ziemiach Wołynia i Polesia nieznane pieśni, obrzędy, obyczaje i zwyczaje, począł dowodzić, że są to relikty bujnej niegdyś, wspaniałej kultury słowiańskiej. Została ona w wieku X, po przejęciu chrześcijaństwa, zepchnięta na boczny tor historii. Bezwzględnie tępiona, znalazła schronienie pod kmiecą strzechą i przetrwała tam długie wieki. Zwycięstwo obcej duchowi Słowian kultury chrześcijańskiej doprowadziło naród polski na skraj przepaści dziejowej. Zaprzepaszczono jeden z najcenniejszych skarbów — prawo społecznej równości wszystkich obywateli. Apoteoza chłopskiej kultury spopularyzowała program badań etnograficznych w Polsce. Z ducha myśli herderowskiej, rozwiniętej przez Chodakowskiego, rodzi się (w latach 30. i 40. XIX wieku) szeroki ruch słowianofilski (we Lwowie założone zostaje Towarzystwo Zwolenników Słowiańszczyzny)”[4].

Materiał ikonograficzny:

Źródło: http://fototeka.fn.org.pl

ZAŁĄCZNIK NR 2

Zygmunt Kałużyński, Pralnia podświadomości Polaków

„(…) Widzowie byli wzruszeni. Pierwszy dzień wyświetlania w Warszawie — 9 stycznia 1973 — spędziłem umyślnie w kinie Atlantic i w okolicy, żeby zorientować się w odbiorze publiczności nieuprzedzonej: otóż była ona skupiona oraz przejęta. Na seansie wieczornym, gdy padły słowa »Miałeś chamie złoty róg«, młody widz powtórzył je głośno, z dodatkiem przeciągłego »eeech!«, (…), co zostało przyjęte życzliwie, jako znak wspólnego stanu ducha, gdy zazwyczaj publiczność w kinie jest »przeciw« odezwaniom się indywidualnym. (…).

Przytaczam tę reakcję, ponieważ wiąże się ona z dyskusją, jaką wywołał zamiar Wajdy, by sfilmować Wesele. Przyjęto go jako ryzykowny, przy tym powtarzały się następujące argumenty: 1) Wesele potrzebuje klucza, któremu w szkole poświęca się pół roku, więc będzie nieprzystępne dla większości widzów nieprzygotowanych, a już zupełnie dla cudzoziemców; 2) jest sztuką teatralną, statyczną, wielomowną i w dodatku wierszowaną, czyli zawiera w kondensacji wszystko, co jest akurat przeciwne żywiołowi kina. (…).

Okazało się, że wszystko to nieprawda. Poczynając od niezrozumiałości Wesela. Byłem zdziwiony — bo sam dałem się zasugerować owej opinii o hermetyczności — że stało się ono na filmie tak przejrzyste (…). Właściwie to jest główny problem dostępu do Wesela: unikalna atmosfera emocjonalna, do niczego niepodobna. Z jej to powodu komentatorzy zasypują nas drobiazgami, chcąc za pomocą lawiny wyjaśnień przyswoić niezwykłe doznanie Wesela inną drogą. Ale całe to gadulstwo staje się niepotrzebne, jeśli szok Wesela potrząsa nami bezpośrednio, co w gruncie rzeczy zdarza się rzadko. Otóż to właśnie jest wypadek filmu Wajdy: udało mu się w kinie, co nie wychodzi w teatrze!

Inna rzecz, że Wesele jakby czekało na kino. Ten dramat napisany prawie wiek temu jest prekursorski i, o ile wiem, nie ma odpowiednika w literaturze scenicznej. Mianowicie, jego bohaterem jest »podświadomość zbiorowa«, wprowadzona do nauki psychologii dopiero przez Junga i jego szkołę, jako rozszerzenie podświadomości według Freuda, ograniczającej się do osobistych urazów indywidualnych. Jung stwierdził, że każdy posiada, prócz prywatnego, dodatkowy krąg podświadomości, w którym tkwią pojęcia społeczne jego otoczenia, narodu, epoki, choćby nie zastanawiał się nad nimi i udawał sam przed sobą, że ich nie uwzględnia: a jednak działają w jego życiu wewnętrznym. Otóż treścią Wesela jest nic innego, jak ujawnienie się »podświadomości zbiorowej« uczestników”[5].

Andrzej Wajda, fragment listu do Krystyny Zachwatowicz

„(…) Oglądałem gotową kopię Wesela w laboratorium. Okropne. Przygnębiony tym jestem niemożliwie. Pokazało się, że nie miałem na ten film żadnego absolutnie pomysłu. Nic. Siedziałem ścierpnięty i zdrętwiały ze zgrozy, że do tego doprowadziłem swój w końcu niemały talent. Opiszę Ci rzecz dokładniej, ale nie dziś, bo zbyt świeża rana boli!”[6].

[1] A. Wajda, Kino i reszta świata. Autobiografia, Kraków 2013, ss. 136–138.

[2] Materiał dostępny na: https://www.youtube.com/watch?v=oAdfoCoZPEw.

[3] Wszystkie definicje za internetowym Słownikiem języka polskiego PWN.

[4] F. Ziejka, „Wesele” w kręgu mitów polskich, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977, s. 67.

[5] Z. Kałużyński, Pralnia podświadomości Polaków, artykuł dostępny na: http://niniwa22.cba.pl/pralnia_podswiadomosci_polakow.htm

[6] A. Wajda, op. cit., s. 141.