Cele lekcji

Cel ogólny

• Uczeń rozumie funkcję animacji w filmie podejmującym tematy historyczne i etyczne

Cele szczegółowe
Uczeń:

• zdobywa wiedzę na temat masakry w czasie wojny libańskiej w 1982 roku
• doskonali umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego
• ćwiczy umiejętność współpracy
• prezentuje swoje stanowisko
• doskonali umiejętność wnioskowania i uogólniania
• doskonali umiejętność dyskusji
• wykorzystuje znajomość filmowych środków wyrazu, szczególnie
• w zakresie filmu dokumentalnego i animowanego
• odczytuje i interpretuje znaczenia metaforyczne

Przebieg lekcji

Praca domowa poprzedzająca lekcję:

1. Obejrzyj wiadomości ze świata, zwracając uwagę na konflikty, wojny, które toczą się w różnych miejscach globu.
2. Przejrzyj prasę i wybierz artykuły poświęcone tej tematyce, zapoznaj się z ich treścią.

Przed projekcją:

Nauczyciel prosi uczniów o komentarz na temat opisu świata w mediach, wskazanie miejsc konfliktów, uświadamia, że zawsze gdzieś na świecie toczy się jakaś wojna, prosi o krótkie refleksje osobiste.

Prowadzący podaje tytuł filmu, który stanie się tematem zajęć, nie informuje o formie, czyli o wyborze przez reżysera animacji jako celowego środka wyrazu.

Wybrany wcześniej uczeń krótko zarysowuje tło wydarzeń ukazanych w filmie Ariego Folmana.

„Folman opowiada o masakrze obozów palestyńskich uchodźców Sabra i Szatila w trakcie tzw. pierwszej wojny libańskiej we wrześniu 1982 roku. Po zamachu na ambasadora Izraela w Londynie, dokonanego przez palestyńskie komando Abu Nidala, wojska izraelskie najpierw ostrzelały pozycje Organizacji Wyzwolenia Palestyny w Libanie, a następnie 6 czerwca 1982 roku wkroczyły na terytorium tego kraju, rozbijając muzułmańskie siły libańskie oraz sprzymierzone z nimi wojska syryjskie. Współdziałając z chrześcijańską Falangą dowodzoną przez Baszira Dżemajela, armia izraelska otoczyła, a następnie zdobyła opanowany przez OWP Bejrut. Pierwsza faza wojny zakończyła się porozumieniem, na mocy którego bojownicy OWP opuścili Liban. W wyniku wyborów w sierpniu 1982 roku prezydentem Libanu został Dżemajel, który dążył do porozumienia z Izraelem. Proces normalizacji został jednak przerwany 14 września, kiedy w wyniku zamachu przeprowadzonego przez wywiad syryjski zginął Baszir Dżemajel. Dzień później armia izraelska okrążyła obozy uchodźców Sabra i Szatila, do których wkroczył oddział 150 falangistów. W ciągu półtorej doby dokonał masakry, w wyniku której – w zależności od źródeł – zginęło od kilkuset do kilku tysięcy ludzi – mężczyzn, kobiet i dzieci”.

Nauczyciel pyta, czego uczniowie spodziewają się po filmie, jakim gatunkiem będzie. Najprawdopodobniej wspomną o dokumencie. Sugeruje, że będą raczej zaskoczeni i prosi, aby, oglądając film, zastanawiali się nad funkcją kształtu artystycznego wybranego przez reżysera.

Prowadzący dzieli klasę na sześć grup, przydzielając im polecenia (warto uwzględnić zainteresowania muzyczne oraz plastyczne uczniów tworzących grupy e i f):

a) Scharakteryzujcie sposób prowadzenia narracji.

b) Omówcie funkcję obrazu obecnego na początku filmu – „psy”.

c) Zanalizujcie przyczyny, dla których młodzi mężczyźni wzięli udział w wojnie. Jaka była ich motywacja? Jak zachowywali się w czasie wojny, co pamiętają?

d) Omówcie funkcję i zaproponujcie interpretację powtarzającej się sceny z chłopcami wychodzącymi z morza.

e) Przedstawcie rolę muzyki Chopina w scenie walca, jej interpretację, inne motywy muzyczne w filmie.

f) Scharakteryzujcie kolorystykę zastosowaną w filmie, funkcje zmian barw oraz różnorodność zabiegów plastycznych.

Projekcja filmu „Walc z Baszirem” – 87min.

Lekcja:

1. Nauczyciel pyta o wrażenia i stronę formalną filmu – animacja, różne rodzaje: 3D, cut out, klasyczna (dla zainteresowanych uczniów może to być temat późniejszej prezentacji przed klasą/grupą).
2. Prosi o refleksję na temat stosowania animacji, dla jakich tematów jest charakterystyczna? Dlaczego spodziewali się filmu dokumentalnego?
3. Prowadzący rozdaje grupom materiały (karty pracy – Załącznik). Prosi o przyporządkowanie wybranych z zestawu pojęć filmowi dokumentalnemu i filmowi animowanemu.

Pojęcia do wyboru: subiektywizm; prawda o świecie; fantazja, świat bajkowy, baśniowy; adresatem widz dorosły, obiektywizm; adresatem widz dziecięcy;

Przykładowy rezultat:

Nauczyciel pyta o to, któremu gatunkowi bliższy jest „Walc z Baszirem”, cechy której odmiany posiada. (Łączy je w zaskakujący sposób). Uczniowie zastanawiają się, czemu to połączenie służy.

Prowadzący prosi o porównanie czasu przedstawionych wydarzeń z czasem powstania filmu, wykorzystuje krótki kontekst biograficzny, np. z Wikipedii lub innego źródła dostępnego w telefonie ucznia.

„Ari Folman, rocznik 1963, dziś ceniony dokumentalista telewizyjny, wraz z kolegami z liceum trafił do armii izraelskiej w roku 1982 i po krótkim szkoleniu został wysłany do Libanu. Film powstał w 2008 roku, czyli ponad 25 lat po wydarzeniach”.

Dlaczego Folman tak długo czekał? Co na ten temat mówi sam film?

„Bohater niedawno rozmawiał z przyjacielem z tamtych lat, który opowiedział mu o trapiącym go sennym koszmarze: co noc ściga go 26 wściekłych psów. Przyjaciel nie miał innych wspomnień z wojny libańskiej. Wspomnienia Folmana są równie wyrywkowe. Wszystko wskazuje na psychologiczną prawidłowość: wyparcie wszystkich wspomnień, by w ten sposób uwolnić się od jakiegoś koszmaru. Aby się dowiedzieć prawdy, Folman wyrusza na dziennikarskie śledztwo”.

Nauczyciel wraca do pracy w grupach. Uczniowie pracują wspólnie kilka/kilkanaście minut, przygotowując komentarze do otrzymanych przed projekcją zadań, a następnie przedstawiają rezultaty swoich przemyśleń.

a) Scharakteryzujcie sposób prowadzenia narracji.

„Retrospekcja, rozmowy z siedmioma osobami, śledztwo bohatera, który nie pamięta wydarzeń, próba dotarcia do prawdy. Siedem relacji – każdy bohater prezentuje swój punkt widzenia, pamięta inaczej. Dawni koledzy mówią o brawurze i odwadze, strachu i męstwie, wojnie i pokoju, różnych aspektach dojrzewania i własnych ścieżkach do dorosłości. Relacje dawnych żołnierzy, zestawione razem, dają impuls do sięgnięcia po te wspomnienia, które ukryły się najgłębiej, a związane są z tragedią mieszkańców Sabry i Szatili – ludobójstwem w najczystszej postaci”.

b) Omówcie funkcję obrazu obecnego na początku filmu – „psy”.

„Czarne, agresywne psy biegną sforą przez miasto, wywołując przestrach otoczenia. To one prześladują przyjaciela bohatera – nawiedzają go w snach, budzą nie do końca zidentyfikowane lęki. Obrazy senne wskazują na związek z wojną libańską: przyjaciel nie chciał strzelać do ludzi, otrzymał więc rozkaz strzelania do psów, by nie ostrzegały szczekaniem przed nadejściem armii. Film wyraża głęboki kompleks winy, mówi o tym, jak żołnierze oszukują wojenną rzeczywistość”.

c) Zanalizujcie przyczyny, dla których młodzi mężczyźni wzięli udział w wojnie. Jaka była ich motywacja? Jak zachowywali się w czasie wojny, co pamiętają?

„Intelektualista Karmi zwierza się po latach, że poszedł na wojnę, bo miał problemy z kobietami, chciał zmężnieć. Z kolei Ari wstąpił do wojska, gdy rzuciła go Jael. Wojna w „Walcu z Baszirem” tworzy szczególną męską komitywę. Ma swój szpan, swoje szlagiery („Bombardowałem Sydon” na wzór amerykańskiego „Bombardowałem Koreę”), chwilami przechodzi w rodzaj makabrycznej zabawy – bo tylko w ten sposób da się znieść zagrożenie. Jadąc wozem opancerzonym, strzelają nieustannie do wszystkiego, co żyje. „Walc z Baszirem” jest opowieścią o tym, jak wypierana jest pamięć. „Nie mam tego w systemie” – słyszy Folman od kolegów z wojska, których odwiedza, żeby po latach ustalić kolejność zdarzeń. Ta wojna rozgrywa się na tle morza, w klimacie nieustających wakacji. Rano się opalają, po południu idą na akcję. We śnie Karmiego z morza wyłania się olbrzymia kobieta – bierze go w objęcia, ratuje”.

d) Omówcie funkcję i zaproponujcie interpretację powtarzającej się sceny z chłopcami wychodzącymi z morza.

„Ari Folman – 19-letni uczestnik wojny – usiłuje w swoim filmie po latach przywołać tamte wydarzenia, jak na seansie terapeutycznym, za pomocą hiperrealistycznych animowanych obrazów, zarazem wyrazistych i nierealnych jak ze snu. Sam nie pamięta nic – poza jednym: trzech nagich żołnierzy wychodzi z morza na bejrucki bulwar, a na niebie wybuchają rakiety. Zakładają mundury. Z wąskiej ulicy wylewa się na nich tłum rozpaczających palestyńskich cywilów, którzy uciekają przed rzezią. Ta wizja jest ilustracją izraelskiego kompleksu: wychodzą z morza nadzy, niewinni jak nowo narodzeni, ale będą ich ścigać zbrodnie. Scena ta powtarza się trzykrotnie, gdyż Ari przywołuje ją w rozmowie z kolegami, domagając się, bezskutecznie, potwierdzenia”.

e) Przedstawcie rolę muzyki Chopina w scenie walca, jej interpretację, inne motywy muzyczne w filmie. „Taniec żołnierza do „Walca cis-moll op. 64, nr 2” Fryderyka Chopina z karabinem maszynowym pośród latających wszędzie kul. Żołnierz o nazwisku Frenkiel wyrywa koledze broń maszynową i strzelając we wszystkie strony, wyskakuje na środek ulicy. Wykonuje coś w rodzaju walca na tle wielkiego plakatu z Baszirem. Stąd tytuł filmu. Scena ta stanowi kwintesencję całego filmu – ukazuje niedorzeczność wojny, dziwne zachowania ludzi pod wpływem wielkich emocji, strachu, instynktu przeżycia – jednocześnie nie wiemy, czy scena taka zdarzyła się naprawdę, czy stanowi tylko wytwór wyobraźni bohatera, który ją opowiada. Wojna w takim ujęciu jawi się jako trans. Może jednak stoi za tym autentyczne wspomnienie, bo tylko autentyk potrafi być tak surrealistyczny?

Muzyka skomponowana przez Maxa Richtera buduje klimat filmu. Lekko zmienione dźwięki sonaty Schuberta czy ambientowa, minimalistyczna muzyka wprowadzają nerwowy, pełen napięcia klimat” .

f) Scharakteryzujcie kolorystykę zastosowaną w filmie, funkcje zmian barw oraz różnorodność zabiegów plastycznych.

„Relacja każdego z uczestników zdarzeń przedstawiona jest w innej tonacji barwnej, czasem w innej technice, fakty mieszają się z psychodelicznymi majakami i ich interpretacją, formułowaną przez dziewiętnastolatka oraz przemyśleniami zrodzonymi 25 lat później. Zwierzenia kolegów Ariego są wizualizowane i przedstawione w postaci animowanych, niekiedy surrealistycznych sekwencji. I nie są to tylko realnie zaistniałe sytuacje, ale też lęki, jakie im towarzyszyły oraz fantazje, w jakie od nich uciekali. Animacje są żywe, kolory, kiedy trzeba, są brudne i złowieszcze, a w momentach „fantazjowania” rozmówców kolorystyka filmu trochę blednie. Mimo że „Walc z Baszirem” jest filmem dla dorosłych, dotyka tych obszarów percepcji, jakimi posługują dzieci. Przeżywanie dzieła Folmana odbywa się więc na podobnym poziomie i tak jak filmy z dzieciństwa rozpala emocje i zapada głęboko w pamięć. „Walc z Baszirem” ma formę animowanego komiksu, który zachowuje charakter dokumentu, rozrysowanej fotografii. Postacie mają twarze rzeczywistych osób i mówią w filmie – z dwoma wyjątkami – własnym głosem. W zakończeniu filmu pojawiają się drastyczne zdjęcia z materiałów archiwalnych pokazujące ofiary masakry. Gdy animacja ustępuje miejsca dokumentalnym zdjęciom, działa to jak szok, jak ocknięcie się z transu. To konfrontacja z rzeczywistością, odkrycie czegoś oczywistego: że wojna to zabijanie, zadawanie cierpienia i znoszenie bólu, choroba, z której się nie wychodzi”.

Po wypowiedziach przedstawicieli grup prowadzący proponuje burzę mózgów, pytając: Dlaczego, zdaniem uczniów, reżyser zdecydował się zrobić film animowany, choć mógł skorzystać z materiału filmowego dostępnego w archiwach? Prosi o uwzględnienie w odpowiedzi wcześniejszych ustaleń i analiz.

„Reżyser wybrał formę animacji, ponieważ jego film rozgrywa się w sferze wyobrażeń, wspomnień i snów byłych żołnierzy. To właśnie dzięki animacji udało się pokazać, że bycie na wojnie wymaga dystansu, odrealnienia tego, co widzimy, oswojenia okropności. Zapewne znalazłoby się dość materiału, by nakręcić tradycyjny dokument o Sabrze i Szatili. Dwa-trzy kwadranse kronik filmowych i telewizyjnych relacji, kilka wypowiedzi ważnych osób, prowokujący do myślenia komentarz – i film byłby gotowy. Ale takie dokumenty-ostrzeżenia już powstały – bez rezultatu. Poza Bliskim Wschodem i kręgami zainteresowanymi tą tematyką hasło „Sabra i Szatila” nie wzbudza już żadnych emocji. A dzięki „Walcowi z Baszirem” pamięć o Sabrze i Szatili ożywa. Dla Folmana tamta masakra jest tragedią osobistą, dlatego że przeżył ją tak głęboko, iż wolał o niej zapomnieć. Jego film jest historią o odnajdywaniu utraconej pamięci – zatartych wspomnień wielu jednostek. To podróż w głąb samego siebie – proces głęboko osobisty, intymny, a zarazem wstydliwy (jeden z rozmówców zastrzega się, że opowie o swoim udziale w wojnie, jeśli Folman nie włączy kamery). Realizacja zwyczajnego filmu spowodowałaby zatarcie tego waloru osobistego, a cała historia zostałaby zobiektywizowana, wpisując się w pamięć zbiorową całego narodu.

„Walc z Baszirem” pokazuje, jak to się dzieje, że wojna znieczula moralnie. Nie może być inaczej, jeśli mamy przetrwać. Zaczynamy patrzeć na rzeczywistość jak na niewinny animowany film, gdzie jak w dziecięcych kreskówkach – które również bywają okrutne – wszystkie chwyty są dozwolone. I jeśli się zdarzy, że zobaczymy z daleka – jak w Sabrze – rozstrzeliwanych pod ścianą ludzi, może nie dotrzeć do naszej świadomości, co to naprawdę oznacza. Zabieg połączenia kina faktu i animacji okazał się rozwiązaniem idealnym do ukazania jednocześnie prozaiczności i absurdu wojny. Dzięki temu zabiegowi wojenna rzeczywistość swobodnie przenika się z konwencją snu czy nawet surrealizmu. Reżyser nie epatuje nas masakrą, najbardziej przerażają zdarzenia z pozoru zwyczajne, będące kontrastem do wojennej rzezi. Folman swobodnie pogrywa z pamięcią, ukazując jej wszystkie pokłady. Momentami trudno się zorientować, co jest powracającym wspomnieniem, a co senną wizją. Sceny wizyjne nie bombardują nachalną symboliką, ale stanowią idealne dopełnienie narracji. Ten animowany film balansuje na granicy konkretu i metafory, dzięki czemu reagujemy na niego tak emocjonalnie. Stępiona telewizyjnymi relacjami wrażliwość dostaje potężny zastrzyk emocjonalnego katharsis„.

Praca domowa

Napisz subiektywny komentarz do jednej z podanych wypowiedzi – dwóch internautów i jednej krytyka filmowego. Twój tekst może popierać opinię autora lub być wobec niej polemiczny.

WYPOWIEDŹ 1

„Dzieło doskonałe! Uniwersalna (choć oparta na konkretnym, mało u nas znanym przecież wydarzeniu), krytyka wojny jako absurdalnego teatru krzywdy i zniszczenia”.

WYPOWIEDŹ 2.

„Film mi się podobał, ale po przemyśleniu zdałem sobie sprawę, że fajnym robi go tylko to, że jest animowany. Gdyby nie to, byłby to przeciętny i raczej nudnawy film dokumentalny. Ciekawa forma kryje raczej mało oryginalną treść”.

WYPOWIEDŹ 3.

„Izraelski „Czas Apokalipsy” (to tytuł recenzji Tadeusza Sobolewskiego i zadanie dla osób, które widziały film Coppoli).

Załączniki

KARTA PRACY

Wpisz w odpowiedniej kolumnie pojęcia charakteryzujące film dokumentalny i film animowany. Wybierz je z podanego zestawu.

Pojęcia do wyboru: subiektywizm; prawda o świecie; fantazja, świat bajkowy, baśniowy; adresatem widz dorosły, obiektywizm; adresatem widz dziecięcy;

Bibliografia

Konrad J. Zarębski, „Walc z Baszirem”, „Kino” 2009, nr 4, s.57-58.

”Izraelski Czas Apokalipsy”

”Walc z Baszirem – dyskusje na www.filmweb.pl”