Adresaci zajęć:

Uczniowie szkoły ponadpodstawowej

Rodzaj zajęć:

język polski, wiedza o kulturze

Cele lekcji:

• wprowadzenie w dyskusję estetyczną wokół możliwości przedstawiania Zagłady
• uwrażliwienie na rolę niedopowiedzeń i symboli w sztuce
• kształtowanie umiejętności interpretacyjnych w kontakcie z fotografią, obrazem i filmem
• doskonalenie zdolności analizy i interpretacji kontekstowej

Przygotowanie do zajęć: praca metodą projektu

Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy i zaleca przygotowanie krótkich (10-15 minut) prezentacji (z wykorzystaniem obrazów i ewentualnie fragmentu filmu) na poniższe tematy:

1. Jak i czy można przedstawić Zagładę? – polemika wokół fotografii wykonanych przez członków Sonderkommando latem 1944, wywołana za sprawą eseju G. Didi-Hubermana. Lektura dla uczniów: G. Didi-Huberman, „Obrazy mimo wszystko”, s. 9-22; 61-83. Wybrane fragmenty nie powinny nastręczać uczniom trudności, niemniej jednak cała książka to lektura trudna i zawiła, zwłaszcza w swej drugiej części rozważań teoretycznych na temat obrazu. Uczniowie pracujący w tej grupie winni skupić się przede wszystkim na wyjątkowości czterech obrazów (tak jak tłumaczy ją autor) oraz na podstawowych zarzutach, sformułowanych wobec jego polemistów (przytoczonych w drugim wskazanym fragmencie).
2. Niezwykły dokument bez zdjęć archiwalnych – „Shoah” Claude’a Lanzmanna. Lektury dla uczniów: P. Dehnel, „Świadectwo jako doświadczenie. Dwadzieścia pięć lat „Shoah” Claude’a Lanzmanna”, „Odra”,  J. Szczęsna, „Dwadzieścia pięć lat sporów o „Shoah”, „Gazeta Wyborcza” [24.03.2010]”, Wywiad Macieja Nowickiego z Claude’em Lanzmannem, „Rachunek krzywd po Auschwitz” [27.01.2011]
3. Zagłada na płótnach Wilhelma Sasnala. Lektura dla uczniów: A. Ostolski, „Dotykanie wstydu. Holokaust w malarstwie Wilhelma Sasnala”, [w:] „Sasnal. Przewodnik „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2008, s. 46-65.

Przebieg zajęć:

Lekcja 1: Spór o nieprzedstawialność Shoah

Krótka rozmowa wstępna – pytania do uczniów: Czy znacie archiwalne fotografie (ocalałe z archiwów SS) Zagłady? Jakie uczucia w Was wywołują? Czy widzieliście filmy, traktujące o Shoah? Czy znacie jakieś przedstawienia malarskie, związane z tym tematem? Odpowiedzi uczniów można zapisać z boku tablicy, by w późniejszej dyskusji o sposobach obrazowania Zagłady mogli się ponownie odnieść do przywoływanych przez siebie przykładów.

Wprowadzenie do prezentacji do poszczególnych grup: nauczyciel przypomina trzy tematy, jakie zostaną przedstawione. Całej klasie proponuje, by istniejący repertuar obrazów (fotografii, płócien, filmów) opowiadających o Zagładzie podzielić na 3 robocze kategorie: obrazy dokumentalne (archiwalne, rekonstrukcje oparte na faktach, wierne próby odtworzenia historii), obrazy artystyczne (obrazy stworzone i wyobrażone przez reżysera, malarza, wariacje na temat historii Shoah, fikcje fabularne) oraz obrazy nieprzedstawiające (celowy oksymoron: obrazy negujące możliwość przedstawienia Zagłady). Kategorie te zostają zapisane na głównej tablicy. Nauczyciel informuje klasę o zadaniu do wykonania po prezentacjach: próba przyporządkowania przedstawionego materiału ilustracyjnego do zaproponowanych kategorii i uzasadnienie takich decyzji. Nauczyciel rozdaje wszystkim uczniom indywidualne karty pracy, na których mogą robić własne notatki podczas prezentacji, odpowiadając na 2 proste pytania: Co przedstawiają prezentowane obrazy? Jak to przedstawiają? (Karta pracy – Załącznik 1.)

Prezentacja grupy 1. – Jak i czy można przedstawić Zagładę?

Wszyscy uczniowie powinni zapoznać się z fotografiami, zamieszczonymi w książce, opcjonalnie można również pokazać zachowane fotografie z archiwów SS.

Po przedstawieniu istoty sporu o te szczególne obrazy Zagłady, krótka dyskusja: Po której stronie przytoczonej polemiki opowiedzielibyście się?

Prezentacja grupy 2. – Niezwykły dokument bez zdjęć archiwalnych – „Shoah” Claude’a Lanzmanna

Uczniowie opowiadają o realizacji filmu Lanzmanna, przybliżając reszcie klasy ideę przyświecającą reżyserowi: chęć ukazania śmierci w komorach, co okazało się niemożliwe. Stąd wybór strategii filmowej – dokument to wielogodzinna relacja ocalonych. Wskazane jest odtworzenie choć kilkuminutowego fragmentu filmu, dostępnego w Internecie („Shoah” nie ukazało się w Polsce na DVD).

Po zakończonej prezentacji krótka rozmowa: Jak oceniacie taki wybór artystyczny? Jak ma się on do konwencji filmu dokumentalnego?

Prezentacja grupy 3. – Zagłada na płótnach Wilhelma Sasnala

Grupa przedstawia klasie sylwetkę malarza i przytacza najważniejsze stwierdzenia z eseju Ostolskiego, popierając relację reprodukcjami obrazów.

Cała klasa włącza się w próbę interpretacji płótna „Las” (2002) – warto, by uczniowie spontanicznie wyrazili emocje i wyobrażenia, jakie towarzyszą im w kontakcie z tym dziełem, a później spróbowali spojrzeć na nie „chłodno” w kontekście gry interntekstualnej z filmem Lanzmanna. Nauczyciel może formułować pytania pomocnicze: Dlaczego las zajmuje tak dużą powierzchnię płótna? Czy obraz ten można nazwać realistycznym? Dlaczego tak/dlaczego nie? Dlaczego malarz zdecydował się na pośrednictwo „Shoah” Lanzmanna, w którym nie pojawia się ani jeden autentyczny obraz Zagłady?

Celem powyższych prezentacji nie jest jednoznaczna interpretacja przedstawianych materiałów obrazowych, lecz uświadomienie uczniom subtelności sporu o możliwość przedstawienia Zagłady.

Podsumowanie: na podstawie indywidualnie wypełnionych kart pracy, uczniowie wspólnie próbują rozrysować przyporządkowanie obejrzanych materiałów obrazowych do 3 kategorii obrazów, widocznych na tablicy. Mogą testować różne formy graficznego przedstawienia swoich propozycji: układ tabelaryczny (który prawdopodobnie zostanie odrzucony z uwagi na trudności z jednoznacznym sklasyfikowaniem obrazów), przenikające się pola zakresów tematycznych, drzewka wokół każdej z kategorii. Próba zadecydowania, które z proponowanych przedstawień najlepiej odpowiadać będzie intuicjom i spostrzeżeniom uczniów co do charakteru obrazów Shoah.

Lekcja 2: Historia opowiadana (światło)cieniem: „W ciemności” Agnieszki Holland

Wprowadzenie: spontaniczna rozmowa o wrażeniach po seansie. Jakie emocje wywołał film? Czy i w jaki sposób różni się od innych filmów, podejmujących problem Zagłady? Które rozwiązania formalne i stylistyczne oddziaływały najsilniej?

Przypomnienie zagadnień poruszanych na poprzedniej lekcji i ponowne zapisanie na tablicy 3 roboczych kategorii obrazów Shoah, tym razem w układzie tabelarycznym.

Praca całą klasą: dyskusja, czy w filmie Agnieszki Holland można wskazać warstwy, zawierające się we wszystkich trzech kategoriach? Próba uzupełnienia tabeli; niektóre elementy filmu (np. scenariusz oparty na faktach, zdjęcia z getta, ujęcia ciemności) mogą w opinii uczniów pasować do więcej niż jednej kategorii (Przykładowe uzupełnienie tabeli – załącznik 2.).

W kontekście poprzedniej dyskusji, próba odpowiedzi na pytanie jaką rolę pełnią w filmie ujęcia ciemności? Czy są obrazami przedstawiającymi, czy też nie? Dlaczego? Co wyrażają te filmowe kadry, w których nic nie widać? Burza mózgów: czym jest w filmie CIEMNOŚĆ? Rozrysowanie odpowiedzi uczniów na (drugiej) tablicy w formie mapy myśli wokół centralnej kategorii. Próba pogrupowania znaczeń dosłownych (mrok kanałów) i metaforycznych (sytuacja bez wyjścia, mrok dziejów, najciemniejsze ludzkie instynkty).

Podsumowanie dyskusji: „W ciemności” w kontekście dyskusji o obrazowaniu Shoah.

Praca domowa:

Praca domowa – pisemna: esej na temat „Ciemność jako filmowy środek artystyczny – w oparciu o analizę wybranej sekwencji z kanałów w filmie Agnieszki Holland”.

Załączniki

Załącznik 1. – Karta pracy indywidualnej ucznia (Lekcja 1)

Załącznik 2. – Przykładowe wypełnienie tabeli w dyskusji o filmie „W ciemności” w 3 roboczych kategoriach obrazów Shoah (Lekcja 2)