Krótka informacja o filmie

Leopold Socha, Polak ze Lwowa – przez ponad rok pomagał i dawał schronienie ukrywającej się w kanałach grupie uciekinierów z getta. Za pieniądze. Jednak to, co wydawało się okazją do zarobku, doprowadziło do powstania głębokiej więzi emocjonalnej pomiędzy Sochą a uciekinierami, ewoluując w heroiczną walkę o ludzkie życie. Scenariusz filmu zainspirowała książka Roberta Marshalla „W kanałach Lwowa” oraz wspomnienia Krystyny Chiger, jednej z ocalonych, opublikowane w książce zatytułowanej  „Dziewczynka w zielonym sweterku”.

Związki z podstawą programową

Praca z filmem „W ciemności” daje możliwości osiągania celów kształcenia oraz realizacji treści nauczania ujętych w nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego dla IV etapu edukacyjnego.

Język polski

Zakres podstawowy

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• Odczytuje sens całego tekstu oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości.
• Rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu.
• Wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu.
• Wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia.
• Szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym Internetu).
• Korzysta ze słoników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli.

Świadomość językowa: Uczeń:

• Odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego.

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

Prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki.

• Określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń.

• Wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (…). rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera.
• Rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja).

Interpretacja. Uczeń.

• Wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji).
• Wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne).
• Porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich.
• Odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Wartości i wartościowanie. Uczeń.

• Dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu (…), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości: takich jak: dobro, prawda, piękno, wiara, nadzieja, miłość, wolność, równość, braterstwo, Bóg)
• Dostrzega obecne w tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne.
• Dostrzega w świecie konflikty wartości (…) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony

• Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• Czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole.
• Twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Świadomość językowa. Uczeń:

• Dostrzega związek języka z obrazem świata.
• Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

Analiza. Uczeń:

• Wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• Rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej;

Interpretacja. Uczeń:

• Konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.
• Wartości i wartościowanie. Uczeń:
• Wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Wiedza o kulturze

Osiąganie celów kształcenia i odnoszących się do nich wymagań szczegółowych.

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nim informacji. Uczeń:

• Zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi.
• Wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną).
• Analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki.
• Analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki.
• Lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• Wypowiada się na temat dzieła sztuki używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• Odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).
• Dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało.

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia.
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej.
• Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.

Filozofia

Filozofia nowożytna.

• Problematyka etyczna w filozofii nowożytnej. Uczeń:
• Formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołując się do poznanych stanowisk etycznych.
• Problematyka filozofii człowieka w filozofii nowożytnej. Uczeń:
• Rekonstruuje i porównuje wybrane koncepcje człowieka w filozofii nowożytnej (B. Pascala wizja kondycji ludzkiej, A. Schopenhauera filozofia woli życia, S. Kierkegaarda filozofia egzystencji, F. Nietzschego filozofia woli mocy).
• Interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji.

Filozofia współczesna.

Problematyka filozofii człowieka w myśli XX w. Uczeń:

• Rekonstruuje i porównuje wybrane dwudziestowieczne koncepcje człowieka, rekonstruuje wspierające je argumenty (freudowski model psychiki i funkcji kultury; egzystencjalistyczna koncepcja – J. P. Sartre)
• Potrafi wskazać etyczne konsekwencje poznanych stanowisk
• Formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołując się odpoznanych koncepcji i pojęć.
• Interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji.

Historia

II wojna światowa. Uczeń:

• przedstawia przyczyny i skutki Holokaustu oraz opisuje przykłady oporu ludności żydowskiej;

Zakres rozszerzony

Europa pod okupacją niemiecką i Holokaust. Uczeń:

• charakteryzuje politykę III Rzeszy wobec społeczeństw okupowanej Europy, w tym nazistowski plan eksterminacji Żydów oraz innych narodowości i grup społecznych;
• opisuje postawy Żydów wobec polityki eksterminacji, w tym powstanie w getcie warszawskim, a także opisuje postawy społeczeństwa polskiego wobec Holokaustu;
• ocenia stosunek społeczeństw i rządów świata zachodniego oraz Kościoła katolickiego do Holokaustu

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Ze względu na poruszaną przez film tematykę ważne jest, by przed obejrzeniem filmu uczniowie mieli wiedzę na temat Lwowa jako miasta wielokulturowego, konfliktów narodowościowych, które występowały tam przed wybuchem wojny oraz specyfiki sytuacji pod okupacją niemiecką. Film ten warto wykorzystać przy realizacji zajęć na temat postaw Polaków wobec Zagłady Żydów, wszystkich postaw, nie tylko tych pozytywnych. Zalecana forma pracy to dyskusja ukierunkowana i rozmowa nauczająca.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Postawy człowieka wobec sytuacji ekstremalnej, ewolucja Leopolda Sochy, złodzieja, krętacza, który zgadza się pomagać za pieniądze, by na końcu ofiarować bezinteresowną pomoc. Od racjonalnego cwaniaka, który kieruje się tylko własnym interesem po człowieka ogarniętego szaleństwem pomocy (scena uroczystości komunijnej i próba pomocy Żydom podczas zalewania kanałów). Socha jako prosty człowiek, który nie zdaje sobie sprawy z tego, ze jest z natury szlachetny i dobry. Jego postawa to odpowiedź na pytanie, jak możliwe było dobro w czasach Zagłady.

Opowieść Holland jako film o miłosierdziu, interpretacja napisów końcowych, zamykającej film sentencji.

Siła stereotypu – Socha do końca posługuje się stereotypami wobec Żydów, którym pomaga. (scena targowania się o liczebność grupy, której będzie pomagał). Żydzi także mu nie ufają, boją się jego chciwości i antysemityzmu Polaczka (scena próby zabójstwa Sochy przez Mundka). Pokazanie mechanizmu niwelowania uprzedzeń poprzez poznanie i empatię, Socha zaczyna postrzegać Żydów jako podobnych do siebie (rozmowa z żoną o Chrystusie, jest ojcem, wzrusza go los dzieci, jest gotów zaopiekować się dzieckiem urodzonym w kanale, organizuje mu pogrzeb; „To są moje Żydy”, mówi na końcu). Ukrywający się Żydzi przestają postrzegać go jak szmalcownika, ale człowieka (scena, gdy Socha zgadza się pomagać bezinteresownie Chigerowi, deklaruje, że chciał zabrać dziecko, by je z żoną wychowywać, rozmowa z Klarą).

Postawy ofiar – poświęcenie Mundka, wyrzuty sumienia Klary, wybór jej siostry, dzieciobójstwo Chai, decyzja Janka o porzuceniu żony i córki, a także kradzieży i ucieczce. Ofiary bywają heroiczne i małostkowe, zdolne do najwyższych poświęceń i najgorszych występków.

Siła życia – w kanale także toczy się życie, według normalnych, znaczących i banalnych praw – miłość, seks, monotonia egzystencji, agresja, modlitwa, zabawa, rozrywka, oswojenie przestrzeni i szczurów, niezależnie od warunków życie ma swoje prawa (ironiczna scena, gdy Socha odnajduje zagubione w kanale dzieci). Koncepcja wizualna filmu – ciemności, klaustrofobiczna atmosfera, plątanina kanałów jako metafora losów bohaterów, eksponowanie kolorowych detali, np. czerwonych bucików, zielonego sweterka jako symboli innego świata. Komizm i ironia obecne w niektórych scenach jako wzmocnienie przekazu, że w czasach Zagłady toczyło się życie, a pokazane postaci mają pełnowymiarowe charaktery.

Rola przypadku, losu – uratowanie Mundka w obozie, śmierć Szczepka.

Brak jednoznacznego podziału na kata i ofiarę, wszyscy boją się wszystkich.

Wojna ujawniająca antagonizmy narodowościowe i kulturowe – specyfika Lwowa jako społeczeństwa wielokulturowego, bohaterowie mówią po niemiecku, polsku, ukraińsku, polsko – lwowskim bałakiem , rozumieją się i znają, a jednocześnie gotowi są mordować dawnych sąsiadów (scena likwidacji getta i uwolnienia zatrzymanego przez ukraińskich żandarmów Sochy).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Obraz Holocaustu w literaturze i w filmie, w kontekście lektur Hanny Krall, opowiadań Irit Amiel

Postawy Żydów wobec Zagłady – strategie przetrwania – w zestawieniu z filmami „Pianista” R. Polańskiego i „Powstanie w getcie warszawskim według Marka Edelmana” J. Dylewskiej

Postawy Polaków wobec Zagłady Żydów – w zestawieniu z filmami „Ulica Graniczna” A. Forda, „Długa noc” J. Nasfetera, „Jeszcze tylko ten las” J. Łomnickiego, „Dzieci Ireny Sendlerowej” J. K. Harrisona, „Wielki Tydzień” A. Wajdy, „Joanna” F. Falka

Człowiek w sytuacji ekstremalnej – w zestawieniu z „Kanałem” Andrzeja Wajdy.

Cwaniaczek bohaterem – w zestawieniu z „Eroiką” A. Munka