Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Porównanie sposobów wyrażania refleksji o śmierci w różnych tekstach kultury.

Cele szczegółowe: Uczeń:

• rozpoznaje motywy kulturowe wykorzystywane w dziełach różnych epok, np. „Pieśń o Rolandzie”, „Chłopi” W. S. Reymonta, „Sztuka Dom” J. Barana, „Padlina” Ch. Baudelaire’a, „Wywiad” M. Białoszewskiego, „Śmierć” J. Malczewskiego;

• analizuje i interpretuje dzieła literackie, malarskie i filmowe;

• odczytuje symboliczne znaczenie obrazów, gestów, barw;

• porównuje różne kategorie estetyczne, np. groteska, patos, naturalizm, turpizm;

• rozumie rolę muzyki i dźwięku w dziele filmowym;

• analizuje funkcje planów filmowych, punktów widzenia kamery, konwencji gry aktorskiej w etiudzie „Umieranko”;

• porównuje sposoby realizacji podobnych toposów w różnych tekstach kultury.

Środki dydaktyczne reprodukcja obrazu „Śmierć” J. Malczewskiego, teksty poetyckie: „Sztuka Dom” J. Barana, „Padlina” Ch. Baudelaire’a, „Wywiad” M. Białoszewskiego, fragmenty utworów: „Pieśń o Rolandzie”, „Chłopi” W. S. Reymonta, etiuda filmowa J. J. Kolskiego „Umieranko” dostępna na ninateka.pl, „Słownik symboli” W. Kopalińskiego.

Formy pracy praca indywidualna, praca w grupach, praca z całą klasą. Metody pracy heureza, burza mózgów, praca z tekstem literackim, praca z filmem.

Przebieg lekcji

1. Lekcja rozpoczyna się projekcją etiudy „Umieranko” (ok. 10 min), po której uczniowie swobodnie wypowiadają się na temat obejrzanego obrazu. Nauczyciel powstrzymuje się od uogólnień, komentarzy, podsumowań.

2. Prowadzący zajęcia prosi o przypomnienie tekstów kultury, także malarskich i filmowych, nawiązujących do tematu śmierci. Zapisuje ich tytuły na tablicy, informuje, że niektóre z nich uczniowie poddadzą analizie.

3. Nauczyciel dzieli klasę na sześć grup, każdej z nich przydzielając po jednym tekście kultury (zgodnie z preferencjami uczniów lub losowo): reprodukcja obrazu „Śmierć” J. Malczewskiego, teksty poetyckie: „Sztuka Dom” J. Barana, „Padlina Ch. Baudelaire’a, „Wywiad” M. Białoszewskiego, fragmenty utworów (sceny śmierci): „Pieśń o Rolandzie”, „Chłopi” W. S. Reymonta.

4. Uczniowie otrzymują karty pracy (załącznik nr 1), zawierające pytania pomocnicze. Odpowiedzi (bez numerów i treści pytań) zapisują na dużych arkuszach.

Przykładowe realizacje zadania przez grupy uczniów (nie muszą zawierać wszystkich/takich samych elementów):

„Pieśń o Rolandzie”	„Sztuka Dom” Józefa Barana	„Chłopi” W.S. Reymonta	„Śmierć” Jacka Malczewskiego	„Padlina” Charlesa Baudelaire’a	„Wywiad” Mirona Białoszewskiego
Średniowieczny rycerz. Wokół leżą ciała zabitych towarzyszy. Aniołowie, przychodzą po jego duszę.	Mężczyzna o chłopskim rodowodzie prezentuje swoją rodzinę, za oknem natura — drzewa.	Boryna — Gospodarz, chłop z Lipiec, z psem, na łonie natury.	Stary mężczyzna, chłop i Śmierć na tle natury.	Mężczyzna na spacerze z ukochaną kobietą.	Bohater, do którego zapukała śmierć — Pani Gość — prowadzi z nią rozmowę.
„Wylewa mu się mózg”, modli się za towarzyszy, śmierć jest usakralizowana i heroiczna.	Zakończenie przedstawienia, naturalny koniec wszystkiego, co ma początek.	Maciej umiera na polu, szumią drzewa, pieją kury, natura żegna Gospodarza.	Śmierć to piękna, dorodna, młoda kobieta, ubrana w rycerski strój, trzyma w ręce kosę.	Odrażające rozkładające się ludzkie zwłoki: „zewłok”, „ścierwo”, „padlina”.	Mężczyzna myślał, że to „dziennikara”, czyli ktoś wyglądający normalnie, mówi, że jej nazwisko zaczyna się na „ś”.
Śmierć jest nagła, poniesiona w walce z poganami.	Śmierć jest oczekiwana, umierają kolejni członkowie rodziny, rodzą się dzieci.	Śmierć przyszła po ciężkiej chorobie, była oczekiwana.	Śmierć jest wyczekiwana, naturalna, wymodlona.	Śmierć zaskakuje, pojawiła się „za zakrętem”, ale bohater wie, że jego ukochana też stanie się „błotem”.	Pani Gość przyszła za wcześnie — „już”, jest „karą za życie”, ale jednocześnie jest wyczekiwana — bohater ma kartkę w kieszeni.
Roland wykonuje gest mea culpa, oddaje rękawicę Bogu, modli się, zakrywa miecz swoim ciałem.	Bohater kłania się jak aktor, kurtyna opada.	Boryna „zasiewa” ziemię ziemią, pada na polu, Bóg zabiera jego duszę do raju „chłopskiego”.	Mężczyzna jest spokojny, ma przymknięte oczy, oddaje się śmierci, wie, że nadszedł jego czas, ma złożone ręce, wyraża pokorę.	Mężczyzna dostrzega nieuchronność śmierci, nawet tego, co piękne, ogąda i opisuje padlinę, czule zwracając się do ukochanej.	Mężczyzna jest zdziwiony, rozmawia jak z niezapowiedzianym gościem, udaje, że nie może zgadnąć nazwiska na „ś” — myśli, że uda mu się odsunąć tę chwilę.
Gesty sakralizacji, heroizacji śmierci rycerza zgodne ze średniowiecznym etosem.	Akty sztuki, jej tytuł „Dom” — to historia pokoleń; przyroda w roli publiczności — wiejskie życie w zgodzie z naturą.	Gesty Gospodarza — postaci archetypicznej, przywiązanej do Matki Ziemi Żywicielki.	Strój Śmierci — eklektyczny — wyraża jej ponadczasowość i uniwersalizm, egalitaryzm; gest modlitewny — przejście w stan mistyczny; pola, niebo — porządek natury, elementem którego jest śmierć.	Padlina — cielesność człowieka, jego przemijanie w sensie fizycznym; miłość i pamięć jedyną formą ocalenia. Spacer, droga — wspólne życie, które kończy się śmiercią.	Nazwa — Pani Gość — alegoria, zaskoczenie, brak uprzedzenia. Kartka w kieszeni z prośbą o spokój, uwolnienie od życia.
Ars bene moriendi, patos.	Teatralizacja, theatrum mundi, ars moriendi.	Symbolizm, naturalizm, ars moriendi, patos.	Symbolizm, danse macabre, ars bene moriendi, patos.	Symbolizm, naturalizm, turpizm, vanitas.	Danse macabre, groteska, alegoria.

5. Nauczyciel wraz z uczniami mocuje arkusze na tablicy/ścianie i prosi o głośne odczytanie odpowiedzi oraz ustalenie, które elementy można uznać za podobne, powtarzające się np. człowiek sam na sam ze śmiercią, związek z naturą, lęk/spokój, rozkład ciała, pożegnanie, ceremonia, rytuał, modlitwa… Następnie uczniowie odpowiadają na te same pytania w kontekście etiudy „Umieranko”.

6. Uczniowie ponownie oglądają etiudę, tym razem koncentrują się na:

• Obecności poznanych i oryginalnych motywów oraz symboli1 — grupa 1. i 2.:

ptak — odlatujące ptaki symbolizują przemijanie, ale i wolę przekazywaną przez bóstwo. W Egipcie ptak z ludzką głową, który wylatywał ustami, oznaczał śmierć człowieka jako moment opuszczenia jego ciała przez duszę;

jabłko — mężczyzna karmi jabłkiem konia, jabłka przynoszą wiejskie płaczki. Jabłko symbolizuje całość, wieczność, ziemię, zdrowie, życie, gwiazdy, nieśmiertelność, początek, wiosnę, koniec, śmierć, odkupienie…;

woda — umierający mężczyzna i jego żona przy studni, kobieta nabiera wody, niesie ją w dłoniach, on zwilża usta. W domu mąż goli się, na stole stoi miseczka z wodą, żona myje mężczyźnie nogi w misce z wodą. Woda to symbol przeobrażenia, odrodzenia ciała i ducha, zmartwychwstania, oczyszczenia, chrztu, mądrości, prawdy, dobra i zła, cnoty, łaski, zapomnienia, kosmicznego umysłu. Woda w wielu wierzeniach to materia pierwotna, podstawa wszechrzeczy, początek przyrody, wszystkiego, co żyje. Symbole zapowiadają śmierć, ale także oczyszczenie, życie (woda życia).

• Obserwacji planów filmowych, pracy kamery — grupa 3. i 4.

Początek etiudy — ujęcia kobiecych, spracowanych dłoni, oplecionych różańcem i tulących ptaka. Trzy kobiety oraz mężczyzna z żoną nie poruszają się, a kamera okrąża ich, zniekształcając obraz przestrzeni. Postacie często patrzą w obiektyw, czyli na nas, widzów — uniwersalizowanie problemu śmierci. Kamera pokazuje aktorów często z nietypowych punktów widzenia — z góry lub z żabiej perspektywy. Szybkie ruchy kamery zastępują często cięcia montażowe.

• Analizie gry aktorskiej, muzyki i ścieżki dźwiękowej — grupa 5. i 6.

Teatralizacja poszczególnych gestów i zachowań. Trzy kobiety modlą się przed kapliczką i jednocześnie patrzą w stronę mężczyzny i kobiety przy studni, którzy stoją w zastygłych pozach. Wielokrotnie spoglądają wprost w obiektyw. Twarze żony i męża nie wyrażaj żadnych namiętności. Film pozbawiony jest dialogów, słów, słychać odgłosy natury, grę na flecie, dźwięk zegara.

7. Przedstawiciele grup prezentują swoje obserwacje, chętni oceniają etiudę, interpretują jej tytuł — „Umieranko”.

8. Uczniowie wybierają jeden tekst kultury, który najbardziej koresponduje z ich refleksjami na temat śmierci.

Praca domowa

Wybierz jedno z zadań:
1. W formie krótkiej wypowiedzi pisemnej uzasadnij swój wybór jednego z tekstów kultury spośród omawianych na lekcji.
2. Obejrzyj film M. Szumowskiej „A czego tu się bać?” i przygotuj jego krótką recenzję.

Załączniki

Załącznik nr 1

Karta pracy dla grup

a. Kto jest bohaterem/osobą mówiącą w tekście/na obrazie, czy coś/ktoś mu towarzyszy?

b. Jak śmierć została przedstawiona? Czy przeraża?

c. Czy śmierć zaskakuje bohatera?

d. Jak zachowuje się postać — człowiek? Czy coś/ktoś mu towarzyszy?

e. Jakie gesty, przedmioty postrzegacie jako symboliczne, co mogą one oznaczać?

f. Do jakiej konwencji estetycznej, nurtu artystycznego, toposu nawiązuje tekst kultury?