Cele lekcji

Cel ogólny:

• Ukazanie wpływu ideologii na życie jednostki w XX w

Cele szczegółowe:

uczniowie:

• wyjaśniają pojęcia – komunizm, komunista, żydokomuna
• charakteryzują źródła popularności ideologii komunistycznej po I i II wojnie światowej
• charakteryzują realia życia politycznego w Polsce po 1945 r.
• analizują konsekwencje Marca 1968 r. dla polskich Żydów
• oceniają wpływ ideologii na życie jednostki i społeczeństwa
• dokonują krytycznej oceny ludzkich postaw i zachowań.

Środki dydaktyczne „Tonia i jej dzieci”, reż. Marcel Łoziński Fragmenty filmu „Dworzec Gdański”, reż. Maria Zmarz-Koczanowicz „Król”, reż. Marcel Łoziński, „Manifest Komunistycznej Partii Robotniczej Polski” [w:] „Teksty źródłowe do nauki historii w szkole”, pod red. M. Kruszyńskiej, Łódź 1991

Formy pracy praca indywidualna praca w grupach Metody pracy aktywizujące: analiza materiału źródłowego, burza mózgów elementy heurezy

Przebieg lekcji

1. Zaproponuj uczniom burzę mózgów na temat pojęcia „komunizm”. Propozycje uczniów zapisuj. Wspólnie pogrupujcie zbliżone do siebie określenia. W omówieniu zwróć uwagę, że komunizm to radykalny, lewicowy system ideologiczny, wywodzący się z socjalizmu, postulujący uspołecznienie własności prywatnej, głównie środków produkcji oraz nastawienie gospodarki na zaspokojenie potrzeb człowieka. Komuniści, jako końcowy efekt swojej rewolucji, postulowali zbudowanie, na zasadzie od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb, egalitarnego społeczeństwa i państwa bez aparatu przymusu, które miałoby z czasem zanikać wraz z podziałami klasowymi. Komunizm oparty był na idei walki klas, mającej doprowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie, na drodze rewolucji, społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ważnymi elementami ideologii komunizmu był internacjonalizm i ateizm. Komuniści uważali, że wszyscy ludzie są równi bez względu na narodowość, rasę czy religię, a podziały te były ich zdaniem szkodliwe i prowadziły do konfliktów. Przypomnij uczniom, że idee równości i wspólnoty zyskały na znaczeniu w XVIII w., były następnie rozwijane w początkach XIX w. przez socjalistów utopijnych. Duży wpływ na rozwój ideologii komunistycznej miała rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje. Zaowocowało to powstaniem ideologii marksistowskiej.

2. Zwróć uwagę uczniów, że duża część pojawiających się podczas burzy mózgów skojarzeń ma charakter negatywny, wiąże się ze stalinizmem, postrzeganiem komunizmu jako ideologii zbrodniczej. Zapytaj uczniów, z czego to wynika? W rozmowie podkreśl, że ideologia komunizmu, a dokładniej marksizmu, została przez Włodzimierza Lenina połączona z autorytaryzmem i gospodarką centralnie planowaną, w efekcie czego powstał ustrój określany jako bolszewizm, a później marksizm-leninizm. Ten zaś stał się ideologiczną podstawą państwa i partii bolszewickiej. Po śmierci Lenina i dojściu do władzy w ZSRR Józefa Stalina, ukształtował się totalitaryzm radziecki. W ZSRR partia komunistyczna stała się fundamentem aparatu terroru, zatracając swoją ideowość.

3. Poproś uczniów o przypomnienie podstawowych informacji na temat historii polskich partii socjalistycznych w XIX i początku XX w. Zwróć uwagę na korzenie powstałej w grudniu 1918 roku Komunistycznej Partii Polski (w latach 1918-1925: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski), która powstała z połączenia SDKPiL i PPS-Lewicy.

4. Rozdaj uczniom manifest Komunistycznej Partii Robotniczej Polski z grudnia 1918 r. i poproś o analizę tego dokumentu (Materiał pomocniczy nr 1) i odpowiedź na zamieszczone tam pytania. Przypomnij uczniom, że działalność KPRP (a później KPP) została uznana za antypaństwową. Była ona nielegalna na terenie Rzeczypospolitej od marca 1919 (tolerowana do lipca 1920) do rozwiązania KPP przez Komintern w 1938. Zapytaj uczniów, dlaczego ta partia została zdelegalizowania przez demokratyczne władze odrodzonego państwa polskiego?

5. Przedyskutuj z uczniami, dlaczego ideologia komunistyczna mogła być atrakcyjna dla części społeczeństwa polskiego w okresie międzywojennym i po zakończeniu II wojny światowej? Zastanówcie się, czy i na ile zmieniły się powody wstępowania do partii komunistycznej w Polsce po I i po II wojnie światowej?

6. Wprowadź pojęcie żydokomuny – wyjaśnij, że to termin antysemickiej propagandy, a także agitacji politycznej, przypisujący Żydom główną rolę w powstaniu komunizmu. Oskarżenie to zdobyło popularność wśród przeciwników leninizmu w czasie wojny domowej w Rosji (1917-1922). W latach dwudziestych termin zdobył popularność na świecie i stał się jednym z ważniejszych elementów ideologii i propagandy nazistowskiej. W Polsce po 1945 panuje przekonanie, że aparat bezpieczeństwa zdominowany jest przez osoby pochodzenia żydowskiego. Teza ta nie znajduje potwierdzenia w najnowszych badaniach naukowych.

7. Poinformuj uczniów, że za chwilę obejrzą film Marcela Łozińskiego „Tonia i jej dzieci” oraz fragmenty filmu Marii Zmarz-Koczanowicz „Dworzec Gdański”. Ich zadaniem będzie odtworzenie losów Toni Lechtman oraz jej dzieci – Wery i Marcela. Podziel uczniów na 3 grupy i rozdaj materiał pomocniczy nr 2.

8. Po projekcji poproś uczniów o zaprezentowanie wyników pracy. Moderuj dyskusję, zadając uczniom pytania:

• W jaki sposób wybory ideowe rodziców wpłynęły na życie Wery i Marcela?
• Dlaczego Marcel, czytając zeznania matki, nie chce uwierzyć, że to są jej słowa?
• Jak komentuje, oglądane wspólnie z siostrą i reżyserem, fragmenty filmu z udziałem matki?
• „Ojciec był skurwysynem”, dlaczego Marcel formułuje tak ostrą ocenę?
• Dlaczego Tonię możemy określić jako komunistkę ideową?
• Czym był komunizm dla Toni, a czym dla jej dzieci?
• Jakim torturom poddawana była Tonia w więzieniu?
• „Szykany uważała za normę, że są konieczną metodą do prowadzenia śledztwa”, dlaczego Tonia tak uważała, dlaczego nie chciała opuścić więzienia?
• „To coś zupełnie innego – przedwojenny komunista i członek partii po wojnie” – powiedział Marcel Łoziński, jak można zinterpretować to stwierdzenie?
• Jakie relacje łączą Werę i Marcela z matką na przestrzeni lat, czy te relacje się zmieniają?
• W jaki sposób Tonia pojmuje rolę matki?
• Jaką rolę w życiu bohaterów odegrał rok 1968?
• Rodzina Lichtmanów to fasada rodziny – stwierdza Marcel, jak należy rozumieć to określenie?
• Czym różni się pamięć Marcela od pamięci Wery, czy wynika to tylko z różnicy wieku?
• Jak uczniowie interpretują wyznanie Marcela w zakończeniu filmu?
• Czy i kiedy żydowskie pochodzenie rodziny Lechtmanów miało wpływ na ich losy?
• Czy i w jaki sposób losy Lechtmanów wpisują się w stereotyp żydokomuny?

9. Zapytaj uczniów, jak rozumieją określenia: ideowiec, być ideowo zaangażowanym, zainicjuj dyskusję, czy warto być człowiekiem ideowo zaangażowanym?

10. Zaproś uczniów do obejrzenia filmu Marcela Łozińskiego „Król”. Po projekcji zaproś do rozmowy, czy bohatera filmu można określić jako ideowca? Jaką postawę reprezentuje? Zestaw losy Króla i Toni, jakie refleksje nasuwają się uczniom?

Załączniki

Materiał pomocniczy nr 1

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania:

1. Do czego wzywają autorzy manifestu?
2. Kto – według nich – jest głównym przeciwnikiem sprawy robotniczej?
3. O kim mowa w akapicie Jeżeli chcecie wojny bez końca, to stańcie po stronie rządu, mieniącego się rządem robotników i włościan. Dlaczego odrzucają możliwość współdziałania z tym rządem?
4. Jakie formy działania proponują?
5. Jak wyobrażają sobie Europę po zwycięstwie rewolucji?

KOMUNISTYCZNA PARTIA ROBOTNICZA POLSKI.
Do proletariatu Polski

Dwie partie: Polska Partia Socjalistyczna (Lewica) i Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy połączyły się w jedną Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, która wzywa Was pod swój sztandar walki o dyktaturę proletariatu, o rewolucję socjalną.

Pod tym sztandarem zjednoczyły się obie partie w chwili, gdy w całej Europie pękają wiązania państw kapitalistycznych, a proletariat walczy o zdobycie władzy, aby na gruzach starego świata wyzysku i ucisku budować świat nowy, na własności socjalistycznej, na wolności i braterstwie oparty. Połączyła nas jasność zadań, które dziś stoją przed klasą robotniczą.

Zbliża się chwila szturmu na twierdzę kapitalizmu. Nie ma różnic między nami w tej głębokiej wierze i pewności. Tej wiary i pewności wyrazem jest nasze zjednoczenie – połączenie armii robotniczych przed walną bitwą. Łączymy się jako jeden z oddziałów rewolucyjnej międzynarodówki, idącej do ostatnich rozstrzygających bojów.

ROBOTNICY! Dwie wrogie, nieprzejednane potęgi starły się ze sobą. Z jednej strony kapitaliści i ich rządy, które w swej chciwości zysków i zaborów rozpętały międzynarodową rzeź ludów i w ciągu czterech i pół roku wojny zalewały świat krwią i pożogą. Z drugiej strony rewolucyjny proletariat, który musi wyrwać władzę z krwawych szpon kapitału, jeżeli chce siebie i ludzkość całą wyzwolić z tego stanu dzikości i okrucieństwa.

Bohaterski proletariat Rosji był pierwszym, który w dwóch rewolucjach, w marcu i listopadzie roku ubiegłego zdruzgotał panowanie kapitału i przez to uniemożliwił w swoim kraju barbarzyńską wojnę o łupy kapitalistyczne. Za przykładem robotników rosyjskich poszedł lud roboczy krajów austriackich i Niemiec, obalając w niedawnej rewolucji listopadowej panowanie swoich władców wojennych a naszych okupantów. I dziś proletariat Niemiec szturmuje ostatnie twierdze swojej burżuazji, aby w nowej rewolucji zdobyć władzą dla Rad Delegatów Robotniczych.

Ale rewolucja proletariacka w jednym kraju jest zarazem rewolucją, wymierzona przeciw kapitalistom wszystkich innych krajów, jest już przez to samo rewolucją światową. Na Rosję robotniczą, na rewolucyjne Niemcy rzucają się rządy kapitalistyczne Ameryki, Anglii, Francji. Powalona o ziemię burżuazja rosyjska, przerażona zbliżającą się rewolucją burżuazja innych krajów oraz burżuazja polska woła o pomoc zwycięskich rządów imperialistycznych Koalicji. A rządy te w swoim własnym interesie śpieszą im na pomoc, aby zdusić robotników.

ROBOTNICY! Pytamy Was: w tych olbrzymich zapasach między barbarzyńskim kapitalizmem a wyzwalającą świat rewolucją – po czyjej staniecie stronie?

Jeżeli po stronie imperializmu, wywołującego wojnę o zyski i grabieże kapitalistów, szerzącego nędzę i bezrobocie, śmierć i zniszczenie, to stawajcie pod sztandarem partii burżuazyjnych, pod endeckim sztandarem nienawiści i szczucia narodowego, nienasyconej zaborczości kapitalistycznej, stawajcie pod sztandarem P.P.S. Frakcji, która wczoraj pchała Was do wojny pod znakami Hindenburga, a dziś buduje armię pod wodzą carskich i austriackich jenerałów, narzędzie zaborów i rzezi.

Jeżeli chcecie wojny bez końca, to stańcie po stronie rządu, mieniącego się rządem robotników i włościan. Idźcie za tym rządem, który prowadzi morderczą wojnę w Galicji Wschodniej i na Ukrainie przeciw chłopom i robotnikom w obronie polskich magnatów i ich majątków ziemskich. Idźcie za rządem, który szykuje nową jeszcze wojnę przeciwko chłopom i robotnikom na Litwie znowu w obronie majątków szlacheckich. Idźcie za rządem, który do niezliczonych trupów i kalek, do półtora miliona bezrobotnych, głodnych obdartych ofiar wojny chce dodać nowe miliony.

Jeżeli chcecie, robotnicy ugody z burżuazją i tajnych konszachtów z partią kapitalistów, jeżeli chcecie przyjaźni i sojuszu z imperialistycznymi bandytami Koalicji a wojny z robotniczą Rosją i rewolucyjnymi Niemcami – to stawajcie pod sztandarem fraków i ich rządu udającego rząd robotników i włościan.

Lecz robotnicy jeżeli macie już dość wyzysku, nędzy i poniewierki, jeżeli nie chcecie wojny z braćmi Waszymi, z bohaterskimi robotnikami Rosji, którzy w najstraszliwszych warunkach, wśród głodu i chłodu, trwają w walce o swoje i nasze wyzwolenie z jarzma kapitału, jeżeli nie chcecie wojny, która Polskę, i tak już spustoszoną i deptaną, jeszcze bardziej pustoszy i hańbi, jeżeli chcecie położyć kres zbrodniom kapitału – to stańcie pod sztandarem KOMUNISTYCZNEJ PARTII ROBOTNICZEJ POLSKI.

ROBOTNICY! Komunistyczna Partia Robotnicza Polski nie obiecuje Wam nic, prócz znojnego ofiarnego trudu, nic ponadto, co klasa robotnicza sama w ogniu walki i rewolucji zbuduje, utrwali i rozwinie. Własnymi rękami tylko możecie zdobyć władzę, własnym tylko wysiłkiem możecie zwalić stary gmach wyzysku i katowskiego ucisku, zbudować społeczeństwo wspólnej własności i wspólnej pracy, wolności i braterstwa ludów.

Z polskiej klasy robotniczej spadły więzy okupacji. Burżuazja polska straciła najsilniejsze narzędzia swego ucisku klasowego. Ale to rozluźnienie naszych pęt zawdzięczamy nie rewolucji w Polsce, lecz rewolucji rosyjskiej i niemieckiej. Dlatego grożą nam wciąż nowe wściekłe ataki kontrrewolucji burżuazyjnej, którą coraz bardziej rozzuchwala ugodowość rządu Piłsudskich i Moraczewskich, zdradzającego na każdym kroku interesy ludu.

Jeśli nie chcemy, by nas zakuto w nowe kajdany, musimy rozpalić w Polsce własną rewolucję, zburzyć panowanie burżuazji, zdobyć władzę dla Rad Delegatów Robotniczych.

Rzuciliśmy hasło tworzenia w Polsce Rad Delegatów Robotniczych miast i wsi w niezłomnym przekonaniu, że staną się organem walki szerokich mas proletariatu. Przeciw klasom burżuazyjnym, łączącym się z międzynarodową imperialistyczną kontrrewolucją, niechaj stanie zwarta siła klasy robotniczej, ramię w ramię z socjalistyczną Rosją i z rewolucyjnym proletariatem wszystkich krajów.

Niech żyje międzynarodowa walka rewolucyjna

Niech żyje dyktatura proletariatu!

Niech żyje rewolucja socjalna!

Zjazd Organizujący
Komunistycznej Partii Robotniczej Polski.
(Zjednoczonych S.D.K.P.i L. i Lewicy P.P.S.).

Materiał pomocniczy nr 2

Grupa I

Życiorys Toni Lechtman

Rok	Czym się zajmuje?	Gdzie przebywa? Kraj/miejsce	W co wierzy, do czego dąży?

Grupa II

Życiorys Wery Lechtman

Rok	Czym się zajmuje?	Gdzie przebywa? Kraj/miejsce	W co wierzy, do czego dąży?

Grupa III

Życiorys Marcela Lechtmana

Rok	Czym się zajmuje?	Gdzie przebywa? Kraj/miejsce	W co wierzy, do czego dąży?

Bibliografia

1. Krzysztof Szwagrzyk, „Żydzi w kierownictwie UB. Stereotyp czy rzeczywistość?”, Biuletyn IPN (11/2005)
2. August Grabski, „Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944-1949)”, Warszawa 2004.