Szkoła podstawowa (1991)
Arkadiusz Walczak
Małe miasteczko na przedmieściach Pragi, lata 1945-1946. Tuż po wojnie, ale jeszcze przed całkowitą sowietyzacją Czechosłowacji, 10-letni Eda i jego kolega Tonda, uczniowie szkoły podstawowej, chodzą do klasy piątej, do której uczęszczają największe łobuziaki i urwisy. Pewnego dnia chłopcy wybrykami doprowadzają swoją nauczycielkę Maxovą do rozstroju nerwowego i rezygnacji z pracy.
Eda, Tonda, Cejka, Rosenheim razem ze swoimi rówieśnikami przechodzą trudny okres dojrzewania, w którym ciężko jest usiedzieć w szkolnej ławce, kiedy każdego dnia życie prowokuje do nowych odkryć i poszukiwań, a ciekawość świata jest silniejsza niż strach i obowiązek posłuszeństwa.
Film Jana Sveraka to opowieść o dorastaniu i poszukiwaniu własnego obrazu rzeczywistości. Młodzi bohaterowie starają się samodzielnie odróżnić prawdę od fałszu i odpowiednio interpretować wszystko, co ich otacza. Poznają świat, w którym dorośli mają swoje drugie oblicze, a oszustwo opłaca się bardziej niż uczciwość. Okazuje się jednak, że jest tu również miejsce na piękno i wartości takie jak miłość i przyjaźń.
Szkoła podstawowa to nie tylko pierwszy etap zdobywania wiedzy i umiejętności, także, w powszechnej świadomości koniec beztroskiego dzieciństwa, pójście do szkoły to obowiązki, rygory, ograniczenia, uczenie się funkcjonowania w społeczeństwie. Obowiązki ucznia egzekwuje się w ściśle określony sposób, a efekty wykonywanej pracy podlegają wymiernej ocenie. Wiek dziecięcy to czas kształtowania się charakteru i burzliwych zmian w psychice. U młodych osób pojawia się silna potrzeba posiadania autorytetu. Instytucja szkoły powinna wyjść naprzeciw tym wyzwaniom. Szkoła podstawowa pełni więc rolę szkoły życia. To główne przesłanie filmy Sveraka.
Z drugiej strony szkoła podstawowa po latach wspominana jest jako czas wielkiej beztroski. W pamięci pozostają pierwsze przyjaźnie i fascynacje, zabawy na przerwach, wspólne wycieczki i żarty psocone kolegom i nauczycielom. Nie pamiętamy, czego się tam nauczyliśmy, ale pamiętamy doświadczenie bycia w grupie, tego, jak ważne było kto się z nami przyjaźnił, z kim siedzieliśmy w ławce. Sceny kompletnego rozgardiaszu i wymyślnych wygłupów uczniów to dowód na to, że pewne wyobrażenia o szkole niezależnie od upływu czasu pozostaną takie same.
Proces dojrzewania bohaterów Szkoły podstawowej ma wymiar szczególny, bo chłopcom przyszło dorastać tuż po zakończeniu II wojny światowej. Bohaterowie nie są obarczeni pamięcią o jej okrucieństwie. Film rozpoczyna, bardzo realistyczna scena wojenna, która okazuje się zwykłą, chłopięcą zabawą. Niemniej, w życiu bohaterów raz po raz pobrzmiewają echa niedawno zakończonego konfliktu. Widać to zwłaszcza w mentalności ludzi z otoczenia głównych bohaterów. Wielu z nich rozpamiętuje wojenne sukcesy i porażki, określa te czasy jako niebezpieczne. Bohaterowie bawią się w wozie bojowym, konstruują ze znalezionych pocisków rakiety, znajdują niewypały, wiedzą, że nikt nie mógł uciec z obozu koncentracyjnego.
Świat przedstawiany przez reżysera, to świat dzieci, w którym sytuacja społeczno-polityczna jest ledwo akcentowana, ukazywana przez pryzmat młodego, nieinteresującego się jeszcze polityką umysłu, portret Stalina w klasie, rozmowy dorosłych o ludowcach i komunistach przy obiedzie i miejscu Czechosłowacji pomiędzy ZSRR a Zachodem, zimna wojna zapowiedziana przez scenę bójki podczas uroczystego szkolnego apelu. Edy i Tondy nie obchodzą polityczne spory. Bohaterowie stworzyli swój własny świat, który w miarę dorastania coraz częściej jest narażony na konfrontację z rzeczywistością. Najlepiej przenikanie tych dwóch światów widać właśnie w szkole. Chłopcy, tak samo jak ich szkolni koledzy, nie potrafią przystosować się do panujących w niej zasad. Zamiast o nauce myślą o kolejnych figlach i zabawach.
Z takim stanem rzeczy nie potrafi poradzić sobie dyrektor szkoły. Co więcej, swoim działaniem tylko pogarsza sytuację. Zamiast szacunku wywołuje u uczniów śmiech i pogardę. Jego komunikaty, zamiast dyscyplinować uczniów, jeszcze bardziej zachęcają ich do łamania reguł. W szkole pojawia się nowy nauczyciel Igor Hnizdo. Opowiada on podopiecznym, że walczył w ruchu oporu i na wszystkich frontach II wojny światowej, był dowódcą pociągu pancernego, więźniem politycznym i więźniem obozu koncentracyjnego, z którego uciekł. Nosi mundur, ma przy pasku pistolet. Mężczyzna jest zwolennikiem żelaznej dyscypliny, odwołując się do rzekomego rozporządzenia ministerstwa edukacji nr 284/C/1945 wprowadza kary cielesne, które sam określa jako średniowieczne, ale skuteczne. Karani uczniowie muszą podać nauczycielowi rękę i podziękować za karę, nauczyciel podkreśla, że to ze względu na łączącą ich przyjaźń. Uczniowie akceptują stosowane przez niego metody, gdyż oprócz żołnierskiego usposobienia bohater ma jeszcze jedną cechę, która zapewnia mu posłuch uczniów – osobowość i pasję z jaką wykonuje swój zawód. To gawędziarz, który o najnudniejszych sprawach potrafi mówić w sposób zajmujący. Dzięki temu jego lekcje są ciekawe, a uczniom chce się w nich uczestniczyć. Zajęcia o Janie Husie to dramatyczna opowieść o człowieku, który umiera za wierność swoim ideałom. Nie tylko lekcja historii, ale także dużo ważniejsza lekcja wychowawcza. Pod jej wpływem chłopcy postanawiają oddać ukradzione fakirowi koła.
Dochodzi do sytuacji, w której bohater filmu przestaje być dla podopiecznych zwykłym nauczycielem – staje się autorytetem i niekwestionowanym wzorem do naśladowania. Przy tym dba, by wszystkie dzieci były równe. Opowiada absolutnie niewiarygodną opowieść o udziale Cygana w ataku na Niemców, by uczniowie nie dokuczali cygańskiemu koledze i nazywali go tchórzem. Nauczycielowi udało się nie tylko okiełznać wychowanków strachem, ale przede wszystkim przekazać im określony system wartości: „Chcę, żeby mieli jakiś wzór”.
Nie to jest jednak w fabule „Szkoły podstawowej” najważniejsze. Gdyby tak było, film łatwo dałoby się zaszufladkować jako kolejną opowieść o pedagogu, który odmienił życie swoich uczniów. Opowieść o niekonwencjonalnym nauczycielu okazuje się filmem o potrzebie indywidualnego spojrzenia na rzeczywistość. To najważniejsza umiejętność, jaką Hnizdo przekazał swoim podopiecznym. Dzięki temu młodzi chłopcy zauważają, że świat nie jest czarno-biały, a życia nie można postrzegać poprzez schematy. Dlatego nie skreślają nauczyciela nawet, gdy orientują się, że historie, które opowiada, są wymyślone. Wychowankowie stają po stronie Hnizdy także wtedy, kiedy zostaje wyrzucony ze szkoły za uwiedzenie dwóch nieletnich bliźniaczek. Cieszą się, gdy do nich wraca.
Taka postawa jest kluczowa dla przesłania filmu. Nikt spośród galerii bohaterów „Szkoły podstawowej” nie jest ideałem. Każda z postaci ma swoje wady i zalety. Sverak przekonuje, że bardziej istotne są cechy pozytywne. Oglądając film, jesteśmy w stanie to zrozumieć. Nasza sympatia do Hnizdy nie maleje nawet wówczas, gdy ten okazuje się kłamcą i kobieciarzem. Tak samo wygląda sprawa z innymi bohaterami filmu. Eda, obserwując nauczyciela, porównuje go ze swoim ojcem Franciszkiem, pracującym w elektrowni, w którym nie potrafi dostrzec nic z bohatera, a jednak zbliża się do ojca, zwłaszcza, gdy widzi, jak niebezpieczną wykonuje pracę i gdy detonuje niewypał.
Żadna z postaci ukazanych w „Szkole podstawowej” nie jest jednoznacznie negatywna i wszystkie wydają się bardzo autentyczne. Duża w tym zasługa scenariusza autorstwa Zdenka Sveraka, ojca reżysera. Czeski filmowiec urodził się w roku 1936, a więc zaraz po wojnie był w wieku bohaterów. Stąd bierze się zapewne nostalgiczny urok filmu, sielankowe sceny ukazujące głównych bohaterów jadących na rowerze w pięknej scenerii w rytm pogodnej muzyki, scena jazdy pociągiem
Mimo że akcja „Szkoły podstawowej” dzieje się na peryferiach Pragi, tak naprawdę mogłaby jednak mieć miejsce w każdym innym zakątku Czech. Uniwersalne przesłanie i pogodna atmosfera filmu budzą skojarzenia z ekranizacjami książek Bohumila Hrabala. Specyficzne ukazanie życia w małomiasteczkowym środowisku przywodzi na myśl zwłaszcza „Postrzyżyny”. O słuszności tropu świadczy fakt, że w epizodycznej roli u Sveraka pojawia się twórca tego filmu, Jiri Menzel. Film jest przepełniony humorem, stanowi afirmację specyficznego podejścia do życia, charakterystycznego dla kina czeskiego.
Film kończy scena wywiezienia wozu pancernego, miejsca zabaw bohaterów. Kończy się czas dzieciństwa i szkoły podstawowej, życie toczy się dalej.
Jan Sverak (ur. 1965) – odnoszący międzynarodowe sukcesy czeski reżyser filmowy, syn znanego scenarzysty i aktora Zdenka Sveraka. Studiował reżyserię filmów dokumentalnych na Wydziale Filmowym i Telewizyjnym Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze. Jego pierwszy film fabularny z 1991 r. „Szkoła podstawowa” był nominowany do Oscara jako najlepszy film zagraniczny. Za kolejny, Jazdę z 1994 otrzymał m. in. główną nagrodę prestiżowego festiwalu w Karlovych Varach,. Za „Kolę”, którego był reżyserem i producentem odebrał Oscara dla filmu zagranicznego. W 2007 nakręcił „Butelki zwrotne”, a w 2010 „Kuki powraca”.
Pytania
- Wyjaśnij, odwołując się do filmu „Szkoła podstawowa”, znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania.
- Wyjaśnij, jakie normy i zasady funkcjonują w klasie szkolnej, którą pokazuje Sverak?
- Jaką rolę w socjalizacji dzieci i młodzieży pełni szkoła, odwołaj się do filmu „Szkoła podstawowa” i innych filmów pokazujących szkołę, np. „Stowarzyszenie umarłych poetów?
- Czego oczekujemy od nauczyciela, co to znaczy – dobry nauczyciel?
- Przygotuj argumenty w debacie – kary cielesne powinny być w szkole dopuszczalne.
- Przygotuj argumenty w debacie – szkoła to instytucja z natury autorytarna
- Przygotuj argumenty w debacie – kłamstwo służące dobru jest usprawiedliwione.
- Dlaczego ludzie potrzebują autorytetów, odpowiedz, odwołując się do filmu „Szkoła podstawowa”
- „Człowiek nie ma przyjaciół. Przyjaciół ma tylko powodzenie”. Odnieś słowa Napoleona Bonaparte do bohaterów filmu „Szkoła podstawowa”.
- „Aby rządzić, trzeba zachować dystans” Odnieś słowa Antoniego Kępińskiego do bohaterów filmu „Szkoła podstawowa”.