Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej.

Rodzaj zajęć: język polski.

Cel ogólny zajęć: Przygotowanie uczniów do analizy i interpretacji tekstów kultury. Uświadomienie im funkcji, jaką pełni konwencja baśniowa w budowaniu refleksji o historii, teraźniejszości i przyszłości.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• doskonali umiejętność analizy dzieła filmowego;
• kształtuje i poprawia umiejętność pracy w grupie;
• kształci umiejętność wyszukiwania kontekstów kulturowych do motywów filmowych;
• doskonali umiejętność prawidłowego konstruowania wypowiedzi ustnej.

Metody pracy: dyskusja, metoda grup rotacyjnych, heureza.

Forma pracy: praca w grupach, praca z całą klasą.

Środki i materiały dydaktyczne: rzutnik multimedialny lub odtwarzacz DVD, film Szabla od komendanta (1995), reż. Jan Jakub Kolski, mazaki, arkusze papieru.

Słowa kluczowe: baśniowość, sielanka, historia, narodowe mity, polska wieś, realizm magiczny, sacrum, profanum.

Czas: projekcja filmu + 2 godziny lekcyjne.

Bibliografia:

1. M. Hendrykowski, Film jako źródło historyczne, Poznań, Ars Nova 2000.
2. Spotkanie z Janem Jakubem Kolskim podczas 44 Lubuskiego Lata Filmowego https://www.youtube.com/watch?v=8ISnBa66cvA
3. Filmowe miejsca: Twardogóra, Czeszów, Uniejów, Sucha nad Liwcem, Niemodlin, Konradów. Opowiada Jan Jakub Kolski, reżyser filmowy http://www.polskanafilmowo.pl/reviewsView,59,jan-jakub-kolski,PL

Przebieg zajęć:

1. Cykl dwóch lekcji należy przeprowadzić po projekcji filmu (100 min). Nauczyciel na wstępie informuje, jaki jest temat i cel zajęć oraz podaje podstawowe informacje dotyczące twórców filmu, jego gatunku itd.

2. Młodzież wysłuchuje dyskusji wybranych uczniów, należących do tzw. „loży ekspertów”, stanowiącej komentarz do tematu zajęć. Wcześniej przygotowane osoby (po konsultacji z nauczycielem) przeprowadzają trwającą około 10 minut rozmowę na temat aktorów, którzy przed laty spotkali się na planie serialu filmowego Czterej pancerni i pies (1966–1970) — Wiesław Gołas wcielił się w postać Tomasza Czereśniaka, Franci­szek Pieczka zagrał Gustlika Jelenia, a Witold Pyrkosz stworzył postać Franka Wichury — oraz twórczości Jana Jakuba Kolskiego charakteryzującej się wcześniej wspomnianą w tytule baśniowością. W dyskusji powinna znaleźć się informacja o niezwykłej po­pularności „pancernych”, mimo poważnych zarzutów dotyczących obecności w filmie fałszu historycznego i komunistycznej propagandy (uczniowie krótko komentują, jakich treści dotyczyły te oskarżenia). Następnie młodzież wymienia najważniejsze filmy Jana Jakuba Kolskiego, szczególnie te tworzące aurę magiczności podobną do obecnej w Szabli od komendanta, tj. Histora kina w Popielawach, Jańcio Wodnik czy Jasminum. Warto też zaznaczyć, że Franciszek Pieczka pojawił się w większości filmów Kolskiego, Witold Pyrkosz natomiast był najbardziej ceniony przez reżysera za role w filmach Juliusz Machulskiego. Uczniowie w czasie dyskusji notują informacje o atry­butach utworów baśniowych, których będą szukać w filmie, np. prostota, życzliwość i optymizm (połączone z komizmem), ludowość, folklor, cudowność (fantastyka i magia z elementami groteski).

3. Nauczyciel dzieli uczniów na pięć zespołów. Stoły ustawione są tak, aby grupy mogły swobodnie przekazywać sobie materiały zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Każdy zespół otrzymuje duży arkusz papieru, na którym większymi literami zapisano pytania dotyczące filmu (ZAŁĄCZNIK NR 1). Każda grupa zaczyna pracę nad innym zagadnieniem, a odpowiedzi zapisuje przydzielonym kolorem flamastra. Należy pisać czytelnie oraz zostawiać na arkuszu miejsce na notatki pozostałych grup. Po 5 minutach następuje zmiana. Zespoły podają sobie arkusze zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Otrzymują inne zadanie, nad którym pracowała już poprzednia grupa. Od­czytują jej zapiski i do spostrzeżeń kolegów dopisują nowe, własne — swoim kolorem długopisu. Po następnych 5 minutach — druga zmiana, kartki przechodzą do nowych grup. W ten sam sposób następują po określonym czasie kolejne zmiany, aż arkusze z naniesionymi notatkami w różnych kolorach powrócą do grup „wyjściowych”[1].

Przykładowe zapisy uczniów:

a) pogodne poczucie humoru: ustalanie przez weteranów kolejności odejścia do wieczności, losy fortuny otrzymanej od Komendanta przez Ignatka, Kotka i Gniewisza, fortele wymyślane przez staruszków w celu znalezienia kandydatki na żonę dla syna Jakubka, sposób słuchania radia Wolna Europa przez Jakubka, plany wysyłania przez młodego Janeczka owoców za koło podbiegunowe, rozmowy prowadzone przez Jakub­ka z Brzózką, perypetie dziennikarza Mędlewskiego, zabawne dialogi (przykłady);

b) cudowność i fantastyka: olbrzymie owoce wyhodowane przez Janeczka, kura słuchająca radia Wolna Europa, kontakt z zaświatami (rozmowa ze św. Piotrem, z komen­dantem Piłsudskim, spotkanie z Brzózką), możliwość powrotu z zaświatów na ziemię, spotkanie z duchem czerwonoarmisty;

c) polska wieś (folklor, ludowość): przyroda przypominająca rajski ogród z bocianami na nieboskłonie, pola, ogrody, piękna letnia pogoda — tworzą aurę magiczności, wiejska potańcówka z cudowną, urzekającą muzyką skomponowaną przez Waldemara Wró­blewskiego, w wykonaniu mało znanej jeszcze wtedy Anny Marii Jopek (jej nazwisko nie pojawia się nawet w czołówce), konflikty nie mają dramatycznego wymiaru;

d) historia: pojawienia się w baśniowej odsłonie Komendanta, czyli marszałka Józefa Piłsudskiego, wspomnienia starszych weteranów dotyczące wydarzeń z wojny bolszewickiej 1920 r., słuchanie przez Jakubka i Janeczka nielegalnych audycji radia Wolna Europa, szczególne słownictwo: szwoleżer, kawalerzysta, oręż;

e) z perspektywy współczesności: rozmowa o sposobie traktowania zwierząt, o sty­lu, w jakim mówi się o kobiecie — pożądanych atrybutach przyszłej żony Janeczka (np. „Musi być rozłożysta w biodrach, wybujała jak Kasztanka”, „mleczarnia słabiutka”), o tym, jak ustalono płeć dziecka.

4. Grupy „wyjściowe” zapoznają się z zapiskami kolegów i przygotowują pełną prezentację zagadnień i przykładów związanych z określonym tematem.

5. Prezentacja wyników pracy polega na odczytaniu przez wybranych uczniów (tzw. sprawozdawców) zapisów przedstawicieli wszystkich grup (kolorów), które znalazły się na jednym arkuszu. Jeśli wybrana notatka jest niejasna lub niezrozumiała, osoby ze wskazanych zespołów komentują swój zapis. Może się zdarzyć, że przykład danej grupy jest, zdaniem sprawozdawcy (i członków jego zespołu), niewłaściwy — wówczas nauczyciel wraz z uczniami poddają tę kwestię pod dyskusję.

6. Po zaprezentowaniu wszystkich przykładów i ich interpretacji uczniowie dokonują podsumowania, określając wizję świata wyłaniającą się z filmu Szabla od komendanta Jana Jakuba Kolskiego.

Przykładowe wnioski uczniów:

• główna intryga zbudowana została wokół kwestii związanej z najważniejszą wojen­ną pamiątką Jakubka — darem od Komendanta, marszałka Józefa Piłsudskiego;
• przekonanie Jakubka o konieczności spotkania z Komendantem w pełnym rynsztun­ku, a później niezachwiana chęć wypełnienia rozkazu polegającego na przekazaniu wnukowi oręża, stanowi dowód znaczenia/poszanowania dla tradycji i pamięci;
• w filmie panuje aura życzliwości i humoru, którą udaje się stworzyć dzięki bardzo dobrym kreacjom aktorskim, szczególnie przedstawicieli najstarszego pokolenia; wszystko to pozwala budować, mimo pojawiających się problemów i konfliktów, świat pogodny i bezpieczny; nawet wobec zbliżającej się śmierci bohaterowie za­chowują postawę pełną akceptacji;
• to, co dziwne, niezwykłe i fantastyczne łączy się z realizmem i powszedniością; całość obrazu zachowuje jednak spójność i harmonię;
• polska wieś jest, jak we fraszkach Kochanowskiego, „zaciszna i spokojna” — nawet wkra­czająca w jej granice trudna historia nie narusza porządku i poczucia bezpieczeństwa;
• choć akcja właściwa rozgrywa się w latach 70. XX w. i z łatwością można okre­ślić czasy, do których we wspomnieniach odnoszą się weterani, w filmie panuje aura ahistoryczności, wieś wydaje się być jakby „zawieszona w czasie” (porównanie z Chłopami Reymonta);
• z uwagi na aurę baśniowości, magiczności oraz elementy komizmu — dyskusyjne w treści ujęcia nie rażą i są do zaakceptowania, wręcz doskonale wpisują się w tra­dycję oraz w opowieść z dystansem, historię „z przymrużeniem oka”.

7. Przedostatni etap analizy filmu będzie polegać na wskazaniu wydarzeń, obrazów i wypowiedzi, które związane są z trzema obszarami czasowymi: przeszłością, teraźniejszością i przyszłością.

Praca zostaje zainspirowana pytaniem nauczyciela: Dlaczego film Jana Jakuba Kolskiego nosi tytuł Szabla od komendanta? Do którego obszaru czasowego odnosi się tytuł?

Uczniowie w trakcie dyskusji ustalają, że trzy perspektywy wzajemnie się przenikają oraz uzupełniają i niekiedy nabierają wręcz charakteru umownego. Obszary zahaczają o siebie, są współzależne.

Proponowany zapis:

Przeszłość	Teraźniejszość	Przyszłość
wojenne losy kombatantów, otrzymanie przez szwoleże­rów od Komendanta nagród (w tym tytułowej szabli), miłość Jakubka do Brzózki, śmierć ukochanej Jakubka w czasie wojny 1920 r.	nadawanie audycji przez radio Wolna Europa, zakaz św. Piotra dotyczący przekroczenia Bramy Niebie­skiej przez Jakubka z szablą u boku, wsparcie opinii św. Piotra autorytetem Ko­mendanta, rozmowy z Brzózką, praca botaniczna Janeczka, intrygi i fortele staruszków służące znalezieniu Janecz­kowi żony.	słuchanie audycji — znak, że walka o przyszłą wolność ciągle trwa, plany Jakubka i jego towa­rzyszy dotyczące odejścia do wieczności, życie wieczne w zaświatach, planowane spotkanie z Komendantem Piłsudskim z szablą u boku, spotkanie w zaświatach z ukochaną Brzózką, przekazanie oręża — szabli od Komendanta — wnukowi.

8

8. Podsumowanie pracy i rozważań o filmie odbywa się w oparciu o refleksję samego reżysera. Na podstawie przedstawionej przez Jana Jakuba Kolskiego „piętrowej” formuły filmu Serce, serduszko uczniowie dokonują podsumowania najważniejszych pojęć, motywów i zagadnień występujących w Szabli od komendanta (ZAŁĄCZNIK NR 2). Nauczyciel prosi uczniów, by korzystając z cytatu, określili, na których piętrach interpretacji filmu sytuują się poszczególne elementy.

Przykładowy zapis stworzony na tablicy w czasie dyskusji całej klasy:

• pierwszy poziom odczytania (parter): komiczne dialogi i zdarzenia, potężny ładunek optymizmu, zapadające w pamięć kreacje aktorskie;
• drugi poziom interpretacji (pierwsze piętro): zabawna intryga z historią Polski w tle, opowieść o ludzkich tęsknotach, dylematach i dążeniach;
• trzeci poziom interpretacji (drugie piętro): tworzenie aury magiczności, baśniowości, sielankowy obraz wsi, niebanalne ujęcie historii i jej wpływu na życie bo­haterów, znaczenie przedmiotów mających symboliczny wymiar, refleksja o prze­szłości i dbałość o dochowanie tradycji przez kolejne pokolenia;
• najwyższy poziom odczytania wybranych elementów filmu (poddasze i dach): łączenie sacrum z profanum służące uchwyceniu natury ludzkiego życia, obecność elementów groteski, realizmu magicznego, przełamywanie mitów narodowych (demonstrowanie przez Komendanta jak się „robi” wnuki, Jakubkowa wyprawa do nieba, okoliczności słuchania radia Wolna Europa przez Jakubka).

Na zakończenie warto przypomnieć, że sam reżyser określił świat przedstawiony w filmie Szabla od komendanta mianem „krainy łagodności i dobrych zdarzeń”. Nie udałoby się jednak stworzenie takiej rzeczywistości bez doskonałych kreacji aktorskich Bronisława Pawlika oraz „pancernych”, których talent zadecydował wcześniej o niezwykłej popularności filmu Konrada Nałęckiego. Baśniowa aura przesiąknięta humorem oraz obraz prowincji stanowią jedynie tło do snucia opowieści o ludziach, ich naturze, ułomnościach, potrzebach i tęsknotach, a także ważnej dla nich historii i przeszłości determinującej dalszy bieg życia następnych pokoleń.

Praca domowa:

1. Przygotuj ustną lub pisemną odpowiedź na pytanie: Z którą postacią znaną z hi­storii naszego kraju chciałbyś (chciałabyś) się spotkać, np. na obiedzie lub kolacji? Uzasadnij swój wybór, informując, czego dotyczyłaby wasza rozmowa.

2. Jan Jakub Kolski w jednym z wywiadów wypowiedział następujące słowa: „Poprzez filmy chciałem rozmawiać z ludźmi…”. Jak rozumiesz deklarację reżysera? O czym, Twoim zdaniem, twórca Szabli od komendanta chciał „porozmawiać” z widzami?

ZAŁĄCZNIK NR 1

Pytania przygotowane na arkuszach:

1) Które wydarzenia i wypowiedzi bohaterów niosą ze sobą ładunek optymizmu, łagodności i życzliwości? Które ze scen i dialogów można uznać za komiczne? Dlaczego tak uważacie?

2) Gdzie w filmie dostrzegacie elementy fantastyczne? Które z wydarzeń i wypowiedzi zostały przerysowane? W jakim celu twórcy filmu wprowadzają powyższe zabiegi?

3) Jakie atrybuty posiada polska wieś? Dlaczego jest to miejsce zaciszne i spokojne? W jakie znane z literatury obrazy wsi wpisuje się sposób przedstawienia Będkowa?

4) W których scenach pojawiają się wątki i postacie historyczne? Do jakich okresów historycznych nawiązują? W jakim celu zostały wprowadzone do filmu?

5) Co w filmie może wzbudzać kontrowersje? Które z ujęć tematów nabierają dziś wymowy dyskusyjnej? Dlaczego tak się dzieje? Czy rzeczywiście takie odczucia są uzasadnione?

ZAŁĄCZNIK NR 2

Na konferencji prasowej po projekcji filmu Serce, serduszko, która odbyła się podczas 44 Lubuskiego Lata Filmowego, Jan Jakub Kolski w następujących słowach określił formułę swoich filmów: „Film zawiera piętra i (…) wszystko zależy od tego, z jakim wyposażeniem się przychodzi na seans. Wchodzi się albo na parter, albo wspina się na pierwsze piętro, na drugie, na poddasze, a może ktoś zechce natlenić organizm i wejdzie na dach. Film eksplorowany poważnie, bo z takim zamiarem ktoś przyszedł do kina, pokaże te wyższe piętra”[2].

[1] Metoda pracy grup rotacyjnych została zainspirowana scenariuszem lekcji, której autorki zaczerpnęły ją z pozycji G. Olszewska, Bajka nie jest tym, czym jest z pozoru, materiały edukacyjne KREATORA, zeszyt 1, Kraków 1996.

[2] Spotkanie z Janem Jakubem Kolskim https://www.youtube.com/watch?v=8ISnBa66cvA