Krótka informacja o filmie

Oskar Schell, chłopiec z zespołem Aspergera, ma ciepły dom i kochających rodziców. Szczególnie mocno związany jest z ojcem, który wspiera go każdego dnia, subtelnie motywując do pokonywania lęków, w szczególny sposób rozwijając jego umiejętności i wyobraźnię.

Spokojne i radosne życie zostaje przerwane 11 września 2001 roku, kiedy w zamachu terrorystycznym na World Trade Center ginie ojciec Oskara. Chłopiec nie może pogodzić się z odejściem ojca. Przeszukując jego rzeczy znajduje kopertę z tajemniczym kluczem i napisem „Black”. Uznaje, że to kolejne zadanie od taty, które musi rozwiązać. Postanawia więc odnaleźć zamek pasujący do klucza…

Związki z podstawą programową

Szkoła podstawowa

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• sprawnie czyta teksty głośno i cicho;
• określa temat i główną myśl tekstu;
• identyfikuje nadawcę i odbiorcę wypowiedzi (autora, narratora, czytelnika, słuchacza);
• odróżnia zawarte w tekście informacje ważne od drugorzędnych;
• rozumie dosłowne i przenośne znaczenie wyrazów w wypowiedzi;
• wyciąga wnioski wynikające z przesłanek zawartych w tekście (w tym rozpoznaje w nim prawdę i fałsz).

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• korzysta z informacji zawartych w encyklopedii, słowniku ortograficznym, słowniku języka polskiego (małym lub pod ręcznym), słowniku wyrazów bliskoznacznych.

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozpoznaje znaczenie niewerbalnych środków komunikowania się (gest, wyraz twarzy, mimika, postawa ciała).

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• nazywa swoje reakcje czytelnicze (np. wrażenia, emocje);
• konfrontuje sytuację bohaterów z własnymi doświadczeniami;
• wyraża swój stosunek do postaci.

Analiza. Uczeń:

• dostrzega swoistość artystyczną dzieła;
• odróżnia fikcję artystyczną od rzeczywistości;
• wyodrębnia elementy dzieła filmowego i telewizyjnego (scenariusz, reżyseria, ujęcie, gra aktorska);
• wskazuje cechy charakterystyczne przekazów audiowizualnych (filmu, programu informacyjnego, programu rozrywkowego), potrafi nazwać ich tworzywo (ruchome obrazy, warstwa dźwiękowa);
• omawia akcję, wyodrębnia wątki i wydarzenia;
• charakteryzuje i ocenia bohaterów;

Interpretacja. Uczeń:

• odbiera teksty kultury na poziomie dosłownym i przenośnym.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• odczytuje wartości pozytywne i ich przeciwieństwa wpisane w teksty kultury (np. przyjaźń – wrogość, miłość – nienawiść, prawda – kłamstwo, wierność – zdrada).

Tworzenie wypowiedzi.

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy spójne teksty na tematy poruszane na zajęciach – związane z otaczającą rzeczywistością i poznanymi tekstami kultury;
• dostosowuje sposób wyrażania się do oficjalnej i nieoficjalnej sytuacji komunikacyjnej oraz do zamierzonego celu;
• świadomie posługuje się różnymi formami językowymi oraz (w wypowiedzi ustnej) mimiką, gestykulacją, postawą ciała;
• tworzy wypowiedzi pisemne w następujących formach gatunkowych: opowiadanie z dialogiem (twórcze i odtwórcze), pamiętnik i dziennik (pisane z perspektywy bohatera literackiego lub własnej), list oficjalny, proste sprawo zdanie (np. z wy cieczki, z wyda-zeń sportowych), opis postaci, przedmiotu, krajobrazu, ogłoszenie, zaproszenie, prosta notatka;
• stosuje w wypowiedzi pisemnej odpowiednią kompozycję i układ graficzny zgodny z wymogami danej formy gatunkowej (w tym wydziela akapity);
• sporządza plan odtwórczy wypowiedzi (ramowy i szczegółowy);
• uczestnicząc w rozmowie, słucha z uwagą wypowiedzi innych, mówi na temat; prezentuje własne zdanie i uzasadnia je;

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozróżnia i poprawnie zapisuje zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące;
• przekształca zdania złożone w pojedyncze i odwrotnie, a także zdania w równoważniki zdań i odwrotnie – odpowiednio do przyjętego celu;
• stosuje poprawne formy gramatyczne wyrazów odmiennych;
• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie skoncentrowanym przede wszystkim wokół tematów: dom, rodzina, szkoła i nauka, środowisko przyrodnicze i społeczne).

Szkoła gimnazjalna

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
• odróżnia informacje o faktach od opinii;
• rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym;
• porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
• wyszukuje w wypowiedzi potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu;

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• samodzielnie dociera do informacji – w książkach, prasie, mediach elektronicznych oraz wypowiedziach ustnych;
• stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych, wyszukuje w bibliotece źródła potrzebnych mu informacji;
• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozpoznaje wyrazy wieloznaczne i rozumie ich znaczenia w tekście;

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
• rozpoznaje problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
• charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

Interpretacja. Uczeń:

• uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm, nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne;
• dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość.

Tworzenie wypowiedzi.

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w następujących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowiadanie, opis sytuacji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwykłych przedmiotów lub dzieł sztuki, charakterystyka postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej, sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, dedykacja; dostosowuje odmiany i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada;
• stosuje zasady organizacji tekstu zgodne z wymogami gatunku, tworząc spójną pod względem logicznym i składniowym wypowiedź na zadany temat;
• tworzy plan twórczy własnej wypowiedzi;
• stosuje zasady etykiety językowej – wie, w jaki sposób zwracać się do rozmówcy w zależności od sytuacji i relacji, łączącej go z osobą, do której mówi, zna formuły grzecznościowe, zna konwencje językowe zależne od środowiska, ma świadomość konsekwencji używania formuł niestosownych i obraźliwych;
• świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z Internetu.

Świadomość językowa. Uczeń:

• tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;
• stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie;
• stosuje różne rodzaje zdań we własnych tekstach; dostosowuje szyk wyrazów i zdań składowych do wagi, jaką nadaje przekazywanym informacjom;
• wykorzystuje wiedzę o składni w stosowaniu reguł interpunkcyjnych; stosuje średnik;
• wprowadza do wypowiedzi partykuły, rozumiejąc ich rolę w modyfikowaniu znaczenia składników wypowiedzi;
• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcje języka polskiego

1. W świecie i o świecie filmu „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”.

Celem tej lekcji jest poznanie, a zatem zrozumienie świata przedstawionego filmu poprzez wskazanie i nazwanie elementów, które go tworzą. Kolejnym działaniem będzie analiza i interpretacja tych składników, co pozwoli na pracę z filmem na poziomie przenośnym, symbolicznym, wedle zasady: od tego, co dosłowne, dane bezpośrednio, po to, co wieloznaczne, ukryte; od tego, co proste, oczywiste, po to, co złożone, wymagające emocjonalnego i intelektualnego przeżycia i doświadczenia.

Przydatna może się tu okazać karta pracy filmu:

Karta informacyjna filmu

„Strasznie głośno, niesamowicie blisko”

MIEJSCE AKCJI

CZAS AKCJI:

PLANY CZASOWE:

BOHATEROWIE:

TEMAT:

2. „Dziś jest 11 wrzesień 2001 roku. Ten najgorszy dzień” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Konieczne jest przywołanie zamachów terrorystycznych z 11 września 2001 roku; szczególnie tragicznych zdarzeń, jakie miały miejsce w Nowym Jorku (wieże World Trade Center), bo akcja filmu oscyluje wokół tego zdarzenia, z niego wynika i jemu jest podporządkowana.
3. Trzy rzeczywistości Oskara Schella. Portret filmowego bohatera.

Ta lekcja ma posłużyć do opracowania portretu Oskara Schella na podstawie obserwacji jego zachowań, podejmowanych przez niego decyzji, doświadczanych przez chłopca emocji i przeżyć w trzech płaszczyznach czasowych.

Zagadnienie to można omówić z uczniami, wykorzystując kartę pracy:
Oskar Schell w „trzech rzeczywistościach”

W poszukiwaniu zamka do klucza… „Chodzę z kluczem po mieście, żeby pojąć rzecz tak niepojętą, że tatę zabili ludzie, którzy go nawet nie znali” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Przemierzamy z Oskarem kolejne dzielnice Nowego Jorku, poznając tym samym miasto i jego mieszkańców. W czasie tej wędrówki ulicami miasta przeżywamy z bohaterem filmu jego samotność wśród ludzi, szukamy wraz z nim sensu w tym, co sensu nie ma. Temu służyć ma kolejna lekcja.

Godziny wychowawcze

Film Stephana Daldry’ego ma w sobie ogromny potencjał wychowawczy; może być doskonałym narzędziem wychowawczym, pozwalającym omówić wiele zagadnień związanych z rodziną i to rodziną wielopokoleniową. Pozwala też rozmawiać o śmierci, która nagle i z nagła zabierając człowieka kochanego, zabiera jednocześnie wszystko to, co było, kiedy życie było.

Na godzinach wychowawczych z uczniami, po oglądnięciu filmu, można realizować poniższe zagadnienia:

1. Rodzina. Więzi i relacje rodzinne.
2. Gdy przychodzi nagle i niespodziewanie. Śmierć.
3. Gdy ojciec umiera, a syn pozostaje… O bólu straty i utraty.
4. Gdy ojciec umiera, a matka musi nauczyć swego syna żyć bez ojca.
5. „Ludzie mi ciągle mówią, że jestem bardzo dziwny” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”). Dzieci inne od innych. Kategoria inności, odmienności.
6. Wnukowie. Babcia i dziadek.

Proponowane metody pracy z filmem:

• burza mózgów,
• dyskusja kierowana,
• rozmowa nauczająca,
• ukierunkowana praca z dziełem filmowym,
• analiza i interpretacja filmu,
• piramida priorytetów.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Adaptacja filmowa.

Rozpoczynając z uczniami pracę z filmem i wokół filmu „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”, warto wiedzieć i pamiętać, iż jest on adaptacją książki Jonathana Safrana Foera pod tym samym tytułem (Jonathan Safran Foer „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”, Warszawa 2012, Wydawnictwo ab, Wydanie 2). Zapewne oglądnięcie filmu, może stać się przyczynkiem do lektury wspomnianej powieści, ale też może być zupełnie odwrotnie. W każdym razie książka jest warta przeczytania, bo stanowi wartościowe uzupełnienie i dopełnienie filmu, a uczniom pozwoli na konfrontację filmowego wyobrażenia z literackim pierwowzorem. Można się przy tej okazji pokusić o rozważenie problemu adaptacji w ogóle, a adaptacji filmowej w szczególności, poszukując z jednej strony analogii pomiędzy różnym mówieniem o tym samym (kod filmu i kod literatury), a z drugiej wskazując na zasadnicze formalne różnice pomiędzy gramatyką języka filmowego a gramatyką języka literatury.

11 września 2001 roku.

Jednym z koniecznych i pożądanych warunków pełnego zrozumienia filmu i jego świadomego odbioru jest „wyposażenie” ucznia w wiedzę na temat tego, co wydarzyło się pamiętnego dnia 11 września 2001 roku w Stanach Zjednoczonych. Warto obejrzeć z uczniami (albo im polecić obejrzenie w domu) dokumentu filmowego, który pokazuje to, co mało miejsce tego „czarnego dnia”. Na pewno wartościowym materiałem dokumentującym te tragiczne chwile jest film: „11 września – Głosy z eteru”, który jest dostępny na portalu internetowym „Filmy dokumentalne” (http://www.filmy-dokumentalne.pl), adresem: http://www.filmy-dokumentalne.pl/11-wrzesnia-glosy-z-eteru-2/ [dostęp: 27 maja 2013]. Nie bardzo tu chodzi o aspekt polityczny szeregu tragicznych zdarzeń, jakie miały w tym dniu miejsce w USA, lecz bardziej o wymiar czysto ludzki: o sferę uczuć tych, którzy tragedię przeżyli, w zamachach stracili swoich bliskich, często najbliższych. Należy oczywiście wyjaśnić przyczyny i okoliczności tych aktów terrorystycznych, lecz szczególnie mocno zaakcentować traumę, jaką ludzie przeżyli w tym dniu i w jaki sposób ten „czarny dzień” wpłynął na ich dalsze życie, jak go zmienił i co zmienił, zmieniając wszystko. Mamy tu na uwadze tych ludzi, których zamachy dotknęły bezpośrednio, osobiście, bo je przeżyli, bo stracili tych, których kochali. A zatem spojrzenie (intymne, osobiste, bardzo subiektywne) z perspektywy pojedynczego człowieka (odbiorcy filmu) na pojedynczych ludzi, którzy choć nie zginęli w czasie zamachów, to ten dzień zabił ich dotychczasowe życie i wszystko, co do tego dnia w tym życiu było, co go organizowało, kształtowało, wpływało na niego. W Internecie znaleźć można niejedno wspomnienie wielu, którym się udało przeżyć, kiedy inni nie przeżyli. Dobrze, żeby uczniowie zapoznali się z takimi relacjami, żeby wiedzieli.

Proponujemy lekturę wspomnień:

1. Leokadii Głogowskiej: „Byłam wtedy w World Trade Center”: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TS/glogowska-sw.html [dostęp: 27 maja 2013].
2. „11 września 2001 r. – wspomnienia strażaka z WTC”: http://www.opoka.org.pl/aktualnosci/news.php?s=opoka&id=24600 [dostęp: 27 maja 2013].

Ojciec ginie 11 września w WTC.

Thomas Schell poszedł do jednego z wieżowców World Trade Center rankiem tego dnia, bo miał tam umówione spotkanie. Był na 105 piętrze, 8 metrów od wypadku. Nie przeżył zamachu. Zginął jak tysiące innych. Może spłonął żywcem, może zginął w momencie, kiedy budynek rozpadł się na kawałki. Może wyskoczył z okna płonącego wieżowca. Oskar wierzy, chce wierzyć, że jego ojciec wyskoczył. „Pewnie inne dzieci też widzą swoich ojców” – mówi chłopiec. Ojców skaczących w desperackim odruchu ratowania swego życia, za wszelka cenę, mimo braku rozsądku, mimo braku nadziei… Dobrze jest zobaczyć zapis filmowy pokazujący ludzi uwięzionych w płonącej budowli, z której wielu skacze, by… (http://www.youtube.com/watch?v=JzKI9TBR-XQ&feature=related) [dostęp: 27 maja 2013], który pozwoli to na pełniejsze zrozumienie tego motywu filmu.

Syn. Oskar Schell.

„Entomolog-amator. Frankofil, archeolog-amator. Doradca komputerowy. Pacyfista-amator. Wynalazca-amator” – jak mówi o nim jego ojciec.

„Ludzie mi ciągle mówią, że jestem bardzo dziwny. Sprawdzano nawet, czy nie mam Zespołu Aspergera. Tata mówił, że to dla ponadprzeciętnie mądrych, ale nieumiejących normalnie żyć. Wynik nie był rozstrzygnięty” – w ten sposób Oskar definiuje siebie.

Chłopiec faktycznie zdaje się mieć objawy Zespołu Aspergera.

„Osoby chorujące na zespół Aspergera cechuje naiwność, skłonność do ekscentryzmu (przez co mają problemy z adaptacją w obrębie grupy i często popadają w konflikty), hiperaktywność, obsesyjna kolekcjomania, nieumiejętność kreatywnego rozwiązywania problemów życiowych (chorzy posiadają niezbędną wiedzę czy umiejętności, ale nie potrafią ich wykorzystać w konkretnej sytuacji), niska samoocena, nieumiejętność wyrażania emocji i koncentracja na własnych potrzebach, uznawana często za egoizm. W konsekwencji, chorzy na zespół Aspergera są często bardzo krytyczni wobec siebie, nadwrażliwi, strachliwi. Głośne dźwięki odczuwają jako niezwykle nieprzyjemnie, specyficznie reagują na bodźce zmysłowe, a ból odczuwają niewspółmiernie mocno do jego natężenia.

Brak przeciwdziałania objawom i niestosowanie dedykowanej terapii sprawiają, że chorzy na zespół Aspergera czują się wyeliminowani, odrzuceni i nierozumiani, co w efekcie powoduje depresję, frustrację, częste popadanie w konflikty czy działania autodestrukcyjne”

(źródło: „Zespół Aspergera”, http://zespolaspergera.info/objawy.html [dostęp: 27 maja 2013]).

Trudno nie dostrzec u Oskara niektórych z powyższych objawów: ekscentryzm, hiperaktywność, obsesyjna kolekcjomania, nieumiejętność wyrażania emocji i koncentracja na własnych potrzebach, uznawana często za egoizm, nadwrażliwość, strachliwość, lęk („Zawsze się boję, gdy wychodzę z domu”), czy autodestrukcja (rozdrapywanie do ran swego ciała). Jego zainteresowania, o których pisze się na początku przybrały formę kolekcjonowania albo układania rzeczy w określonym porządku. Jakby miały znamiona obsesji.

Ojciec. Thomas Schell.

„Uczęszczał do liceum na Bronxie. Grał w baseball i był redaktorem. Studia w Rockwood ukończył na kierunku biochemii. Poznał moją mamę w księgarni. Poprosił ją o rękę w Connecticut. I co roku tam wracaliśmy, żeby poprosił ja ponownie. Gdy się urodziłem, przyklejał liście do papieru woskowego w sypialni.

Chciał być naukowcem, ale został jubilerem, żeby zapewnić byt rodzinie. Uwielbiał zapach benzyny, nienawidził pomidorów” – opowiada Oskar życie swego ojca Lokatorowi, swemu „zaginionemu” dziadkowi.

Ojciec i syn. Thomas i Oskar Schellowie.

Niezwykła relacja pomiędzy ojcem i synem, synem i ojcem, oparta na partnerstwie, na wzajemnym zrozumieniu i porozumieniu, na pokrewieństwie nie tylko fizycznym, ale symbiozie intelektualnej, duchowej i emocjonalnej. Ojciec „zaraża” syna pasją zdobywania wiedzy, wiedzy bardzo rozległej, obejmującej wiele obszarów badawczych. Drogą dochodzenia do tej wiedzy jest poszukiwanie jej tajników, tropienie jej śladów, samodzielne, lecz ukierunkowane wskazówkami ojca, który delikatnie, praktycznie niezauważalnie dla syna, prowadzi go przez kolejne intelektualne wyzwania, które stają się dla chłopca inspirującą do ciągłego wzbogacania siebie przygodą. Zaraża go swoimi marzeniami, swoją pasją dociekania poznawania rzeczywistości tej, która minęła i tej, która trwa, żeby rozumieć, żeby wiedzieć, żeby świadomie żyć, smakując życie. Ojciec – mentor, przewodnik po świecie, ale przede wszystkim ojciec-rodzic, który daje siebie synowi, dając mu z siebie to, co ma najlepsze, najwartościowsze. Czas ojca i syna, czas im dany i dawany każdego dnia to ciągłe dążenie do siebie, żeby być razem ze sobą. To czas zabawy, która przyjemnością będąc, jest zarazem poznawaniem świata i ludzi. Przyjaźń ojca i syna, syna i ojca. Dlatego też Oskar, mówi swemu dziadkowi, kiedy ten po raz kolejny ucieka przed byciem mężem babci i ojcem syna, który zginął w WTC, „Mój tata był najlepszym tatą na świecie przez to, że ty byłeś najgorszy” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

11 września między godziną 8.56 a 10.27.

Tego dnia uczniowie zostali zwolnieni ze szkoły. Oskar wrócił do domu. Ojciec uwięziony w jednej z nowojorskich wież World Trade Center dzwoni do syna sześć razy, prosząc syna, aby ten odebrał słuchawkę. Oskar słuchawki nie odbiera.

8.56 – połączenie pierwsze. 9.12 – połączenie drugie. 9.58 – połączenie trzecie. 10.07 – połączenie czwarte. 10.17 – połączenie piąte. 10.27 – połączenie szóste. Każde z nich nagrywa się na automatyczną sekretarkę, każde z nich jest przez chłopca słyszane, ale żadne nie zostaje odebrane.

Chłopiec w końcowej sekwencji filmu mówi do pana Blacka:

„Telefon dzwonił. Nie potrafiłem go odebrać. Po prostu nie potrafiłem. Dzwonił i dzwonił, a ja nie mogłem się ruszyć. Chciałem odebrać, ale nie potrafiłem. On mnie potrzebował, a ja nie odebrałem. Po prostu się bałem”.

I po chwili, wzruszony, ze łzami w oczach dodaje:

„Nie pytał, czy „ktoś” tam jest. Musiał wiedzieć, że jestem w domu. Może powtarzał to pytanie, żebym miał czas na zebranie odwagi. […] Słyszałem ludzi płaczących. W tle słyszałem helikoptery, rozbijane szkło. Wtedy się przerwało… („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Oskar przerażony tym, co się stało, przerażony swoją reakcją, a właściwie brakiem reakcji na telefony ojca, idzie wieczorem do sklepu, gdzie kupuje prawie taką samą jak tak w dotychczasowa automatyczną telefoniczną sekretarkę i na niej nagrywa taki komunikat: „Dziś jest wtorek 11 września. A o to najważniejsza wiadomość dnia: Jest tak zimno, że oddech zamarza. Pojawia się chrypka, nazywana szeptem gwiazd” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”), a tę dotychczasową dobrze ukrywa, żeby nikt nie wiedział, że jego ojciec do niego dzwonił (i to sześć razy), a on nie podniósł słuchawki (ani raz) „jakby to się nie wydarzyło” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”). Zostaje sam ze swą tajemnicą na długi bardzo czas, sam ze sobą obciążony sobą i obciążający siebie za zaniechanie kontaktu, ostatniego kontaktu z ojcem, dla którego jest to ostatnie półtorej godziny życia, którą, choć bardzo fragmentarycznie, bardzo tragicznie, chce przeżyć ze swym synem. Nie z żoną, lecz z synem.

Syn bez ojca.

„Gdyby słońce eksplodowało, nie widzielibyśmy o tym przez osiem minut, bo tyle czasu światło by do nas przemierzało. Przez osiem minut świat byłby jasny i nadal byłoby ciepło. Minął rok od śmierci mojego taty, a ja czułem, że moje osiem minut z nim dobiega końca” – wyznaje Oskar, który pragnąłby: „wydłużyć osiem minut z nim w nieskończoność” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”). Przeglądając ubrania, rzeczy i przedmioty zmarłego ojca, na górze szafy znajduje niebieski wazon, który przewraca się, rozbija się, a z niego wypada klucz w kopercie z nazwiskiem Black. Chłopiec odczytuje to zdarzenie jako wezwanie ojca, który wciąż mu powtarzał: „Nie przestawaj szukać”, do poszukiwania zamka do klucza. Klucz i zamek do tego klucza staje się dla chłopca przesłaniem, że ojciec w ten sposób chciał mu coś przekazać, coś dać, coś po sobie zostawić. Oskar zaczyna perfekcyjne przygotowania logistyczne i topograficzne do wyprawy (wypraw) w poszukiwaniu zamka do klucza, a tak naprawdę to chce sensu własnego życia, życia bez ojca. Przemierzając kolejne dzielnice Nowego Jorku, odwiedza kolejne mieszkania i domy, w których mieszkają ludzie o nazwisku Black, a w tym mieście zamieszkuje pod 216 adresami 472 osoby o tym nazwisku, a ich odwiedzenie zajęłoby 3 lata, nie dając wcale pewności, że znajdzie właściwy zamek do klucza „, lecz zarazem pamięta słowa ojca, który tak często powtarzał: „jak nie spróbujesz, to się nie przekonasz”.

W czasie tych codziennych wędrówek, pokonuje swoje lęki i fobie, i te uzasadnione, oczywiste, ale również i te wyimaginowane („Czasami trzeba stawić czoło własnym lękom”), bo: „Musiałem szukać, bo on tak chciał. Szukałem, bo tylko tak mogłem rozciągnąć nasze osiem minut może w nieskończoność”. Osiem minut, kiedy świat byłby jasny i ciepły, bo ojciec żyje, choć, tak naprawdę, jeszcze żyjąc, już nie żył.

Kolejni spotykani i odwiedzani ludzie, następne i następne zamki w drzwiach ich domów i mieszkań, zamki, do których „klucz ojca” w żaden sposób nie pasuje. Oskar, zniechęcony poszukiwaniami bez efektu, mówi: „Nie dowiedziałem się niczego, czego bym nie wiedział, poza tym, że bardziej tęsknię za tatą, choć miałem przestać tęsknić. To tak bardzo boli. Boję się, że zrobię coś złego”, ale nie do końca jest to prawda, że nie dowiedział się czegoś nowego, bo w innym miejscu przyznaje, że: „Ludzie nie są jak liczby. Bardziej jak litery. A te litery składają się na historie. Tata mówił, że historiami trzeba się dzielić” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Wreszcie udaje mu się znaleźć pan Blacka, który poszukiwał klucza z niebieskiego wazonu (paradoksalnie Oskar odwiedził dom państwa Blacków jako pierwszy, lecz rozmawiał wówczas tylko z jego żoną), gdyż chciał otworzyć za pomocą jego skrytkę, w której jego zmarły ojciec zostawił coś dla syna. I w jednym momencie wszystko, co napędzało Oskara do działania, co dawało mu siłę na przeżycie kolejnego dnia, traci swój sens, bo jak sam przyznaje: „Chodzę z kluczem po mieście, żeby pojąć rzecz tak niepojętą, że tatę zabili ludzie, którzy go nawet nie znali”. Szuka siebie bez ojca, próbując odnaleźć ojca: „Ja walę głową w mur, żebym uwierzył, że bez niego też będzie dobrze” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Matka ze synem. Bez męża i ojca.

„Kiedy wychodziłem z domu, czułem się coraz lżejszy, bo byłem bliżej taty. I cięższy, bo oddalałem się od mamy”.

Więź Oskara z matką, kiedy żył ojciec i mąż, była bardzo bliska, ale nie tak bliska i bezpośrednia jak więź między ojcem i synem. Zresztą ani w książce, ani tym bardziej w jej filmowej adaptacji nie poświęca się szczególnie wiele miejsca i uwagi na ilustrowanie relacji pomiędzy matką a synem, bo to ojciec jest tym, który zdaje się pochłaniać życie chłopca do końca. Schellowie są szczęśliwą i kochającą się rodziną, mającą, jak każda rodzina swoje tajemnice. A tajemnice te dotyczą rodziców ojca Oskara, czyli jego dziadków. Matka jest zawsze z synem, kiedy być powinna.

Wszystko zmienia się wraz z tragiczną śmiercią ojca chłopca i męża matki. Oskar czyni matce wyrzuty, że wtedy, w tych trudnych dla chłopcach chwilach, nie było jej z nim, że była w pracy. Matka, bacznie i z uwagą, a zarazem z wielką troską obserwuje codzienne wyprawy chłopca, o których, jak się okazuje pod koniec filmu, nie tylko wie, lecz i je aranżuje, przygotowuje, zapowiada: „Matka: Ty musiałeś poszukać sensu w tym wszystkim, a ja musiałam za Tobą podążać” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Matka i syn bez męża i ojca żyją ze sobą, ale jakby obok siebie. W jednej z sekwencji filmowej dochodzi do dialogu pomiędzy nimi, podczas którego syn czyni matce wyrzuty…, obwiniając ją pośrednio za to, co się stało, kiedy się stało:

„Matka: Dlaczego tak ciężko Ci ze mną porozmawiać?

Syn: Gdybyś nie zauważyła, połowę czasu przesypiasz, a w drugiej połowie nie pamiętasz pierwszej. Prawnicy nazywają to: „In absentia”. Nieobecny rodzic.

Matka: Taty już nie ma. Jesteśmy we dwójkę

Syn: W jedynkę i ¼, żeby być matematycznie poprawnym.

Matka: Bo on odszedł i już nigdy nie wróci. Nigdy. Nie wiem, dlaczego wlecieli w ten budynek. Nie wiem dlaczego. Mój mąż nie żyje. Choćbyś nie wiem, jak próbował, nie znajdziesz w tym sensu. Bo go nie ma. To nie ma sensu.

Syn: Wolałbym, żebyś to była Ty, żebyś Ty była w tym budynku. Nie on!

Matka: Ja też” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Relacja chłopca do matki zmienia się z czasem, kiedy Oskar godzi się, że klucz w wazonie nie był zostawiony przez ojca dla niego, że nie był kolejną misja, która musiał wykonać. Kolejna filmowa sekwencja pokazuje matkę i syna, objętych, pogodzonych w sobie i ze sobą, wyjaśniających sobie, że się kochają, że cały czas byli przy sobą, kiedy im zdawało się, że są obok siebie. „Brakuje mi jego głosu, który mówił, że mnie kocha” – mówi mama do Oskara, a Oskar opowiada jej, że ojciec: „Mówił mi: bardzo kocham Twoją mamę. To rewelacyjna dziewczyna”. Na koniec syn pogodzony z matką, że strata ojca na zawsze mówi: „Mój tata nie wróci. Myślałem, że nie będę mógł bez niego żyć, ale już wiem, że mogę. Byłby ze mnie dumny. A to jest najważniejsze („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”).

Babcia z wnukiem. Bez syna i ojca.

Szczególny rodzaj emocjonalnej więzi łączy babcię z Oskarem. To zdarzyć się może tylko babci i wnukowi. Babcia jest zawsze przy wnuku. Jest 11 września, kiedy ma zginąć i ginie jej jedyny syn. Jest na każde wezwanie, szczególnie to nocne Oskara. Nigdy go nie opuszcza. Całą swą miłości matczyną przelała na wnuka. Jest jego najbliższą i chyba jednak jedyną osobą, która daje mu poczucie bezpieczeństwa. Bo kiedy w nocy spać nie może, to zawsze może babci zasygnalizować potrzebę rozmowy z nią, a ta jest zawsze gotowa wspierać i wspomagać wnuka.

Kiedy to się stało 11 września, była z Oskarem i przy Oskarze.

Dziadek i wnuk. Bez syna i ojca.

Oskar dowiaduje się, że u babci mieszka Lokator. Kim jest, skąd jest – tego nie wie, choć od początku domyśla się, że jest to jego dziadek – ojciec jego ojca. Dziadek nie mówi, komunikuje się z Oskarem, pisząc krótkie informacje na karteczkach. Kiedy dociekliwy chłopiec, próbuje dociec przyczyny niemówienia, mówi dziadkowi, że jej przyczyną może być albo choroba fizjologiczna, albo: „to może być paniczna reakcja na traumatyczne przeżycie, które powoduje psychologiczną decyzję o niemówieniu, bo mówienie odtwarzałoby tamto wydarzenie” „Matka: Ty musiałeś poszukać sensu w tym wszystkim, a ja musiałam za Tobą podążać” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”). I Oskar ma rację: jego dziadek w czasie bombardowania Drezna w 1945 roku przez wojska alianckie przeżył jako jedyny z całej rodziny w domu, który został zniszczony przez spadające na miasto bomby. Wówczas stracił głos i już go nie odzyskał. Był mężem i ojcem, ale jedno i drugie go przerastało, stąd częściej nie bywał z rodziną, niż bywał. Odchodził i przychodził. Zbliża się do Oskara swojego wnuka, pomagając mu szukać zamka do klucza („Chcę, żebyś mi towarzyszył”). Pomiędzy dziadkiem (Oskar dostrzega w Lokatorze podobieństwo fizyczne do zmarłego ojca – „Musi być moim dziadkiem”) a wnukiem rodzi się szczególny rodzaj porozumienia: porozumienie bez słownego porozumienia: „Mimo że nie odezwał się ani słowem, pierwszy raz od śmierci taty, czułem, że mam z kim porozmawiać” ” („Strasznie głośno, niesamowicie blisko”). Dziadek, nie mogąc sobie poradzić z własnymi przeżyciami, odchodzi, by jednak pod koniec filmu powrócić i już nie odejść (w czym jest zasługa Oskara, który napisał do dziadka list, by ten powrócił).

Przestrzenie czasowe.

Właściwa akcja filmu rozgrywa się rok po 11 września 2011 roku. Jest to dla nas widzów czas teraźniejszy, podczas którego rozgrywające się zdarzenia mają miejsce teraz. W przestrzeni czasu teraźniejszego mają miejsce wydarzenia, które oscylują wokół poszukiwania przez Oskara zamka do klucza („wątek klucza”).

Jednak ta płaszczyzna czasowa jest jedną z wielu ( z trzech dokładnie), z jakimi spotykamy się, oglądając ten filmowy obraz. Dwie pozostałe to płaszczyzny czasowe: zaprzeszła i przeszła, przywołane przez retrospektywne zdarzenia i towarzyszące im przeżycia widziane i doświadczane głównie z perspektywy Oskara (raz z perspektywy matki).

Płaszczyzna czasowa zaprzeszła to ta, która opowiada o zdarzeniach przed 11 września. Dominują w niej przede wszystkimi filmowe sekwencje ilustrujące wzajemne odniesienia ojca i syna do siebie. Są one pokazane przez strumień wspomnień Oskara.

Płaszczyzna czasowa przeszła ilustruje wydarzenia z 11 września, które zostają pokazane z punktu widzenia Oskara, jego matki i ojca. Trzy perspektywy percepcji „tego najgorszego dnia” pozwalają widzowi na stworzenie pełnego obrazu tamtych tragicznych chwil. Dostrzec również możemy krótkiej fragmenty dokumentalnego zapisu zamachu na WTC.

Narracja.

Narratorem, praktycznie jedynym w tym filmie, jest Oskar Schell i on jest zarazem sprawozdawcą, komentatorem, jak i refleksyjnym moralistą, którego monologi stanowią objaśnienie i dopełnienie filmowego obrazu. To jego subiektywne wypowiedzi narzucają odbiorcy filmu interpretację zdarzeń, to z jego punktu widzenia obserwujemy filmową rzeczywistość. Narracja prowadzona przez chłopca jest bardzo emocjonalna i bardzo dojrzała. Uwidacznia się w niej wrażliwość Oskara (czasem nadwrażliwość), bogactwo i głębia przeżywanych i doświadczanych uczuć i emocji, a dojrzałość dostrzec można poprzez mądrość formułowanych i wyrażanych refleksji.

Są też takie fragmenty filmu, w których w miejsce monologujących wypowiedzi chłopca pojawiają się dialogi bohaterów, służące zbudowaniu napięcia, czy też wiernemu oddaniu kolorytu czy emocji danej filmowej sceny.

Scenografia.

Film, którego akcja rozgrywa się tylko w Nowym Jorku, pozwala widzowi poznać miasto, nie tylko w obszarze centrum miasta i „strefie zero”, lecz również inne, mniej znane jego dzielnice. To Oskar, który w poszukiwaniu zamku do klucza przemierza miasto, jest przewodnikiem po nim. Poznajemy zatem nowojorskie ulice, metro, place zabaw, parki, akweny wodne. A wszystko to pięknie jesiennym pejzażem ubarwione. Patrząc na Nowy Jork oczyma Oskara, widzimy miasto nowoczesne, pełne życia, które żyje teraźniejszością, nie zapominając o 11 września.

Odwiedzamy domy i mieszkania nowojorczyków. Tak różne, jak różni są jego mieszkańcy.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Motyw ojca i syna

Omawiając topos ojca i syna w różnych jego wariantach, warto przywołać biblijną „Przypowieść o synu marnotrawnym” („Przypowieść o miłosiernym ojcu”) przedstawioną w Ewangelii św. Łukasza. Podążając jej tropem nawiązać można do malarstwa obrazującego przedmiotowy motyw, przywołując obraz Rembrandta „Powrót syna marnotrawnego”.

Motyw relacji ojca i syna jest stale obecny w filmach. Warto wzbogacić ten motyw, oglądając z uczniami filmy: „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego (2002) i „Pręgi” Magdaleny Piekorz (2004); ten ostatni film jest adaptacją powieści Wojciecha Kuczoka „Gnój”. Te dwa filmy stanowią przeciwwagę dla relacji ojcowsko-synowskich pokazanych w filmie „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”, gdyż pokazują ojców tyranów, despotów, którzy fizycznie i psychicznie znęcają się nad swoimi synami.

Ze starszą młodzieżą można oglądnąć również filmy: „33 sceny z życia” Małgorzaty Szumowskiej (2008), „Las” Piotra Dumały (2009), „Erratum” Marka Lehkiego (2010) i „Kret” Rafaela Lewandowskiego (2010).

Motyw „innego”

Kategoria określana mianem „inny” (odnosi się do jednostki) i „inności” (rozumiana jako zachowanie inne od przyjętych norm, ogólnie akceptowanych i uważanych za normalne) jest powszechnie opisywana, analizowana i interpretowana przez literaturę i film. Konieczne wydaje się obejrzenie z uczniami poniższych filmów: „Forrest Gump” Roberta Zemeckisa (1994), „Czarny balonik” Elissy Down (2008), „Szósty zmysł” M. Night Shyamalana (1999), „Ray Man” Barry Levinsona (1988), „Co gryzie Gilberta Grape’a” Lasse Hallströma (1993). Nie wolno zapomnieć dokumencie filmowym Jacka Bławuta „Nienormalni”. Przywołane filmy pokazują różne aspekty inności, różnorodnie interpretowane, gdzie inność nie zawsze ma konotację negatywną, lecz zawsze oznacza niezgodę na normy (często ich zaprzeczenie), które definiują, co normalne jest, co normalne bywa, a co normalne nie jest.

Motyw 11 września

Wśród wielu obrazów filmowych pokazujących to, co i jak, wydarzyło się 11 września 2001 roku, ilustrujących ludzkie tragedie, bohaterstwo ludzi, którzy tracili swe życia, ratując życie ofiar terrorystycznych zamachów na USA, na pewno warte pokazania są:

• „World Trade Center” Olivera Stone (2006),
• „Lot 93″ Paula Greengrassa,
• „Fahrenheit 9.11″ Michaela Moore’a.

Przypisy

Wszystkie cytaty zamieszczone w niniejszym opracowaniu pochodzą z filmu „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”