Krótka informacja o filmie

Rycerz Antonius Block wraz z giermkiem Jonsem powraca z wyprawy krzyżowej. Podczas podróży przez ziemie zniszczone zarazą jest świadkiem wielu dramatycznych wydarzeń (pochody biczowników, wykonanie wyroku śmierci na dziewczynie oskarżonej o czary). Jedynym radosnym punktem na tej drodze jest spotkanie rodziny kuglarzy. Rycerz Block dąży do poznania prawd ostatecznych. Gdy spotyka Śmierć, ma nadzieję zaleźć odpowiedzi na swoje pytania. Proponuje Śmierci grę w szachy. Stawką w grze będzie jego życie. Choć fabuła filmu nie wydaje się skomplikowana, dzieło Bergmana może być dla młodego widza obrazem trudnym w odbiorze ze względu na nasycenie symboliką biblijną oraz liczne odwołania do różnorodnych tekstów kultury, których znajomość pomaga zinterpretować film.

Scenariusz „Siódmej pieczęci” powstał na bazie jednoaktówki „Malowidło w drewnie”, którą Bergman stworzył w 1954 roku z myślą o spektaklu dyplomowym dla studentów szkoły teatralnej przy Teatrze Miejskim w Malmö, w której pracował. To, co miało być warsztatową wprawką, stało się podstawą dla filmu, który sprawił, iż szwedzki reżyser został dostrzeżony i przyjęty w poczet mistrzów światowego kina. Obraz, będący filmowym moralitetem rozgrywającym się w średniowiecznej scenerii i kostiumie, przyniósł Bergmanowi rozgłos. Za jego sprawą twórca zyskał miano filozofa kina, zdolnego do przedstawienia za pomocą filmowego medium zagadnień metafizycznych. „Siódma pieczęć” w chwili swego powstania, w II połowie lat 50. XX wieku, wyznaczała szczyt artystycznych możliwości kina w zakresie przedstawiania refleksji natury intelektualnej przy pomocy filmowych środków wyrazu, zachwycając swą niezwykle sugestywną formą wizualną.

Związki z podstawą programową

Szkoła gimnazjalna

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
• wyszukuje w wypowiedzi potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu;
• porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
• rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym;
• rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobatę, dezaprobatę, negację, prowokację);
• dostrzega w wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji.

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• samodzielnie dociera do informacji – w książkach, prasie, mediach elektronicznych oraz wypowiedziach ustnych.

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzędowy, artystyczny i naukowy.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
• rozpoznaje problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
• charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
• rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
• omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu (tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego);
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

Interpretacja. Uczeń:

• przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją;
• uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm, nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne;

Tworzenie wypowiedzi.

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w następujących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowiadanie, opis sytuacji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwykłych przedmiotów lub dzieł sztuki, charakterystyka postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej, sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, dedykacja; dostosowuje odmiany i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada;
• stosuje zasady organizacji tekstu zgodne z wymogami gatunku, tworząc spójną pod względem logicznym i składniowym wypowiedź na zadany temat;
• tworzy plan twórczy własnej wypowiedzi
• ;uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi.

Świadomość językowa. Uczeń:

• tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;
• sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego;
• stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie;
• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych.

Etyka

• Człowiek jako osoba; natura i godność człowieka.
• Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewnętrznego rozwoju człowieka.
• Samowychowanie jako droga rozwoju.
• Główne problemy współczesnej etyki.
• Człowiek wobec wartości; człowiek wobec cierpienia i śmierci.
• Moralność a religia, wiedza i polityka.
• Wskazania moralne w religii chrześcijańskiej.

Historia

Społeczeństwo średniowiecznej Europy. Uczeń:

• wyjaśnia pojęcie stanu i charakteryzuje podziały społeczne w średniowieczu.

Kultura materialna i duchowa łacińskiej Europy. Uczeń:

• wyjaśnia kulturotwórczą rolę Kościoła w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i życia codziennego średniowiecznego społeczeństwa;
• porównuje główne elementy kultury rycerskiej i kultury miejskiej.

Szkoła ponadgimnazjalna

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odczytuje sens całego tekstu (a w nim znaczenia wyrazów, związków frazeologicznych, zdań, grup zdań uporządkowanych w akapicie, odróżnia znaczenie realne i etymologiczne) oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości;
• rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu;
• wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu;
• wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia;
• rozróżnia w dialogu odpowiedzi właściwe i unikowe.

Zakres rozszerzony:

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej);
• rozpoznaje retoryczną organizację wypowiedzi – wskazuje zastosowane w niej sposoby osiągania przejrzystości i sugestywności.

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym Internetu);
• korzysta ze słowników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli.

Zakres rozszerzony:

• samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić.

Świadomość językowa. Uczeń:

• analizuje i definiuje (w razie potrzeby z pomocą słowników) znaczenia słów;
• rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, ekspresywną, impresywną – w tym perswazyjną);
• odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego.

Zakres rozszerzony:

• dostrzega związek języka z obrazem świata.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja).

Zakres rozszerzony:

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej;
• dostrzega w czytanych utworach: parodię, parafrazę i trawestację, wskazuje ich wzorce tekstowe.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Zakres rozszerzony:

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury, np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja);
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony:

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Tworzenie wypowiedzi.

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy dłuższy tekst pisany lub mówiony (rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub fragmentu) zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej;
• przygotowuje wypowiedź (wybiera formę gatunkową i odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo);
• tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje ich selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie).

Zakres rozszerzony:

• tworzy wypowiedzi ze świadomością ich funkcji sprawczej.

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych.

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia.
• Ogólnofilozoficzne założenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne i świeckie.
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.

Historia

Zakres rozszerzony

Europa w okresie krucjat. Uczeń:

• wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo nad średniowieczną Europą;
• charakteryzuje polityczne, społeczno-gospodarcze i religijne uwarunkowania oraz ocenia skutki wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej i rekonkwisty.

Kultura średniowiecza. Uczeń:

• wyjaśnia uniwersalny charakter kultury średniowiecznej;
• identyfikuje dokonania kultury okresu średniowiecza w zakresie piśmiennictwa, prawa, filozofii, architektury i sztuki, z uwzględnieniem kultury polskiego średniowiecza.

Historia i społeczeństwo

Język, komunikacja i media. Uczeń:

• charakteryzuje przekaz ideowy i ikonograficzny katedry gotyckiej; analizuje, na wybranych przykładach, średniowieczne formy przekazu zwane „biblią dla ubogich”.

Swojskość i obcość. Uczeń:

• analizuje, na wybranych przykładach, postrzeganie swojskości i obcości w okresie krucjat.

Wojna i wojskowość. Uczeń:

• charakteryzuje etos rycerski.

Filozofia

Klasyczna koncepcja filozofii. Uczeń:

• wyróżnia podstawowe dyscypliny filozoficzne, które wywodzą się z filozofii klasycznej: ontologię, epistemologię, logikę, etykę, filozofię polityki i estetykę;
• umieszcza formułowane pytania i problemy filozoficzne w obrębie właściwej dla nich dyscypliny.

Wybrane zagadnienia i kontrowersje filozoficzne w myśli chrześcijańskiego średniowiecza. Uczeń:

• prezentuje zagadnienie wiary i rozumu; rekonstruuje i porównuje podstawowe rozwiązania tego zagadnienia, rekonstruuje wspierające je argumenty (fideistyczna postawa credo quia absurdum, postawa credo ut intelligam, tomistyczne rozdzielenie filozofii i teologii);
• prezentuje i porównuje najważniejsze dowody na istnienie Boga (dowód św. Anzelma z Proslogionu, wybrane z pięciu dróg św. Tomasza); rekonstruuje przykładowe argumenty przeciwko nim;
• prezentuje spór o uniwersalia, rekonstruuje i porównuje zasadnicze stanowiska w tej kontrowersji, rekonstruuje wspierające je argumenty (nominalizm, realizm pojęciowy, umiarkowany realizm pojęciowy, konceptualizm);
• przeprowadza analizę i interpretację co najmniej jednego z następujących tekstów:
• • a) św. Anzelm, Proslogion (fragment),
  • b) św. Tomasz, Suma teologii (fragment).

Problematyka filozofii człowieka w myśli XX w. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje wybrane dwudziestowieczne koncepcje człowieka, rekonstruuje wspierające je argumenty (egzystencjalistyczna koncepcja człowieka – J.-P. Sartre, A. Camus – związki między wolnością, samotnością i odpowiedzialnością);
• interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji;
• przeprowadza analizę i interpretację co najmniej jednego z następujących tekstów:
  • a) J.-P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem (fragment)
  • b) A. Camus, Mit Syzyfa (fragment).

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki;
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia);
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• samodzielnie wyszukuje informacje na temat kultury w różnych mediach, bibliotekach.

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki);
• wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny;
• rozróżnienie, o którym mowa w pkt 1, stosuje w interpretacji wytworów kultury;
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało;
• posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych;
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Metody pracy z filmem

Dyskusja, debata, burza mózgów, metoda projektów (przykładowe tematy: obraz średniowiecza w malarstwie, literaturze i filmie, przedstawienia motywu śmierci w różnych tekstach kultury, kultura i obyczaje średniowiecza przedstawione we współczesnych tekstach kultury, spory filozoficzne epoki średniowiecza), analiza i interpretacja dzieła filmowego, praca z fragmentem filmu, praca ze scenariuszem filmowym (Ingmar Bergman, „Scenariusze”, Warszawa 1973; wyd. II, Warszawa 1977; wyd. III, Warszawa 1987), elementy dramy, ćwiczenia redakcyjne: recenzja, scenariusz, scenopis.

Język polski

Film może być pomocny przy omawianiu wielu dzieł literackich, w których pojawiają się podobne watki, motywy, tematy, symbole czy postacie (np. Biblia – zwłaszcza „Apokalipsa św. Jana””, „Pieśń o Rolandzie”, „Don Kichote z La Manchy”, „Jądro ciemności”, „Dżuma”, „Imię Róży”). Uczniowie, pracując w zespołach, mogą przygotować projekt przedstawiający nawiązania współczesnych tekstów kultury (w tym kultury popularnej) do tradycyjnych wątków i motywów obecnych w literaturze takich, jak: śmierć (taniec śmierci), apokalipsa, zaraza, rycerz, gra w szachy.

Etyka

Problematyka filmu, postawy jego bohaterów, ich hierarchie wartości mogą być punktem wyjścia do zajęć poświęconych zagadnieniom takim, jak: moralność i religia, człowiek wobec cierpienia i śmierci, konflikt wartości, rozwój moralny i duchowy. Można zaproponować uczniom, aby indywidualnie lub w zespołach przygotowali charakterystykę wybranego bohatera filmu z uwzględnieniem własnej oceny jego postaw moralnych, dokonanych wyborów oraz ich motywów.

Filozofia

Film może stać się przyczynkiem do rozważań na temat myśli filozoficznej chrześcijańskiego średniowiecza, szczególnie zaś do omówienia zagadnień związanych wiarą i rozumem oraz dowodów na istnienie Boga, a także współczesnych koncepcji filozoficznych z kręgu egzystencjalizmu. W kontekście odmiennych postaw bohaterów oraz ich podejścia do spraw wiary, doczesnego życia oraz śmierci możliwe jest, na przykład, przeprowadzenie debaty: „Rycerz Block kontra giermek Jons”.

Historia/historia i społeczeństwo

Film bądź jego fragmenty można wykorzystać podczas zajęć poświęconych społeczeństwu oraz kulturze średniowiecza (np. podziały społeczne w średniowieczu, elementy kultury rycerskiej, średniowieczne formy przekazu „tzw. „biblia ubogich”, rola Kościoła w społeczeństwie średniowiecznym).

Wiedza o kulturze

Film może służyć jako przykład, punkt wyjścia do omówienia najważniejszych osiągnięć kinematografii lat 50. XX wieku, przedstawienia dorobku i sylwetek najważniejszych autorów kina europejskiego oraz światowego II połowy XX w. (np. Bergman, Antonioni, Bresson, Fellini, Kurosawa), zajęć poświęconych zagadnieniom związanym ze scenariuszem filmowym i jego rolą w procesie powstawania filmu (w oparciu o opublikowane scenariusze filmów Bergmana). Ciekawym zabiegiem może być, na przykład, analiza porównawcza fragmentów scenariusza i odpowiadających im fragmentów filmów, dzięki której uczniowie będą mogli zrozumieć czym różni się scenariusz (materiał literacki) od scenopisu (techniczny plan realizacji filmu) czy też synopsisu (krótkie streszczenie fabuły).

W przygotowaniu i realizacji zajęć poświęconych „Siódmej pieczęci” jako filmowi reprezentującemu osiągnięcia kina lat 50. XX wieku pomocne mogą być następujące źródła:

• K. Eberhardt, „Podróże do granic filmu”, Warszawa 1964;
• A Garbicz, J. Klinowski, „Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż druga: 1950-1959″, Kraków 1987;
• A. Helman, „Film faktów i film fikcji”, Katowice 1977;
• T. Szczepański, „Zwierciadło Bergmana”, Gdańsk 1999;
• T. Szczepański, „Apokalipsa według Ingmara Bergmana”, „Kwartalnik Filmowy”, 1995-1996, nr 12-13, s. 136-146;
• T. Szczepański: „Zwierciadło Bergmana”, (w:) „Mistrzowie kina europejskiego”, red. K. Sobotka, Łódź 1996.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Druga połowa lat 50. XX wieku (a więc czas, w którym powstała „Siódma pieczęć”), była dla Bergmana okresem szczególnym. Szwedzki artysta debiutował jako reżyser filmowy w 1946 roku, jednak przez niemal całą następną dekadę nie odniósł znaczących sukcesów. Jego filmy pozostawały niezauważone, a finansowe fiaska kolejnych przedsięwzięć stawiały pod znakiem zapytania karierę Bergmana-filmowca. Dopiero w drugiej połowie lat 50. nastąpił istotny zwrot, a okres ten okazał się jednym z najbardziej udanych w karierze reżysera. Wtedy to Bergman stworzył dwa za swoich najważniejszych obrazów, filmowe moralitety – „Siódmą pieczęć” oraz „Tam, gdzie rosną poziomki” (oba z 1957 roku). Filmy te zrealizował ze swoim stałym zespołem współpracowników, wśród których znajdowali się aktorzy: Gunnar Bjornstrand, Max von Sydow i Bibi Andersson (z którymi pracował również w teatrze), a także operator – Gunnar Fischer, autor muzyki – Erik Nordgren i producent – Allan Ekelund. „Siódma pieczęć” przyniosła Bergmanowi-filmowcowi uznanie, stając się jednocześnie jednym z najważniejszych filmów dekady; obrazem, który zarówno w wymiarze intelektualnym, jak i estetycznym, reprezentował najwyższe osiągnięcia kina tego okresu.

Ogólna atmosfera powojennego zwątpienia w sens wiary, która właściwa była także społeczeństwu szwedzkiemu (mimo, iż okrucieństwa wojny nie dotknęły go w takim stopniu jak inne europejskie nacje), żywe zainteresowanie myślą filozoficzną egzystencjalizmu oraz jej wpływ na twórczość artystyczną XX wieku, czy wreszcie osobiste doświadczenia oraz rozterki Bergmana – syna pastora, wychowanego w duchu protestanckim – to najczęściej wymieniane obszary, w których poszukiwane są czynniki inspirujące powstanie „Siódmej pieczęci”. Widziany z tych perspektyw film Bergmana jawi się, z jednej strony, jako owoc pewnych ogólnych nastrojów czy tendencji (intelektualnych, artystycznych), a z drugiej strony jako wyraz indywidualnych dylematów artysty, jego własnego stosunku do wiary, śmierci, Kościoła. Zarówno owym ogólnym nastrojom egzystencjalnego niepokoju, jak i swoim własnym przekonaniom oraz wątpliwościom Bergman dawał wyraz już w swoich wczesnych tekstach dramatycznych, a także w niezwykle osobistym filmie pt. „Więzienie” (1949) – pierwszym, w którym bezpośrednio podjął tematykę egzystencjalną i religijną. „Siódma pieczęć” jest zatem kolejną wypowiedzią artysty skoncentrowaną wokół tej problematyki (będzie ona również wyraźnie obecna w późniejszych „Gościach Wieczerzy Pańskiej”).

Średniowieczny bohater „Siódmej pieczęci” jest więc w istocie bohaterem na wskroś współczesnym. Stanowi bowiem medium wyrażające niepokoje egzystencjalne człowieka XX wieku. Jest jednocześnie bardzo osobistym medium wypowiedzi samego artysty, wyrazicielem jego własnych pytań o Boga oraz obsesji śmierci. Co wydaje się szczególnie interesujące ów bohater, porte-parole Bergmana, występuje pod dwoma postaciami: z jednej strony rycerza Blocka – idealisty pragnącego dokonać w życiu rzeczy ważnej i doniosłej, człowieka targanego wątpliwościami, dążącego do poznania istoty wszechrzeczy, oczekującego, iż Bóg uczyni jakiś znak potwierdzający swoje istnienie; z drugiej strony jego giermka Jonsa – pragmatyka, hedonisty i materialisty, a także agnostyka, który kieruje się ziemską sprawiedliwością i drwi z intelektualnych dociekań swego pana. Jons z filmu Bergmana nie jest wszak prostym sługą, naiwnym i nieco tchórzliwym niczym Sancho Pansa z powieści Cervantesa. To równoprawny bohater i partner Blocka, postać która, prezentując odmienny punkt widzenia, jest przecież także kolejnym wyrazicielem rozterek samego autora filmu. „W twórczości Bergmana takich rozdwojonych postaci, które odzwierciedlając wewnętrzny świat przeżyć autora, reprezentują opozycyjne kręgi wartości, przekonań, doświadczeń czy emocji, jest więcej, by przypomnieć konflikt Voglera z Vergerusem w «Twarzy» (odtwarzanych również przez Maxa von Sydowa i Gunnara Bjomstranda, aktorów «Siódmej pieczęci»), Ester i Anny w «Milczeniu» czy konfrontację Elisabet Vogler z Almą w «Personie», kulminującą utożsamieniem się obu skontrastowanych osobowości.” (Tadeusz Szczepański, „Zwierciadło Bergmana”, Gdańsk 1999, s. 184). Także w samej „Siódmej pieczęci” takich kontrastów oraz rozdwojeń jest znacznie więcej i nie dotyczą one tylko samych postaci, zestawionych na zasadzie kontrastu (a niekiedy także podobieństwa). Światu zwątpienia i samotności reprezentanta wyższej warstwy społecznej – rycerza, przeciwstawiony jest nie tylko pełen pragmatyzmu świat jego giermka, ale także radosny, pełen naiwnej wiary świat prostej i ubogiej rodziny kuglarzy. Podczas, gdy rycerza Blocka nawiedza ponura Śmierć, prostoduszny Jof doświadcza idyllicznej wizji Matki Boskiej spacerującej po łące z Dzieciątkiem. Pełna miłości relacja Mii i Jofa kontrastuje z chłodnym związkiem rycerza i jego małżonki, stanowi także przeciwieństwo relacji wiarołomnej Lisy i jej naiwnego męża Ploga. Co więcej cała struktura dramaturgiczna „Siódmej pieczęci” zbudowana jest na zasadzie przeplatania się kontrastujących ze sobą sekwencji. Początek filmu jest ponury: surowa sceneria skalnego wybrzeża, zatopiony w rozmyślaniach rycerz i jego śpiący giermek, spowita w czerń Śmierć, która przychodzi zabrać Blocka. Tuż po nim, w słoneczny poranek, rozgrywają się radosne sceny w obozowisku kuglarzy. Dalej jest podobnie: Jons rozmawia w kościele z malarzem fresków (przedstawiając w tej pogawędce swoje życiowe credo), podczas gdy melancholijny Antonius kontempluje figurę ukrzyżowanego Chrystusa, a następnie przystępuje do spowiedzi; wesoły spektakl kuglarzy przerywa inny, ponury spektakl – procesja biczowników; tragiczna śmierć dziewczyny oskarżonej o czary kontrastuje z zabawną, alegoryczną sceną śmierci Skata (Śmierć ścina Drzewo Życia). Dopiero pod koniec filmu następuje nagromadzenie scen dramatycznych, a jego tonacja staje się jednoznacznie poważna. Jednak w samym finale, gdy Śmierć zabierze ze sobą Blocka i jego towarzyszy, ich alegoryczny Totentanz obserwować będzie bezpieczna, wciąż pełna miłości i wiary rodzina kuglarzy. To nie śmierć rycerza i jego kompanii, ale ów idylliczny obraz rodziny wędrownych aktorów wieńczy cały film, stając się jego końcowym przesłaniem nadziei, w którym to nie intelektualne refleksje i rozterki Blocka, nie okrutna pokuta i opresyjne przesłanie autorytarnego Kościoła, ale naiwny pietyzm ubogich i ich dziecinna pobożność okazują się drogą do zbawienia.

Kontekst, a zarazem domniemany czas historyczny, w którym rozgrywa się akcja filmu, wyznacza epidemia dżumy, która w połowie XIV wieku pustoszyła Europę począwszy od południa (Włochy) aż do jej północnych krańców (Niemcy, Skandynawia). Określana mianem czarnej śmierci, spowodowała zgon jednej trzeciej ówczesnej populacji kontynentu. Tak wielkiej skali pandemia odcisnęła swoje piętno na życiu społecznym, kulturalnym i religijnym, prowadząc do napaści i prześladowań grup oraz osób obwinianych o jej pojawienie się (np. Żydzi). Ówczesna medycyna i nauka nie potrafiły wyjaśnić przyczyn choroby ani powodów jej rozprzestrzeniania się, dlatego czarna śmierć postrzegana była przez ludność jako przejaw gniewu bożego. Stąd w XIV wieku wzrosła popularność, istniejących już wcześniej, religijnych bractw flagelantów, praktykujących publiczne biczowanie się jako formę pokuty za grzechy. Gdy praktyki te zostały wreszcie zakazane przez Kościół, część grup przekształciła się w heretyckie sekty, które były następnie zwalczane przez Inkwizycję. Średniowieczna procesja biczowników pojawia się także w filmie Bergmana. Ponury spektakl, któremu towarzyszą lamenty i modły oraz hymn „Dies irae”, dopełniony jest kazaniem mnicha adresowanym do ludzi obserwujących biczowników. Mowa przedstawiciela Kościoła ma wzbudzić w zgromadzonych lęk. Mnich namawia do pokuty, zarazem jednak nie pozostawia ludziom cienia nadziei na wybawienie. Słowa wygłaszane w imieniu Kościoła kontrastują z dopiero co śpiewaną wesołą pieśnią kuglarzy, w której plagi dotykające ludzkość (przedstawiane przez Kościół jako kara za grzechy i gniew boży) prezentowane są w sposób prześmiewczy.

Choć akcja filmu osadzona jest w średniowieczu, a autentyczne wydarzenia i zjawiska stanowią kontekst dla opowiadanej historii widz, oglądając „Siódmą pieczęć”, ani przez chwilę nie ma wątpliwości, iż owa sceneria i kostium są tylko pretekstem, stylizacją (dość prostą zresztą, albowiem większość scen rozgrywa się w plenerze, charakteryzacja jest oszczędna, a stroje niewyszukane). Doświadczenia bohaterów, ich emocje, ale także zachowania są bez wątpienia na wskroś współczesne. Egzystencjalne rozterki Blocka, jego poczucie absurdu ludzkiego istnienia, to raczej odczucia właściwe ludziom epok późniejszych, wyrastające wprost z myśli duńskiego filozofa Kierkegaarda i jego XX-wiecznych następców (Sartre, Camus, Marcel). Rycerz, weteran wyprawy krzyżowej, na którą udał się kierowany obowiązkiem wynikającym z wiary i swojej społecznej pozycji, był świadkiem, a także uczestnikiem dramatycznych wydarzeń. Wobec bezmiaru otaczającego go cierpienia i nieszczęścia Antonius czuje się bezradny. To, czego doświadczył i co widział powoduje, że mimo przywiązania do wiary, wątpi w istnienie Boga i wiecznego życia. Wiedziony resztkami nadziei i tlącej się jeszcze ufności w Najwyższego, wciąż poszukuje argumentów, które pozwolą mu odzyskać utracony spokój ducha. Spotkanie ze Śmiercią nie przynosi jednak odpowiedzi, albowiem ta, która po niego przyszła nie rozwieje jego wątpliwości. Mimo to, w obliczu zbliżającego się końca, rycerz pragnie nadać wreszcie jakiś sens swojej egzystencji. Taką szansą stanie się ocalenie od śmierci rodziny kuglarzy. Spotkanie z nimi i skromny wspólny posiłek złożony z poziomek i mleka, pozwoli Antoniusowi na chwilę poczuć się mniej samotnym, odnaleźć się w ludzkiej wspólnocie, a także nadać sens zarówno swojemu życiu, jak i swojej śmierci. Rycerz składa w ofierze swoje życie niczym Chrystus. Odwracając uwagę Śmierci ułatwia rodzinnie kuglarzy ucieczkę. Dla niego samego i reszty jego towarzyszy nie będzie ratunku. Warto zauważyć, iż ów motyw poziomek obecny w „Siódmej pieczęci” pojawia się wielokrotnie w twórczości Bergmana. Poziomki (poziomkowa polana) jako symbol miłości, szczęścia, utraconego raju i czasu beztroskiej młodości występują w wielu obrazach szwedzkiego reżysera („Pragnienie”, „Letni sen”, „Tam, gdzie rosną poziomki”).

Kluczową postacią „Siódmej pieczęci” jest oczywiście spersonifikowana Śmierć, jedyny bohater fantastyczny filmu. To ona, a nie Bóg na znak którego oczekuje Antonius, ukazuje się rycerzowi, przyjmując postać spowitego w czarną szatę mnicha. Śmierć jest bowiem nieuchronna, jest aksjomatem. Jej liczne ślady obecności rycerz, jego giermek i pozostali towarzysze spotykają na swej drodze w kraju spustoszonym przez zarazę. Śmierć po raz pierwszy ukazuje się Antoniusowi zaraz na początku filmu, na plaży. Chce niezwłocznie zabrać go ze sobą. Ulegając namowie rycerza decyduje się jednak na rozegranie z nim partii szachów. Jeśli rycerz wygra, Śmierć daruje mu życie. Póki gra trwa „wyrok” jest odroczony, a Block pozostanie wśród żywych („układ” zawarty przez rycerza ze Śmiercią przywodzi na myśl ten, jaki zawarła dziewczyna ze „Zmęczonej śmierci” Langa, walcząc o życie ukochanego). Jednak nie łatwo jest pokonać Śmierć. W jednej z najsłynniejszych scen filmu – scenie spowiedzi – ukrywa się ona za kratą konfesjonału i wysłuchuje wyznania Antoniusa. Rycerz, nieświadom podstępu, wyjawia swoją strategię gry.

Owa scena spowiedzi może służyć jako przykład tego, w jaki sposób ukształtowana jest forma filmu, jaki jest jego estetyczny kształt. W „Siódmej pieczęci” na szczególną uwagę zasługuje staranna kompozycja czarno-białych kadrów, opartych na silnym kontraście światła i cienia, przywodząca na myśl filmy ekspresjonistyczne. Na pełen surowości, oszczędny „styl Bergmana” składają się przede wszystkim liczne i różnorodne zbliżenia twarzy (ów chwyt wykorzystywany jest w „Siódmej pieczęci” wielokrotnie; jest także swoistym „znakiem rozpoznawczym” artysty, obecnym w całej jego twórczości), podkreślające dramaturgię kluczowych momentów filmu. Twarze postaci, ukazane w zbliżeniach, stają się wówczas przedmiotem kontemplacji widza niczym średniowieczne ikony. Kompozycja wielu innych kadrów również przywodzi na myśl średniowieczne malowidła, z upozowanymi jak na obrazach postaciami, często również z jakby hieratyczną kompozycją, w której najważniejsze postacie są większe od pozostałych. Plastyce obrazu towarzyszy oddająca klimat epoki muzyka oraz prosta, niewyszukana dekoracja. Jakkolwiek oglądana z dzisiejszej perspektywy forma przedstawienia straciła wiele ze swej dawnej sugestywności, „Siódma pieczęć” pozostaje ważnym świadectwem osiągnięć artystycznych i estetycznych kina lat 50. ubiegłego stulecia.

W przypadku „Siódmej pieczęci” szereg tropów interpretacyjnych wiedzie, co oczywiste, w kierunku Biblii. Z „Apokalipsy św. Jana” zaczerpnięty został już sam tytuł filmu. Rozpoczyna go również bezpośredni cytat z „Objawienia św. Jana”. Ów cytat z ostatniej księgi „Nowego Testamentu” pojawia się również w zamknięciu filmu (małżonka rycerza czyta ją na głos), spinając „Siódmą pieczęć” swoistą ramą. Owa rama sprawia, iż akcja filmu „(…) choć toczy się przez dwadzieścia cztery godziny, od świtu do świtu, to w sensie symbolicznym mieści się w trakcie owej apokaliptycznej «pół godziny» (Ap. 8, 1) po otwarciu przez Baranka ostatniej, siódmej pieczęci, broniącej dostępu do księgi przeznaczeń.” (Tadeusz Szczepański, „Zwierciadło Bergmana”, Gdańsk 1999, s. 180). Wynika stąd, iż akcja filmu rozgrywa się w Dniu Sądu Ostatecznego. Plaga dżumy, która dotyka ludzi jest więc w tym kontekście karą, apokaliptycznym „gniewem bożym”. Symbolika biblijna, apokaliptyczna, pojawia się także pod postacią liczby siedem, która w „Objawieniu św. Jana” jest liczbą o szczególnym znaczeniu. Siódemka (liczba uważana za mistyczną, oznaczająca pełnię, doskonałość) jest najczęściej pojawiającym się symbolem w ostatniej księdze „Nowego Testamentu”, jest też symbolem najważniejszym, któremu podporządkowane są inne; liczbą, która decyduje o strukturze całego tekstu. Także w filmie Bergmana podkreślone jest znaczenie liczby siedem, choćby przez sam tytuł filmu oraz fakt, iż spersonifikowana Śmierć pojawia się w filmie dokładnie siedem razy.

W kręgu bezpośrednich i pośrednich inspiracji dla „Siódmej pieczęci” sytuuje się również szereg innych tekstów kultury (literackich, teatralnych, plastycznych – malarstwo, grafika, a także filmowych), powstałych w różnych epokach. Bez wątpienia inspiracji dla dzieła Bergmana poszukiwać można w twórczości Augusta Strindberga, którą Bergman znał doskonale i niezwykle cenił. Echa twórczości Strindberga odnaleźć można w wielu dziełach Bergmana. W przypadku „Siódmej pieczęci” bezpośrednim źródłem inspiracji stała się zapewne „Saga rodu Folkungów”. Akcja tego dramatu historycznego Strindberga rozgrywa się w średniowieczu, pojawia się w nim także motyw zarazy oraz procesja biczowników.

Twórca „Siódmej pieczęci” nie ukrywał, iż inspiracją dla jego filmu była średniowieczna ikonografia. Poszukując pierwowzorów alegorycznych obrazów obecnych w filmie Bergmana (Taniec Śmierci, gra rycerza ze Śmiercią w szachy, Śmierć ścina Drzewo Życia) zwrócić się trzeba ku freskom Alberta Pictora – XV-wiecznego szwedzkiego malarza.

Pictor był najsłynniejszym malarzem szwedzkim późnego średniowiecza, a wiele z jego fresków przetrwało do dziś, zdobiąc ściany świątyń w różnych częściach kraju (między innymi w Taby położonym na północ od Sztokholmu, gdzie przedstawiony jest miedzy innymi motyw Śmierci grającej w szachy). W filmie Bergmana mamy bezpośrednie odwołanie do postaci średniowiecznego malarza. Pojawia się w nim bowiem scena, w której giermek Jons spotyka w kościele twórcę fresków, który ku przestrodze ludziom maluje Taniec śmierci.

Wizerunek Śmierci z „Siódmej pieczęci” ma również swoje źródła w kinie, w arcydziełach okresu niemego. Bergman inspirację czerpał zarówno z „Furmana śmierci” (1920) swego rodaka Victora Sjostroma, jak i ze „Zmęczonej śmierci” Fritza Langa z 1921 roku – dzieła spod znaku niemieckiego ekspresjonizmu. Bezpośrednią inspiracją dla wizerunku Śmierci w filmie Bergmana była postać Śmierci z filmu Langa, wykreowana przez Bernharda Goetzke.


„Siódma pieczęć” Ingmara Bergmana stała się z kolei inspiracją dla innych twórców kina. W 1968 roku powstał krótki film pod tytułem „Dove”, będący parodią dzieł szwedzkiego reżysera, w szczególności zaś „Siódmej pieczęci oraz „Tam, gdzie rosną poziomki”. Filmy, w których odnaleźć można bezpośrednie inspiracje i nawiązania do twórczości Bergmana to: „Miłość i śmierć” (1975) Woody’ego Allena czy też „Sens życia według Monty Pythona” (1983). Allen wielokrotnie podkreślał, jak bardzo ceni dorobek szwedzkiego artysty. Odniósł się do niego we własnej twórczości poprzez szereg bezpośrednich nawiązań (fabularnych, wizualnych), które odnaleźć można w komedii „Miłość i śmierć”, będącej parodią literatury rosyjskiej (Tołstoj, Dostojewski) oraz jej ekranizacji („Wojna i pokój” Bondarczuka). W filmie tym pojawiają się oczywiście także motywy zaczerpnięte wprost z „Siódmej pieczęci”. Bohater filmu, Borys, podobnie jak rycerz Block zadaje pytania o sens życia i istnienie Boga. Pytania te dręczą go już od dzieciństwa, kiedy to po raz pierwszy spotyka spersonifikowaną Śmierć. Finałowe sceny „Siódmej pieczęci” przedstawiają danse macabre, w którym uczestniczy rycerz i jego towarzysze. Także film Allena wieńczy taniec śmierci – Borys podąża za Śmiercią w takt wesołej, skocznej muzyki.


W siódmej, ostatniej części filmu „Sens życia według Monty Pythona”, noszącej tytuł „Śmierć”, także odnaleźć można odwołania do filmu Bergmana. W jednej ze scen, na kamienistej plaży przywodzącej na myśl ujęcia otwierające „Siódmą pieczęć”, czekają żałobnicy. Za chwilę zakończy tu swoje życie skazaniec, który miał możliwość wyboru sposobu egzekucji. Mężczyzna wpada wprost do grobu rzucając się z klifu. Skok jest ucieczką przed goniącymi go kobietami w stroju topless!

W dalszych scenach tej części filmu spersonifikowana Śmierć (Ponury Żniwiarz) nawiedza położony na odludziu dom, w którym ucztuje grupa bogatych snobów. Scena jest komicznym nawiązaniem do jednej z końcowych scen filmu Bergmana, w której to Śmierć zjawia się w domostwie Blocka podczas wieczerzy, aby zabrać jego i towarzyszących mu ludzi.



Nawiązania do „Siódmej pieczęci” odnaleźć można także w filmie „Szalona wyprawa Billa i Teda” z 1991 roku, będącym komedią fantasy, adresowaną przede wszystkim do młodego odbiorcy. W filmie tym pojawia się szereg intertekstualnych gier i odwołań do innych filmów oraz tekstów kultury. Spersonifikowana Śmierć, którą na swej drodze spotykają tytułowi bohaterowie jest wzorowana na wizerunku Śmierci z filmu Bergmana. Co więcej także Bill i Ted muszą stoczyć walkę o swoje życie, grając z nią w różnorodne gry (min. w statki czy Twistera). Jednak Śmierć nie jest wystarczająco biegła w tych współczesnych grach, dlatego przegrywa i musi służyć bohaterom filmu, pomagając im wydostać się z tarapatów, w które popadli.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Apokalipsa – „Apokalipsa św. Jana” (czyli „Objawienie św. Jana”) to ostatnia księga „Nowego Testamentu”, najbardziej tajemnicza z ksiąg biblijnych, zawierająca szereg elementów mistycznych, proroczych, symbolicznych. Przedstawia sąd ostateczny, ujawnia sens istnienia świata oraz przeznaczenie ludzkości, ukazuje zmaganie się dobra ze złem, ale mówi również o powrocie do odwiecznego ładu. Wśród najbardziej znanych i utrwalonych symboli oraz wizji obecnych w „Apokalipsie” odnajdujemy: siedem pieczęci, siedem trąb, siedem świeczników, siedem gwiazd (symbolika liczby siedem), czterech jeźdźców, cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł, zwierze z ludzką twarzą). Wizje i obrazy zawarte a księdze stały się inspiracją dla wielu tekstów kultury (np. drzeworyt „Czterech jeźdźców Apokalipsy” Albrechta Dürera z cyklu „Apokalipsa”, „Sąd Ostateczny” – tryptyk Hieronima Boscha, „Hymny” Jana Kasprowicza). Wątki apokaliptyczne podejmuje także współczesna literatura i kultura, odwołując się do nich w bardzo różnorodny, nie zawsze bezpośredni, niekiedy także groteskowy i ironiczny, sposób (np. „Piosenka o końcu świata” Czesława Miłosza, „U wrót doliny” Zbigniewa Herberta, „Koniec świata. Wizje Świętego Ildefonsa” – poemat Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, „Czas Apokalipsy” – film Francisa Forda Coppoli inspirowany „Jądrem ciemności” Josepha Conrada). Młodzi polscy twórcy z okresu II wojny światowej (Baczyński, Gajcy, Borowski) zwani byli „poetami apokalipsy spełnionej”.

Śmierć – motyw obecny we wszystkich dziedzinach sztuki, niezwykle popularny w kulturze średniowiecza. Najpopularniejsze personifikacje śmierci mają swoje źródła właśnie w tej epoce: zakapturzona postać (przeważnie kobieca, rzadziej męska), kostucha (przedstawienie ludowe – kościotrup z kosą), gnijący trup. Charakterystyczne motywy literackie w średniowieczu to mors repentina (śmierć nagła, gwałtowna, niespodziewana) oraz jej przeciwieństwo: ars moriendi (czyli sztuka umierania). W literaturze częsty był motyw rozmowy ze śmiercią, obecny między innymi w utworze „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Przedstawienia śmierci odnaleźć można w sztukach plastycznych (np. słynna rycina Albrechta Durera „Rycerz, śmierć i diabeł”). Interesujące jej personifikacje przynosi malarstwo Jacka Malczewskiego, który rezygnując z makabry i sposobów ukazywania śmierci wywodzących się z tradycji średniowiecza, przedstawiał ją jako piękną kobietę, niekiedy uskrzydloną (cykl „Thanatos”) z kosą. Kostucha z filmu „Grający z talerza” Jana Jakuba Kolskiego swym wizerunkiem nawiązuje właśnie do postaci śmierci z obrazów Malczewskiego. We współczesnej literaturze popularnej ciekawy, odwołujący się do tradycyjnych przedstawień, a zarazem wchodzący z nimi w polemikę, zabawny wizerunek śmierci pojawia się w serii powieści z cyklu „Świat Dysku”, Terry’ego Pratchetta. Personifikacje śmierci odnajdujemy również w kinie (np. film „Śmierć odpoczywa” z 1934 roku i jego współczesny remake „Joe Black” z 1998 roku).

Taniec śmierci (danse macabre, Totentanz) – średniowieczne widowiska rozgrywające się na cmentarzach i w kościołach, mające skłonić zebranych do refleksji nad kruchością doczesnego życia. Motyw tańca śmierci pojawia się także w średniowiecznych utworach literackich oraz ikonografii. Średniowieczne malowidła przedstawiają spersonifikowaną śmierć prowadzącą w tanecznym korowodzie ludzi wywodzących się ze wszystkich stanów. Motyw ten symbolizuje nieuchronność i bezwzględność śmierci, jak również to, iż wobec jej majestatu wszyscy są równi (bez względu na wiek, status i pozycję majątkową). Motyw tańca śmierci znalazł swój wyraz w różnorodnych tekstach kultury. W sztukach plastycznych (np. cykle „Taniec śmierci” i „Alfabet śmierci” Hansa Holbeina młodszego), w literaturze (np. ballada „Der Totentanz” Johanna Wolfganga Goethego i poemat dramatyczny „The Dance of Death” W. H. Audena) w muzyce („Danse macabre” Franciszka Liszta, „Taniec szkieletów” Camille’a Saint-Saensa).

Rycerz – w średniowieczu ukształtowany został wzór osobowy rycerza idealnego. Rycerz taki wiernie służy swemu władcy, Bogu (chrześcijańskiemu) oraz ojczyźnie, bardziej niż własne życie ceniąc honor. Rycerza cechuje odwaga i duma. Jest dzielny, silny i mądry, przestrzega kodeksu rycerskiego. Ów wzorzec osobowy rycerza ukazany został w średniowiecznej ikonografii oraz licznych utworach, między innymi w starofrancuskiej „Pieśni o Rolandzie” czy też w cyklu legend arturiańskich.

Zaraza – zarazy i epidemie to częsty motyw zarówno w literaturze, jak i w filmie. Teksty kultury podejmujące ten temat to zarówno dokumenty opisujące faktyczne wydarzenia, jak i dzieła fikcyjne, często paraboliczne, w których zaraza była metaforą, pretekstem do różnorodnych refleksji (sens ludzkiej egzystencji, tolerancja, totalitaryzm, prześladowanie). Wśród najbardziej znanych tekstów kultury, w których pojawia się motyw zarazy wymienić trzeba „Dekameron” Giovanniego Boccaccio, „Dziennik roku zarazy” Daniela Dafoe, „Dżumę” Alberta Camusa czy też „Mszę za miasto Arras” Andrzeja Szczypiorskiego.

Szachy – to jedna z najstarszych gier świata pochodząca najprawdopodobniej z Indii, sprzed VI w. ne. Do Europy trafiła za pośrednictwem Arabów. W średniowieczu gra w szachy stopniowo zyskiwała na popularności. W szachy grali zarówno królowie, jak i rycerze, a nierzadko również duchowni. Szachy (szachownice i figury), niejednokrotnie wykonywane z drogich materiałów i bogato zdobione, podkreślały status społeczny posiadacza. Posiadanie szachownicy wskazywało, iż właściciel należy do stanu rycerskiego i ma wysoką pozycję społeczną. Szachy, obok miecza i tarczy, stały się jednym z symboli rycerstwa. Ich popularność wśród rycerstwa mogła wynikać z zasad gry, w których zawarte są bezpośrednie analogie do wojny (celem gry jest danie mata królowi przeciwnika – sytuacja, w której król nie ma możliwości obrony przed szachującą go figurą), w której liczy się jednak nie siła fizyczna, a strategia i intelekt. Jest więc to rodzaj walki zgodnej z zasadami kodeksu rycerskiego. Średniowieczni pisarze rozgrywkę w szachy wykorzystywali często w fabułach romansów. Gra stanowiła wówczas pretekst do flirtu, pozwalała kobiecie i mężczyźnie zbliżyć się do siebie. Sama zaś rozgrywka miała również podtekst erotyczny. W okresie Odrodzenia ukształtowały się stopniowo współczesne reguły tej gry. Na istotne, kulturowe znaczenie gry w szachy wskazywać mogą utwory, w których pojawia się ten motyw Grę tę uczynił tematem swojego XVI-wiecznego poematu Jan Kochanowski. Pierwowzorem utworu Kochanowskiego był z kolei włoski poemat Marca Girolamo Vidy „Gra szachowa” (1527). Gra w szachy oraz postać genialnego szachisty to tematy, wokół których zbudowana jest fabuła powieści Vladimira Nabokova „Obrona Łużyna”, opublikowanej w 1930 roku. W 2000 roku na podstawie tej powieści powstał film „Obrona Łużyna” w reżyserii Marleen Gorris. Tytułowego bohatera zagrał John Turturro.