Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej.

Rodzaj zajęć: historia, koło historyczne.

Cel ogólny zajęć: Doskonalenie umiejętności analizy i interpretacji historycznej.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• dostrzega zależności między różnymi dziedzinami życia społecznego;
• zapoznaje się z pojęciami fakt historyczny i pamięć historyczna;
• dostrzega wielość perspektyw historycznych;
• pogłębia swoją wiedzę na temat przyczyn powstawania różnic w interpretacji historii;
• uczy się we współpracy;
• rozwiązuje problemy w sposób twórczy;
• komunikuje się w różnych sytuacjach;
• wypowiada się na określony temat;
• prezentuje swoje stanowisko;
• doskonali umiejętność dyskutowania.

Metody pracy: pogadanka, dyskusja dydaktyczna, metoda grup zadaniowych, heureza, praca z tekstem, metoda eksponująca (projekcja filmu).

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa.

Środki i materiały dydaktyczne: tablica, film Serbski epos Pawła Pawlikowskiego (1992), karty pracy.

Słowa kluczowe: pamięć historyczna, fakt historyczny, proces dziejowy, tożsamość narodowa, relatywizm historyczny, mitologizacja.

Bibliografia:

1. J. Maternicki, Świadomość historyczna jako przedmiot badań historycznych, socjologicznych i historyczno-dydaktycznych, Warszawa 1985
2. J. Topolski, Świadomość historyczna Polaków, Łódź 1981
3. J. Filipowicz, Pojęcie pamięci społecznej w nauce polskiej, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/145
4. P. Maciążek, Relatywizm historyczny i mitologizowanie historii, http://www.psz.pl/122-opinie/relatywizm-historyczny-i-mitologizowanie-historii
5. D. Malczewska-Pawelec, T. Pawelec, Nośniki pamięci, sfery polityki pamięci [w:] Rewolucja w pamięci historycznej. Porównawcze studia nad praktykami manipulacji zbiorową pamięcią Polaków w czasach stalinowskich, http://m.publio.pl/files/samples/58/b4/81/60574/_Rewolucja_w_pamieci_historycznej_
   Porownawcze_studia_nad_praktykami_manipulacji_zbiorowa_pamiecia_Polakow_w_czasach_stalinowskich_demo.pdf
6. M. Hlebionek, O pamięci historycznej, http://wirtualnemuzeumtrzcianki.trz.pl/sites/default/files/Pami%C4%99%C4%874.pdf
7. M.A. Cichocki, Czas i polityka, http://www.omp.org.pl/artykul.php?artykul=142
8. M. Rajzer, Pamięć o bitwie kosowskiej w serbskiej tradycji narodowej, „Acta Humana” 5 (1/2014).

Czas trwania: 2 godziny lekcyjne + projekcja filmu.

Przebieg zajęć:

1. Zdefiniowanie pojęcia fakt historyczny. Na zakończenie wcześniejszych zajęć uczniowie zostali poproszeni o przygotowanie definicji pojęcia fakt historyczny. Rozpoczynając zajęcia, nauczyciel dzieli klasę na grupy, w których uczniowie pracują, przedstawiając przygotowane przez siebie definicje, porównując je i tworząc definicję pojęcia faktu historycznego akceptowaną przez wszystkich członków danej grupy. Przedstawiciele każdej z grup zapisują definicje uzgodnione przez poszczególne grupy na tablicy celem ich porównania i wyłonienia definicji akceptowanej przez wszystkich uczestników zajęć.

Oczekujemy, że definicja faktu historycznego[1], zaakceptowana przez wszystkich uczestników będzie mówiła, iż jest to podstawowa i najmniejsza część składowa procesu historycznego, dająca się uchwycić w procesie badawczym. Fakt jest zdarzeniem prawdziwym i powstałym w rzeczywistości. Mówiąc o fakcie historycznym, mamy na myśli zarówno wszelkie materialne wyniki działalności ludzkiej, dorobek duchowy ludzkości, tworzone przez człowieka instytucje, organizacje, jego poglądy, prądy ideowe itd. Fakty historyczne składają się na całość rzeczywistości zwanej dziejami.

2. Ćwiczenia w odnajdywaniu faktów historycznych. Każdy z uczniów otrzymuje opis bitwy na Kosowym Polu (ZAŁĄCZNIK NR 1). Nauczyciel prosi o zaznaczenie, w oparciu o zapisaną na tablicy definicję, zawartych w tekście faktów historycznych.

Po zakończeniu pracy uczniowie przedstawiają zawarte w tekście informacje, które uważają bezspornie za fakty historyczne. Nauczyciel lub wyznaczony przez niego uczeń zapisuje je w pierwszej kolumnie narysowanej na tablicy tabeli.

Oczekujemy, że znajdą się tam informacje takie jak: data i miejsce stoczenia bitwy, przedstawiciele jakich państw/narodów brali udział w starciu, imiona dowódców/władców oraz osób, które zginęły w trakcie bitwy, jakiej były one narodowości, jakie były ich relacje rodzinne, kto był sojusznikiem, a kto przeciwnikiem itp.

3. Wprowadzenie terminu pamięć historyczna. Sformułowanie tematu zajęć i przedstawienie celów lekcji. Uczniowie otrzymują od nauczyciela karty z wydrukowanymi fragmentami wypowiedzi postaci, które odgrywają lub odgrywały znaczącą rolę w polskiej przestrzeni medialnej (ZAŁĄCZNIK NR 2). Uczniowie po zakończeniu lektury proszeni są o odpowiedź na następujące pytania: Jakie pojęcie w tekstach powtarza się/jest najbardziej istotne? Czy zetknęliście się z nim wcześniej? Z jakimi innymi pojęciami się wam kojarzy? Z jakimi innymi pojęciami łączone jest w ramach różnego rodzaju debat prowadzonych w środkach masowego przekazu?

Zakładamy, że uczniowie dostrzegą zwrot pamięć historyczna i powiążą go z takimi pojęciami, jak: polityka historyczna, tożsamość narodowa, więź narodowa, wspólnota kulturowa itp. oraz zauważą, że powtarza się w debacie publicznej, a więc musi mieć znaczenie dla biorących w niej udział bezpośrednio, ale i pośrednio.

Nauczyciel informuje uczniów, o tym że za chwilę zapoznają się z Serbskim eposem (50 min), dokumentalnym filmem Pawła Pawlikowskiego, reżysera nagrodzonej Oscarem Idy. Film dotyczy wojny domowej w byłej Jugosławii, która miała miejsce na przełomie lat 80. i 90. XX w. Opowiada o „pieśni, która uszła cało”, o spuściźnie XIV-wiecznej bitwy na Kosowym Polu, która przetrwała w tradycji narodu serbskiego do dzisiaj i w sposób bardzo silny determinuje myślenie o współczesności. Serbski epos to także uniwersalna obserwacja antropologiczna. W dalszym toku zajęć uczniowie na podstawie filmu spróbują ustalić relacje pomiędzy faktami historycznymi a pamięcią historyczną. Prowadzący wyjaśnia, że celem zajęć nie jest próba zdefiniowania pojęcia pamięć historyczna ze względu na rozliczne trudności z tym związane. Można posłużyć się następującym wyjaśnieniem: „(…) fenomen świadomości historycznej niełatwo poddaje się zabiegom definicyjnym, jest też rozmaicie pojmowany na gruncie różnych dyscyplin naukowych. Nie dysponujemy jedną, powszechnie akceptowaną definicją świadomości historycznej. Nieco inaczej pojmują ją metodolodzy historii, inaczej socjologowie, jeszcze inaczej historycy historiografii i dydaktycy historii (…). Wszystko to utrudnia wzajemne porozumienie się badaczy, a także wykorzystywanie przez nich wyników i metod badawczych wypracowanych na gruncie innych dyscyplin naukowych”[2]. W trakcie zajęć zostanie natomiast podjęta próba uchwycenia cech pamięci historycznej. Nauczyciel zapisuje temat lekcji na tablicy.

4. Ustalenie związków między faktami historycznym dotyczącymi bitwy na Kosowym Polu a pamięcią historyczną Serbów przedstawioną w materiale filmowym. Nauczyciel informuje uczniów, że ich zadaniem w trakcie projekcji będzie sporządzenie notatek dotyczących:

a) wyobrażeń, które przedstawieni w filmie Serbowie mają na temat przebiegu i skutków bitwy na Kosowym Polu;

b) wpływu tych wyobrażeń na działania podejmowane przez przedstawionych w filmie Serbów.

Po zakończeniu seansu uczniowie zapisują swoje spostrzeżenia w dwóch pozostałych kolumnach narysowanej na tablicy tabeli:

Zakładamy, że — uzupełniając drugą kolumnę tabeli — uczniowie odczytają, że: bitwa kosowska jest starciem wyłącznie wojsk tureckich i serbskich, książę Lazar postrzegany jest jako męczennik i święty, bitwa jest opisywana nie jako wydarzenie o charakterze politycznym i militarnym, ale mitologicznym (odwieczna walka dobra ze złem), bitwa uważana jest za punkt zwrotny („kulminacyjny”) w historii narodu serbskiego i oceniana jako militarna klęska Serbów, jej bezpośrednim następstwem była utrata niepodległości Serbii i pięćsetletnia turecka niewola, Serbowie pod panowaniem Turków „żyli jak w więzieniu”.

Uzupełniając trzecią kolumnę tabeli, uczniowie zapewne zauważą, iż: dynastie serbskie uważane są za dynastie „ludowe” (ściśle związane z ludem serbskim), los księcia Lazara jest utożsamiany z losem narodu serbskiego (naród serbski jest męczennikiem), prowadzone walki są walkami o wolność (naród serbski wybrał „złotą wolność”), brak odrębności państwowej oznacza pozostawanie w niewoli wyznawców islamu, jedynie Serbowie (ze względu na swoją historię i męczeństwo) mają prawo do ziemi, którą zamieszkują, Kosowo jest miejscem odwiecznych i nieprzerwanych zmagań dobra i zła, wszyscy wyznawcy islamu utożsamiani są z Turkami (ciemiężcami narodu serbskiego), przejście na islam pozbawia Serba czy Bośniaka prawa do ziemi, którą zamieszkuje, odmowa uczestnictwa w walkach w obronie wiary i/lub wolności jest równoznaczna z wieczną hańbą, możliwość podejmowania działań zmierzających do kompromisu w negocjacjach pokojowych jest mocno ograniczona.

W przypadku pojawienia się problemów z formułowaniem spostrzeżeń rolą nauczyciela jest wskazywanie uczniom określonych fragmentów filmu z prośbą o ich interpretację, przedstawienie własnych odczuć oraz powiązanie przedstawianych obrazów i wypowiedzi z wiedzą zdobytą w trakcie zajęć (kolumna pierwsza tabeli).

5. Określenie cech pamięci historycznej. Nauczyciel proponuje określenie pewnych cech pamięci historycznej, co pomoże uczniom w uświadomieniu sobie, jakie znaczenie ma pamięć historyczna i w jaki sposób wiąże się z innymi pojęciami obecnymi/powtarzającymi się w przekazie medialnym. W tym celu uczniowie proszeni są o wypełnienie ankiety (ZAŁĄCZNIK NR 3). W wypełnieniu ankiety powinny pomóc informacje zgromadzone wcześniej na tablicy w postaci tabeli. Porównanie wyników ankiety prowadzone jest na forum całej klasy i ma stworzyć warunki sprzyjające wymianie zdań na temat cech pamięci historycznej. W czasie dyskusji uczniowie mogą sięgać zarówno po argumenty oparte na materiale filmowym, jak i wiedzy zdobytej na lekcjach historii, WOS-u lub własnych doświadczeniach.

Praca domowa:

Opisz wydarzenia dotyczące aneksji Czechosłowacji przez hitlerowskie Niemcy i zajęcia Zaolzia przez Polskę w październiku 1938 roku zgodnie z tym, co wiesz w chwili obecnej na ten temat (nie staraj się poszerzać swojej wiedzy, czytając specjalistyczne opracowania czy artykuły). Następnie spróbuj wyobrazić sobie, jakie miejsce wydarzenia te zajmowały w pamięci historycznej obywateli ZSRR (i wciąż zajmują w pamięci dzisiejszych Rosjan), który był w roku 1938 sojusznikiem Czechosłowacji. Opisz je z perspektywy Rosjanina.

ZAŁĄCZNIK NR 1

O bitwie na Kosowym Polu[3]

W dniu świętego Wita, patrona Serbii, czyli 15 czerwca (według kalendarza juliańskiego), a 28 czerwca (wg kalendarza gregoriańskiego), roku 1389 miała miejsce bitwa pomiędzy armią turecką, dowodzoną przez sułtana Murada I, a armią Serbów i ich sojuszników pod dowództwem księcia Lazara Herbeljanovića.

Ponieważ nie posiadamy bezpośrednich relacji dotyczących bitwy, a źródła z lat późniejszych nie podają dokładnego jej opisu, lecz skupiają się na martyrologii bitwy kosowskiej, nie znamy:

• liczebności i składu obu walczących armii,
• przebiegu samej bitwy,
• okoliczności śmierci obydwu antagonistów: Murada I i księcia Lazara.

Siły obu władców szacowane są bardzo różnie. Przyjmuje się, że armia turecka była liczniejsza i ocenia się ją na 30–35, 40, a nawet 300 tysięcy żołnierzy (co wydaje się niemożliwe, biorąc pod uwagę dostępne dane dotyczące demografii ówczesnej Europy Południowej i Azji Mniejszej). Armia księcia Lazara oceniana jest odpowiednio na 20, 25, a nawet 200 tysięcy (z wyżej wzmiankowanych powodów liczba uważana za daleko odbiegającą od rzeczywistej). Jednakże w wydanej w roku 2015 książce Bitwa na Kosowym Polu 1389[4] możemy spotkać się z tezą, że obie armie były zbliżone pod względem liczebności i nie przekraczały 11–14 tysięcy żołnierzy.

Ciekawym zagadnieniem jest skład obu armii. W kontyngencie tureckim mogło być nawet do 10 tysięcy chrześcijan. Byli to nie tylko najemni kusznicy z miast włoskich, ale prawdopodobnie nawet formacje ciężkozbrojnej jazdy. W szeregach armii księcia Lazara walczyli Serbowie, Bośniacy, Albańczycy, Bułgarzy, Wołosi. Kroniki tureckie podają, że po stronie sprzymierzonych walczyli rycerze z północnego kraju słowiańskiego i część historyków wysuwa tezę o udziale w tym starciu Polaków.

Sam przebieg bitwy jest w zasadzie nieznany. Można spotkać się z tezą mówiącą o tym, że pierwsi do ataku ruszyli Turcy i zaatakowali oddziały bośniackie, które zaskoczone tym manewrem rzuciły się do ucieczki, pociągając za sobą odziały innych sojuszników władcy serbskiego. Umożliwiło to Turkom okrążenie oddziałów serbskich dowodzonych przez samego księcia Lazara i zakończenie starcia.

Według innego opisu ciężka kawaleria serbska ruszyła do ataku na pierwszą linię wojsk tureckich składającą się z łuczników i kuszników, i przełamała szyk wroga na lewym skrzydle. W centrum i na skrzydle prawym oddziały sprzymierzonych zostały powstrzymane, a następnie odepchnięte, co doprowadziło do załamania ich własnego szyku i umożliwiło oddziałom tureckim z prawego skrzydła wyprowadzenie kontrataku na tyły oddziałów serbskich walczących w centrum.

W trakcie bitwy na pewno zginęli sułtan Murad I, jego syn Yakup i książę Lazar Herbeljanović. W źródłach możemy znaleźć znacząco odbiegające od siebie okoliczności tych wydarzeń. Według jednych sułtan został zabity przez serbskiego rycerza, który udając, że przeszedł na islam zranił go zatrutym sztyletem — samemu ponosząc śmierć. Zgodnie jednak z listem od senatu miasta Florencja do władcy Bośni Tvrka I z dnia 20.10.1389 sułtan zginął na polu bitwy z ręki jednego z serbskich rycerzy, którzy zdołali przebić się w głąb szyku tureckiego. Książę Lazar zaś miał zginąć na polu bitwy lub po jej zakończeniu, stracony przez Turków w odwecie za śmierć Murada I.

Kolejnym problemem związanym z bitwą na Kosowym Polu jest ocena tego, która z walczących stron wygrała to starcie. W źródłach i historiografii występują różne opinie na ten temat. W październiku 1389 roku władca Bośnii Tvrka I Wielki pisał w liście do doży weneckiego, że to Turcy przegrali bitwę, ponieważ nie mogli po jej zakończeniu kontynuować podboju ziem serbskich. Ruski mnich, piszący o zdarzeniu kilka dni po bitwie, twierdził, że bitwa była nierozstrzygnięta, podobne opinie możemy znaleźć w innych źródłach i opracowaniach. Oceniając rozmiary strat ludzkich poniesionych w bitwie na Kosowym Polu przez stronę serbską i biorąc pod uwagę wydarzenia, które miały miejsce w kolejnych latach (Milica, wdowa po Lazarze, by ratować swoje włości, oddała się pod opiekę Bajezyda, dając mu za żoną swą córkę Oliverę; syn księcia Lazara brał udział w wyprawach wojennych Turków jako ich sojusznik), część historyków przypisuje zwycięstwo w bitwie stronie tureckiej.

Bitwa na Kosowym Polu nie położyła kresu państwowości serbskiej. Dopiero pół wieku później w roku 1459 Serbia ostatecznie dostała się pod panowanie Osmanów.

ZAŁĄCZNIK NR 2

„Rzecz polega na tym, że pamięć jest różna, natomiast politycy próbują wykorzystać tę pamięć historyczną do tego, aby uzasadniać swoje postępowanie”[5] (Adam Daniel Rotfeld, były minister spraw zagranicznych RP).

„Dla pana prezydenta pamięć historyczna jest niezwykle istotna, ponieważ to element budowania wspólnoty”[6] (Małgorzata Sadurska, szefowa Kancelarii Prezydenta RP Andrzeja Dudy).

„Upamiętniając ważne chwile naszej historii — wielkie zwycięstwa obok wielkich tragedii — przemawiają Państwo do wyobraźni najmłodszych pokoleń, pokazują idee i wartości, za obronę których wysoką, często najwyższą cenę płacili nasi przodkowie. Pamięć historyczna jest jednym z fundamentów polskiej tożsamości, dlatego trzeba ją przywracać i pielęgnować”[7] (Andrzej Duda, prezydent RP).

„Kultura, religia, pamięć historyczna to podstawa tego, co łączy, podstawa budowania tkanki społecznej, bez której niemożliwy jest rozwój”[8] (Piotr Gliński, wicepremier).

„Pamięć historyczna jest egoistyczna. Każdy naród przypisuje sobie większą rolę niż powinien”[9] (Norman Davies, historyk).

„To nie jest akt związany z chęcią odwetu, ale pamięć historyczna naszemu narodowi jest potrzebna. Polsce potrzebna jest pamięć o tych, którzy o nią walczyli”[10] (Lech Kaczyński, były prezydent RP).

„Pamięć historyczna jest wspólnym dziedzictwem i spoiwem tożsamości narodowej. Na tym fundamencie budujemy nowoczesny patriotyzm III Rzeczypospolitej”[11] (Bronisław Komorowski, były prezydent RP).

„Nie trzeba przypominać, że Lech Kaczyński bardzo cenił ideę patriotyzmu i pamięć historyczną. Prezydent Komorowski po prostu je przejął i ani słowem nie wspomniał o swoim poprzedniku”[12] (Beata Szydło, premier rządu RP).

„Czy, aby przypodobać się SLD, Donald Tusk wymusi na IPN zaprzestanie walki o pamięć historyczną?”[13] (tytuł artykułu wSieci).

„Pamięć historyczna jest niezbędna, by wypracować wizję kulturową Europy dnia dzisiejszego i jutra”[14] (Jan Paweł II).

ZAŁĄCZNIK NR 3

[1] Patrz m.in.: Benon Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, Warszawa 1985 i Jerzy Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznań 2009.

[2] Jerzy Maternicki, Świadomość historyczna jako przedmiot badań historycznych, socjologicznych i historyczno-dydaktycznych, Warszawa 1985.

[3] Tekst przygotowany na podstawie:
Ilona Czamańska, Jan Leśny, Bitwa na Kosowym Polu 1389, Wydawnictwo Poznańskie 2015.
Krzysztof Kowalewski, Bitwy Świata. Bitwa na Kosowym Polu 28 czerwca 1389 r., zeszyt nr 12.
Maciej Skorczewski, Kosowo, mit kosowski i jego recepcja, http://rcin.org.pl/Content/41867/WA303_59331_A453-SzDR-R-48_Skorczewski.pdf
Magdalena Rajzer, Pamięć o bitwie kosowskiej w serbskiej tradycji narodowej, „Acta Humana” 5 (1/2014).
Petar Petrović, Zwycięska klęska — Kosowe Pole 1389, audycja Polskiego Radia z dnia 5.02. 2008 r.
Kosowe Pole 1389 — fakty i mity, http://ryuuk.salon24.pl/450035,kosowe-pole-1389-fakty-i-mity
Wikipedia (pl, en, ru): hasło Bitwa na Kosowym Polu (1389), Battle of Kosovo, Битва на Косовом поле.

[4] Ilona Czamańska, Jan Leśny, Bitwa na Kosowym Polu 1389, Wydawnictwo Poznańskie 2015.

[5] http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/869880,rotfeld-pamiec-historyczna-jest-rozna-a-politycy-ja-wykorzystuja.html

[6] Program Rozmowy Niedokończone, TV Trwam, http://wpolityce.pl/polityka/303698-sadurska-dla-pana-prezydenta-pamiec-historyczna-jest-niezwykle-istotna-poniewaz-to-element-budowania-wspolnoty-wideo

[7] Fragment listu prezydenta skierowanego do uczestników obchodów upamiętniających 96. rocznicę zaślubin Polski z morzem oraz 76. rocznicę pierwszej wywózki Polaków na Sybir, http://naszdziennik.pl/polska-kraj/152345,pamiec-historyczna-fundamentem.html

[8] Wypowiedź podczas sesji plenarnej IX Forum Europa-Ukraina, http://www.forum-ekonomiczne.pl/ix-forum-europa-ukraina/wicepremier-piotr-glinski-kultura-religia-pamiec-historyczna-to-podstawa-tego-co-laczy/#.V6hXUvmLSUk

[9] http://www.polskieradio.pl/7/1696/Artykul/1437677,Prof-Norman-Davies-narodowe-egoizmy-uniemozliwiaja-wspolna-interpretacje-historii

[10] Wypowiedź z dnia 10.11.2007 podczas uroczystości „Katyń — Pamiętamy. Uczcijmy pamięć bohaterów”, https://ekai.pl/wydarzenia/swiat/x13394/prezydent-polsce-potrzebna-jest-pamiec-historyczna/

[11] Fragment listu prezydenta odczytanego podczas Zjazdu Cichociemnych i Ich Rodzin, 17 maja 2015 r., http://www.prezydent.pl/archiwum-bronislawa-komorowskiego/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta/inne/art,824,list-prezydenta-podczas-zjazdu-cichociemnych-i-ich-rodzin.html

[12] http://metrocafe.pl/metrocafe/7,145523,20017914,wczesniej-bialo-czerwona-kokarda-teraz-tradycyjny-kotylion.html

[13] http://wpolityce.pl/historia/205857-wsieci-czy-aby-przypodobac-sie-sld-donald-tusk-wymusi-na-ipn-zaprzestanie-walki-o-pamiec-historyczna

[14] Wypowiedź z 19.07.2003 w czasie międzynarodowego sympozjum naukowego nt. Uniwersytet i Kościół w Europie, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/univeccl_19072003.html