Adresat zajęć: uczestnicy zajęć pozalekcyjnych lub pozaszkolnych (od lat 12).

Rodzaj zajęć: koło lub klub filmowy, warsztaty filmowe lub muzyczne/akustyczne.

Cel ogólny zajęć: Poznanie przez uczestników zajęć elementów składających się na ścieżkę dźwiękową filmu, a także uświadomienie sobie jej roli w materiale wizualnym.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• poznaje film animowany Sekrety morza w reżyserii Tomma Moore’a;
• identyfikuje elementy ścieżki dźwiękowej filmu;
• dzieli się własnymi refleksjami na temat roli efektów dźwiękowych w materiale wizualnym;
• potrafi wyjaśnić zadania imitatora efektów dźwiękowych;
• określa swoje wrażenia słuchowe związane z wykorzystaniem sound design’u;
• analizuje fragment tekstu literackiego pt. Maccodrum z klanu fok i proponuje efekty akustyczne, które wzbogacą jego fabułę;
• korzysta z internetu, poszukując dostępnych efektów dźwiękowych, a także muzyki;
• tworzy i dokonuje montażu efektów akustycznych;
• trenuje różne sposoby pokonywania trudności twórczych;
• doskonali kreatywne myślenie i prezentuje efekty pracy twórczej;
• dokonuje samooceny i oceny koleżeńskiej nagranego materiału;
• włącza się do współpracy w grupie;
• rozwija swoje zainteresowania i pasje.

Metody pracy: praca w grupach, improwizacje dźwiękowe i pantomima, rozmowa nauczająca, praca twórcza uczestników — tworzenie efektów akustycznych, montaż podkastu.

Formy pracy: indywidualna, w grupach zadaniowych, zbiorowa.

Środki i materiały dydaktyczne: film Sekrety morza (2014) w reżyserii Tomma Moore’a, sprzęt audiowizualny, projektor multimedialny, elementy składowe ścieżki dźwiękowej filmu[1] (ZAŁĄCZNIK NR 1), zdjęcia przedstawiające pracę imitatora efektów dźwiękowych oraz układ foley studia (ZAŁĄCZNIK NR 2), adaptacja fragmentu baśni Maccodrum z klanu fok (ZAŁĄCZNIK NR 3), zrzut ekranu z portalu Freesound.org[2] (ZAŁĄCZNIK NR 4), rejestrator cyfrowy, komputer z oprogramowaniem AudaCity oraz dostępem do internetu w celu prezentacji materiałów o Henryku Zastróżnym — polskim imitatorze efektów akustycznych[3], impresja Lecha Rudzkiego na temat efektów sound design[4], materiały papiernicze (papier, przybory do pisania), materiały do tworzenia efektów dźwiękowych — według pomysłów uczestników.

[1] Opracowanie na podstawie książki Małgorzaty Przedpełskiej-Bieniek, Dźwięk w filmie, Wydawnictwo Sonoria 2009.

[2] http://www.freesound.org/browse/tags/sea/

[3] https://vimeo.com/44663517

[4] https://vimeo.com/58702957

Słowa kluczowe: imitator efektów dźwiękowych, foley studio, sound design.

Bibliografia:

1. D. Bałutowski, Jak oglądać filmy z młodzieżą. Film fabularny w psychoedukacji, terapii, profilaktyce, Warszawa 2010
2. W. Błażejczyk, Sound design I materiały pomocnicze http://www.medialarts.pl/download/skrypty/Sound-Design-I.pdf  https://docplayer.pl/14773026-Wojciech-blazejczyk-sound-design-i-materialy-pomocnicze.html
3. G. Hawn, W. Holden, 10 minut uważności. Jak pomóc dzieciom radzić sobie ze stresem i strachem, Warszawa 2013
4. M. Przedpełska-Bieniek, Dźwięk w filmie, Warszawa 2009

Czas trwania: część wprowadzająca — ok. 30 min + projekcja filmu (89 min) + spostrzeżenia odnośnie warstwy dźwiękowej animacji — ok. 30 min; etap przygotowawczy do pracy twórczej — około 45 min; etap pracy twórczej — ok. 8–10 godzin, w zależności od zaawansowania grupy.

Przebieg zajęć:

Motto zajęć:
„Filmy są w 50% obrazem i w 50% dźwiękiem. Czasami brzmienie dominuje nad obrazem”[1].
David Lynch, reżyser filmowy

Część wprowadzająca.

1. Uczestnicy siadają w kręgu. Prowadzący zajęcia proponuje im rozmowę na temat filmów, które zrobiły na nich wrażenie pod względem zawartości ścieżki dźwiękowej. Każdy, kto chciałby wypowiedzieć się na ten temat, może podać tytuł filmu, jego reżysera, próbować określić elementy, które wywarły na nim najsilniejsze wrażenie. Uczestnicy mogą także próbować określić rolę tych brzmień, mogą starać się odpowiedzieć na następujące pytania:

• Które elementy dźwięku miały charakter informacyjny?
• Które ich bawiły lub wyzwalały inne emocje (strach, niepewność, zdziwienie, zaciekawienie)?
• Które wzbogaciły film?

2. Uczestnicy dzielą się na cztery grupy zadaniowe. Każda z grup losuje jedną z czterech warstw ścieżki dźwiękowej filmu (ZAŁĄCZNIK NR 1) — grupy otrzymują czas na zapoznanie się z materiałem — mogą również przygotować krótkie improwizacje dotyczące przeczytanych informacji, np. zaimprowizować dialog, stworzyć gwar charakterystyczny dla poczekalni w szpitalu, efekty szumu wiatru, zaintonować linię melodyczną znanego tematu filmowego, mogą swoje improwizacje nagrać przy pomocy telefonów komórkowych. Po wykonaniu zadania uczestnicy prezentują swoją wiedzę, a także przygotowane fragmenty scenek dźwiękowych. W przypadku ciszy uczestnicy mogą zaimprowizować scenkę pantomimiczną, a potem dokonać opisu sytuacji, w której mogłaby pojawić się cisza.

3. W następnej kolejności uczestnicy oglądają film w reżyserii Tomma Moore’a Sekrety morza. Podczas projekcji w tych samych grupach mają zwrócić uwagę i wynotować swoje spostrzeżenia dotyczące poszczególnych warstw dźwiękowych animacji: warstwy informacyjnej, dźwięków uzupełniających, warstwy muzycznej i ciszy.

4. Po filmie grupy prezentują swoje spostrzeżenia, próbując odnieść się do tego, w jaki sposób konkretne dźwięki korespondowały z obrazem widzianym na ekranie, jakie emocje budziły u nich jako słuchaczy. Grupa, która miała za zadanie skupić się na warstwie muzycznej, może opisywać jej nastrój, charakteryzować zastosowane instrumenty.

5. Po części wprowadzającej osoba prowadząca sygnalizuje, na czym będą polegały kolejne zajęcia i prosi uczestników o przygotowanie różnorodnych materiałów, które wydają dźwięk (może to być papier gazetowy, folia malarska, słomki do picia oraz kubeczki), a także inne, według pomysłów grupy. Będą one służyły do tworzenia różnorodnych efektów akustycznych, które znajdą swoje zastosowanie w podkaście[2] na podstawie fragmentu scenariusza Maccodrum z klanu fok (ZAŁĄCZNIK NR 4).

Część właściwa — etap przygotowawczy do pracy twórczej.

1. Kolejne zajęcia rozpoczynają się od prezentacji krótkich filmików zamieszczonych na platformie internetowej https://vimeo.com/. Jeden z nich stanowi krótki wywiad z polskim imitatorem efektów dźwiękowych panem Henrykiem Zastróżnym[3], drugi jest impresją dotyczącą wpływu dobrej jakości dźwięku na odbiór wrażeń wizualnych w filmie.

2. Po projekcji uczestnicy wypowiadają się na temat obejrzanych filmików. W materialne dotyczącym imitatora uczestnicy próbują wychwycić rekwizyty i sposób, w jaki powstają konkretne efekty akustyczne. W przypadku drugiej etiudy próbują określić swoje wrażenia słuchowe z prezentacji dźwiękowej zarówno przed jak i po ingerencji dźwiękowca zwanego z języka angielskiego sound designerem[4] (brak na razie odpowiednika w języku polskim).

3. Po rozmowie prowadzący prezentuje zdjęcia przedstawiające imitatorów dźwięku oraz układ foley studia[5] (ZAŁĄCZNIK NR 2) — wyjaśniając uczestnikom pochodzenie tego terminu. Uczestnicy mogą odpowiedzieć na pytanie: Jakich umiejętności i materiałów wymaga praca imitatora efektów dźwiękowych?

Część właściwa — etap pracy twórczej.

1. Jednym z ważnych elementów pogłębienia tematyki będzie próba zabawy uczestników w tworzenie podksatu na podstawie fragmentu scenariusza Maccodrum z klanu fok. Każdy z uczestników otrzymuje tekst (ZAŁĄCZNIK NR 4). Następnie w małych grupach (maksymalnie do 6 osób) analizują tekst, zastanawiając się, jakie efekty dźwiękowe (z każdej poznanej warstwy) mogłyby znaleźć zastosowanie w ich dźwiękowej etiudzie. W trakcie pracy nad etiudami opiekun pomaga grupom poszukiwać rozwiązań różnych problemów.

2. Prowadzący prezentuje uczestnikom możliwości skorzystania z biblioteki darmowych efektów dźwiękowych, która znajduje się na portalu Freesound.org (ZAŁĄCZNIK NR 3), tłumacząc, w jaki sposób funkcjonuje ta baza, jak użyć udostępnianych na wolnych licencjach dźwięków w produkcjach niekomercyjnych. Uczestnicy wyszukują, odsłuchują oraz pobierają wybrane do etiud efekty.

3. Uczestnicy mogą również wykorzystać przyniesione materiały (np. folię malarską, która może imitować szum morskich fal oraz inne potrzebne efekty). Nagrań dokonują przy użyciu rejestratora cyfrowego. Prowadzący zwraca uwagę na eliminowanie zakłóceń w nagraniu, które mogą wpłynąć na jego jakość. Prowadzący dba o to, by wszyscy uczestnicy mieli możliwość udziału w procesie twórczym.

4. Podczas pracy młodzież dokonuje również wyboru muzyki dostępnej na wolnych licencjach lub może samodzielnie tworzyć i nagrywać muzykę, wykorzystując instrumenty elektroniczne i akustyczne.

5. Uczestnicy dokonują montażu efektów dźwiękowych w programie AudaCity i prezentują efekty swojej pracy, korygując jakość nagrań przy pomocy prowadzącego.

6. Opiekun prosi uczestników o nagranie warstwy dialogowej, a następnie grupy dokonują montażu poszczególnych warstw podkastu.

7. Po zakończeniu pracy grupy prezentują sobie nawzajem jej efekty oraz dokonują samooceny i oceny koleżeńskiej. Mogą wypowiedzieć się także, czego nowego nauczyli się podczas zajęć, jakie spotkały ich trudności oraz w jaki sposób sobie z nimi poradzili.

8. Jeśli efekt artystyczny nagranych materiałów jest zadowalający, materiały mogą zostać zamieszczone w internecie, np. na portalu zajmującym się podkastingiem lub na stronie internetowej szkoły bądź innej organizacji organizującej warsztaty.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Elementy składowe ścieżki dźwiękowej filmu

Ścieżka dźwiękowa filmu zawiera następujące 4 warstwy:

• Informacyjną — są to dialogi i gwary;
• Dźwięki uzupełniające, czyli efekty synchroniczne, niesynchroniczne, tła oraz atmosfery, a także inne wykreowane przez dźwiękowców efekty, które wzbogacają film;
• Muzyczną — muzyka transcendentna (pozakadrowa) oraz immanentna (wenątrzkadrowa);
• Cisza.

Ad. 1. Dialog (dialogues) to wszystkie kwestie wypowiadane podczas filmu. Należą tu rozmowy aktorów, a także monolog wewnętrzny, czyli wyartykułowane myśli postaci filmowych. Tekst czytany przez lektora nazywany jest komentarzem. Postać może znajdować się w kadrze, a jeśli znajduje się poza nim i wypowiada tekst, jest on nazywany offem. Lektor mówiący spoza kadru to voice over.

Mowa jest najważniejszym elementem dźwięku, dlatego bardzo istotne jest, aby była zrozumiała, wyrównana w swojej głośności i barwie.

Gwary (crowds noise, BG dialogues) to inne element mowy występujące w filmie. Nie przekazują one żadnych istotnych informacji, ale uzupełniają, wzbogacają i urealniają sytuację — inaczej brzmią np. w restauracji czy na dworcu. Mówiących może być wielu, w różnym wieku i płci. Gwary mogą być artykułowane — zrozumiałe (tematycznie nawiązują do sytuacji) i nieartykułowane — niezrozumiałe, w których trudna byłaby nawet identyfikacja języka mówiących osób.

Ad. 2. Efekty synchroniczne (foley) stanowią dźwięki nierozerwalnie związane z obrazem. Mogą to być np. kroki postaci, zamknięcie drzwi. Rejestruje się je podczas zdjęć lub są nagrywane oddzielnie przez dodatkową ekipę.

Efekty niesynchroniczne — boczne (asynchronous effects, background BG sound), to dźwięki związane w jakiś sposób z dramaturgią filmu. Źródła dźwięku (np. przejazd pojazdu, śpiew ptaków) nie muszą być widoczne w kadrze. Mogą powstać podczas okresu zdjęciowego lub pochodzić ze specjalnych nagrań albo z fonotek efektowych.

Efekty specjalne (sound effects, SFX) to dźwięki nierealistyczne, wykreowane do potrzeb danego obrazu filmowego — najczęściej pojawiają się w filmach science fiction i fantasy.

Tła i atmosfery (atmosphere, background) — towarzyszą równomiernie całym scenom filmowym. Mogą być dźwiękami z fonoteki lub są nagrywane w czasie okresu zdjęciowego, a wtedy realizator musi zwrócić na nie szczególną uwagę, ponieważ zmieniają się w zależności od pory dnia, ustawienia mikrofonów, a także pogody. Atmosferę stanowią: szum wiatru, równomierny deszcz, śpiew ptaków itp.

Sound design — to nowe pojęcie w dźwięku dotyczące warstwy niesprecyzowanej pomiędzy muzyką a efektami. Może korzystać z naturalnych lecz przetworzonych dźwięków, ale też muzyki, która nabiera niezwykłych brzmień — kreuje nierzeczywiste atmosfery, uzupełnia nastrój.

Ad. 3. Muzyka immanentna (wewnątrzkadrowa) jest związana z akcją filmu, jej źródło jest widziane na ekranie, np. ktoś gra na instrumencie, wykonuje wokalizę. Może też wynikać z akcji, chociaż nie widzimy źródła, np. córka bohatera uczy się grać na wiolonczeli i wystarczy dźwięk instrumentu, aby zasygnalizować to widzom.

Muzyka transcendentna (pozakadrowa) to podkład instrumentalny, wokalny lub instrumentalno-wokalny, a także muzyka ilustracyjna. Jej zadaniem jest przypominanie osób, sytuacji, streszczanie akcji filmu i wzbogacanie nastroju filmu. Muzyka ilustracyjna nie jest dowolnym „zlepkiem” lecz przemyślaną konstrukcją, która sama w sobie stanowić może utwór muzyczny.

Ad. 4. Cisza najczęściej towarzyszy scenom najbardziej dramatycznym, a wtedy ma oddziaływanie znacznie silniejsze niż intensywne dźwięki. Dzięki niej widzowie mają czas na własną refleksję.

ZAŁĄCZNIK NR 2

Zdjęcia przedstawiające pracę imitatorów efektów dźwiękowych oraz układ foley studia.

Źródło:https://en.wikipedia.org/wiki/Foley_(filmmaking)#/media/File:Broadcasting_a_radio_play_at_NBC_studio.jpg

Źródło: http://www.kompozycja.amuz.bydgoszcz.pl/?p=924

Źródło: http://foleywalkers.com/our-studio/

Źródło: http://foleywalkers.com/our-studio/

ZAŁĄCZNIK NR 3

Adaptacja fragmentu baśni Maccodrum z klanu fok

Na wybrzeżu

„Dziecko 1.: — Długo, bardzo długo jako foki wędrowaliśmy po dalekich morzach.
Dziewczyna-foka: — Raz w roku od wschodu do zachodu słońca szukaliśmy skrawka wybrzeża ukrytego przed ludzkim wzrokiem. Tam mogliśmy zrzucić nasze futra i powrócić do swych dawnych, pięknych postaci.
Dziecko 2.: — Ale niedługo trwał czas naszych zabaw. Z nadejściem drugiego zachodu słońca musieliśmy znów ubierać się w nasze focze futra i wracać do morza.
Dziecko 3.: — Mieszkańcy wysp, których wybrzeże szczególnie sobie ukochaliśmy, znali legendę o dzieciach morskich i wiedzieli, że człowiek może czasem natknąć się na nie. Raz zdarzyło się to pewnemu rybakowi… Roderykowi Maccodrum.

Na wybrzeżu

Rybak: — A cóż to się tam dzieje? Któż to może być? Dzieci z wioski o tej porze pomagają szykować sieci do nocnego połowu. Nie w głowie im zabawy! Zajrzę, zobaczę, kto to taki. Oooo … cała gromada dzieci! Dziwne jakieś! Nie z naszej wioski! He, pięknie się bawią. Ta starsza to już dorosła. Nigdy w życiu nie widziałem tak pięknej dziewczyny… eee, Roderyku, aleś ty głupi! To pewnie te dzieci morskie, co to raz do roku mogą wyjść na brzeg. Trzeba uciekać! Pewnie by się spłoszyły, a do zachodu słońca niedaleko. Nie będę im psuł zabawy. Tu złożyły swoje futra! Wezmę sobie na pamiątkę jedno takie futerko, o, to jest najładniejsze… schowam sobie je na belce nad drzwiami. Tam go nikt nie dojrzy.

Na wybrzeżu

Dziewczyna-foka: — Nie mogę wrócić z wami. Nie ma mojego futra… Żegnajcie siostry i bracia! Żegnajcie!!!

W chacie rybaka

Dziewczyna-foka: — Och, pomóż mi! Pomóż! Pomóż, człowieku. Jestem nieszczęśliwą córką morza. Zgubiłam skórę foki i jeśli jej nie odnajdę, nie będę mogła wrócić do moich braci i sióstr.
Rybak: — Proszę, wejdź do chaty, nie bój się.
Dziewczyna: — Czy możesz mi pomóc?
Rybak: — Okryj się tym szalem, wieczór jest chłodny… usiądź przy kominku, musisz się rozgrzać. Nie bój się piękna dziewczyno. Ja nie zrobię ci krzywdy.
Dziewczyna: — Wiem, że jesteś dobry, ale czy możesz mi pomóc?
Rybak: — W odnalezieniu twojej foczej skóry… nie mogę ci pomóc. Pewnie jakiś człowiek przechodzący tamtędy ukradł ją i jest już daleko… Gdybyś jednak została tu i zgodziła być mi żoną… Przyjmę cię w moim domu z czcią i będę kochał do końca życia.
Dziewczyna: — Jeśli naprawdę skradziono moją foczą skórę i nie ma nadziei, że ją kiedykolwiek odzyskam, będę musiała zamieszkać z tobą i być ci żoną. Nie mogłabym się po nikim spodziewać większej dobroci, niż ta, którą ty mi okazałeś. Lękam się iść sama w świat ludzi śmiertelnych.
Rybak: — Przy mnie będziesz bezpieczna i postaram się, żebyś była szczęśliwa.
Dziewczyna: — Nigdy nie będę naprawdę szczęśliwa. I nie miej do mnie o to żalu, bo wolałabym żyć w morzu razem z siostrami i braćmi. Oni będą mnie wołać.
Rybak: — I mnie też bardzo przykro. Bardzo…”[6].

ZAŁĄCZNIK NR 4

Zrzut ekranu z portalu http://www.freesound.org/browse/tags/sea/ (efekty dźwiękowe morza).

Krótki komentarz autorki scenariusza

Film Sekrety morza jest irlandzką animacją zrealizowaną przy użyciu tradycyjnych metod. Jej twórcy z wielką pieczołowitością i szacunkiem do młodego widza potraktowali zarówno stronę wizualną, jak również dźwiękową filmu. Za warstwę muzyczną odpowiada Bruno Coulais, który współpracował z irlandzkim zespołem Kila. Lejtmotyw muzyczny skomponowała Lisa Hannigan. Artyści zaczęli swoją pracę na wczesnym etapie projektu, zanim powstał scenariusz i storyboard. Wspólnie poszukiwali inspiracji muzycznych, opierając się na oryginalnych kompozycjach lub tradycyjnych melodiach.

Dużą dbałością wykazali się również artyści odpowiedzialni za efekty synchroniczne oraz niesynchroniczne zawarte w obrazie, a także sound design. Na wysokim poziomie artystycznym jest również dubbing opracowany przez Film Factory Studio.

Oprócz walorów wizualnych i brzmieniowych film odwołuje się do oryginalnej fabuły, w której swoje miejsce znalazły wątki z irlandzkiego folkloru. Problematyka animacji osnuta jest wokół tematu straty i stanowi próbę skonfrontowania z nim małych widzów.

Wymienione atuty animacji skłaniają do zaprezentowania jej dzieciom i mogą stanowić punkt wyjścia do próby samodzielnej pracy twórczej wokół zabawy dźwiękiem. Jako widzowie jesteśmy skłonni większą wagę przypisywać stronie wizualnej, mniejszą uwagę poświęcając brzmieniu. A przecież słuch jest ludzkim zmysłem numer dwa i właśnie ta jego pozycja stanowić może niewątpliwy powód, by poświęcić mu więcej uwagi. Ze współczesnej wiedzy neurologicznej wynika, że nerwy słuchowe mają więcej połączeń z mózgiem niż inne nerwy. Wpływają na działanie gruczołów i całego układu nerwowego, regulują ciśnienie krwi i poziom świadomości umysłu. Ludzie, którzy czynnie zajmują się muzyką, mają lepiej rozwinięte ciało modzelowate (most łączący obie półkule) i łatwiej przestawiają się z myślenia prawą półkulą na myślenie lewą półkulą i odwrotnie. Same ćwiczenia w słuchaniu są ważne nie tylko z punktu widzenia przyjmowania informacji lecz wpływają na zdolność do empatii i powodują większą motywację do troski o potrzeby innych. To wydaje się być wystarczającym uzasadnieniem do twórczej zabawy z dźwiękami bez względu na jej artystyczny wynik.

[1] Tłumaczenie sformułowania użytego przez D. Lyncha w wywiadzie zmieszczonym na stronie http://www.lynchnet.com/monster.html

[2] Podkast jest formą publikacji dźwiękowej lub wizualnej zamieszczanej w internecie, najczęściej w postaci regularnych odcinków.

[3] Imitator efektów dźwiękowych — opracowuje we współpracy z reżyserem i operatorem dźwięku efekty dźwiękowe do filmu i tworzy nagrania.

[4] Sound design — dotyczy warstwy niesprecyzowanej pomiędzy muzyką a efektami. Może korzystać z naturalnych lecz przetworzonych dźwięków, ale też muzyki, która nabiera niezwykłych brzmień.

[5] Foley studio — miejsce, w którym imitatorzy dźwięków tworzą efekty akustyczne służące następnie w postprodukcji filmowej. Mają one za zadanie poprawić jakość dźwięków nagranych na planie — są bardzo różnorodne. W filmach animowanych w zasadzie wszystkie dźwięki mogą powstać w foley studio.

[6] Fragment adaptacji pochodzi ze słuchowiska radiowego dla dzieci w reżyserii Jana Warenyci, tłumaczenie: Krystyna Tarnowska, realizacja akustyczna: Andrzej Złomski, data emisji słuchowiska: rok 2002.