Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej/ponadpodstawowej.

Rodzaj zajęć: język polski, wiedza o kulturze, zajęcia z zakresu edukacji filmowej.

Cel ogólny zajęć: Doskonalenie umiejętności analizy i interpretacji dzieła filmowego.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• rozumie pojęcia animacja, film animowany;
• określa funkcje poszczególnych składników filmu;
• interpretuje dzieło filmowe, odczytuje jego symboliczne znaczenia;
• dostrzega związki dzieła filmowego z innymi tekstami kultury (utworami literackimi, muzyką, plastyką);
• wyjaśnia, na czym polega oryginalność twórczości Piotra Dumały;
• prezentuje swoje stanowisko, formułuje uzasadnienia i wnioski;
• uczy się we współpracy.

Metody pracy: elementy oceniania kształtującego, mapa mentalna, elementy heurezy i dyskusji, pokaz filmu.

Formy pracy: praca z całym zespołem klasowym oraz praca w parach.

Środki i materiały dydaktyczne: komputer, rzutnik multimedialny, przygotowane przez nauczyciela materiały dydaktyczne.

Słowa kluczowe: animacja, poetyka snu, motyw murów, samotność, osaczenie, tematyka egzystencjalna.

Bibliografia:

1. J. Armata, Śnione filmy Piotra Dumały, Kraków 2009
2. P. Skrzypczak, Scenariusze analizy filmowej: „Łagodna” — materiał dostępny na portalu Filmoteki Szkolnej w lekcji nr 23 Malarskie inspiracje
3. K. Biedrzycki, O filmach Piotra Dumały[1]
4. Artykuł o Piotrze Dumale na stronie culture.pl[2]

Przebieg zajęć:

1. Zapoznanie z celami lekcji. Nauczyciel przedstawia klasie cele lekcji, które są sformułowane w sposób przystępny dla uczniów. Cele zostają zapisane na tablicy, uczniowie mogą je wpisać do zeszytu.
2. Stworzenie mapy pojęciowej dotyczącej animacji. Uczniowie, pracując w parach, otrzymują kartki z różnymi definicjami filmu animowanego (ZAŁĄCZNIK NR 1). Zadanie, jakie mają do wykonania, polega na przejrzeniu materiału przygotowanego przez nauczyciela i wybraniu definicji, która najściślej odpowiada ich rozumieniu animacji. Nauczyciel prosi wybranych uczniów o wyjaśnienie, czym jest film animowany. Następnie, odwołując się do uczniowskich doświadczeń, zapisuje na tablicy (w postaci mapy pojęciowej) zjawiska związane z animacją (np. rodzaje filmów animowanych, określenia charakterystyczne dla animacji, tytuły filmów, nazwiska reżyserów).
3. Prezentacja metody twórczej Piotra Dumały oraz jego filmu Ściany[3]. Uczniowie zapoznają się z krótką prezentacją (2–3 slajdy), przygotowaną przez nauczyciela, dotyczącą artystycznych dokonań Piotra Dumały oraz oryginalnej metody pracy artysty polegającej na rysowaniu, później malowaniu i ścieraniu płyt gipsowych. (Warto wykorzystać zamieszczoną na YouTube rozmowę nagraną podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Etiuda&Anima 2009[4]. W tym krótkim filmie, zatytułowanym Piotr Dumała o sztuce animacji, autor Ścian wyjaśnia, na czym polega jego „gipsowa” technika animacji). Nauczyciel odpowiada na ewentualne pytania uczniów dotyczące Piotra Dumały i jego sposobu pracy, a następnie prezentuje film Ściany.
4. Określenie problematyki filmu i odczytanie jego symboliki. Uczniowie, pracując w parach, formułują hipotezy interpretacyjne dotyczące problematyki Ścian, szukają dla swoich przypuszczeń uzasadnienia (odwołując się do obejrzanego filmu), a następnie wyniki swojej pracy przedstawiają na forum klasy. Hipotezy interpretacyjne zostają zapisane na tablicy. Na pewno będą one dotyczyły uwięzienia, samotności, osaczenia, cierpienia człowieka, jego bezsilności i niemożności wyrwania się z matni, a także koszmaru sennego, egzystencjalnych lęków (nieuchronności śmierci), logiki snu, życia jako snu, obrazu niezrównoważonej ludzkiej psychiki, tęsknoty za innym światem.

Nauczyciel prosi uczniów, aby zastanowili się nad ukrytymi sensami filmu i poszukali odpowiedzi na pytania: Jak zaczyna się film? Co przedstawia pierwszy kadr? Jak zachowuje się bohater filmu? Gdzie przebywa? Kim jest osoba wrzucająca monetę? Jak można zinterpretować zakończenie filmu? Jakie symboliczne znaczenia wnoszą ściany (mury), mucha, przelatujący ptak, księżyc, opozycja nagości i ubrania? Jaką funkcję pełnią odgłosy kroków i dokonujące się w filmie przeistoczenia (np. trumna zamieniająca się w owada, okno i szuflady pojawiające się i znikające w ścianie)?

5. Dialog filmu z tekstami literackimi. Ta część może być realizowana na dwa sposoby, zależnie od znajomości twórczości Franza Kafki i Fiodora Dostojewskiego.

Wersja A (dla uczniów, którzy znają twórczość F. Kafki i F. Dostojewskiego).

Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że kino Piotra Dumały czerpie z literatury (sam reżyser jest także pisarzem, m.in. twórcą intrygujących opowiadań). Inspiracją dla jego twórczości były przede wszystkim dzieła Franza Kafki i Fiodora Dostojewskiego. Reżyser stworzył filmy Łagodna oraz Zbrodnia i kara oparte na utworach Fiodora Dostojewskiego, a także film Franz Kafka, odwołujący się do biografii autora Procesu. Te wyjaśnienia są potrzebne, aby uczniowie mogli odpowiedzieć na pytania: Czy w filmie Ściany odnajdujemy klimat prozy pisarzy, którzy interesowali Piotra Dumałę? Kto w tym filmie jest bardziej obecny — Dostojewski czy Kafka? Na czym polegają związki między filmem Ściany a prozą Kafki (lub Dostojewskiego)? Uczniowie szukają odpowiedzi na pytania, pracując w parach. Nauczyciel prosi wybranych uczniów o przedstawienie swoich ustaleń na forum klasowym.

Wersja B (jeśli utwory Franza Kafki i Fiodora Dostojewskiego nie były jeszcze omawiane).

Nauczyciel, nawiązując do tytułu filmu, zauważa, że ściany, mury, granice często pojawiają się w tekstach literackich. Uczniowie otrzymują przygotowane wcześniej materiały (ZAŁĄCZNIK NR 2), w których znajdują się teksty poetyckie — każda para uczniów pracuje nad jednym wierszem (teksty przydziela prowadzący lekcję). Zadaniem uczniów jest określenie sytuacji lirycznej oraz wyjaśnienie, jaką funkcję pełnią obecne w tekście mury lub ściany. Co oznacza? Co symbolizuje? Czym jest dla podmiotu lirycznego? Czy analizowany tekst wchodzi w dialog z filmem Ściany — w swoim przesłaniu, symbolice, nastroju (wyrażanych emocjach), sposobie ukazania sytuacji człowieka w świecie?

Uczniowie prezentują wyniki swojej pracy. Nauczyciel podsumowuje ich wypowiedzi, wskazując na uniwersalność obecnego w filmie i wierszach motywu, który ma najczęściej negatywne znaczenie — mury, ściany wyrażają poczucie bezsilności, uwięzienia, osaczenia, służą do opisu sytuacji skrajnych.

6. Rola muzyki w filmie. Uczniowie ponownie oglądają film (lub wybrany fragment), zwracając szczególną uwagę na rolę muzyki. Na podstawie obserwacji formułują wnioski, które nauczyciel zapisuje na tablicy (np. muzyka dopełnia i wzbogaca przekaz wizualny, uwypukla filmową narrację, opowiada o stanie psychicznym bohatera, wywołuje emocje widza, budzi niepokój, podkreśla oniryczny charakter filmowej opowieści, uwydatnia nastrój osaczenia, bezwyjściowości sytuacji, klaustrofobii, jest bardzo sugestywna, idealnie zespolona z obrazem).

Nauczyciel przypomina uczniom, że twórcą muzyki do filmu Ściany jest Przemysław Gintrowski — bard czasów stanu wojennego, zawsze kojarzony z Jackiem Kaczmarskim i z niezwykle popularnym w tamtych czasach utworem Mury. (Tytuł Mury nosił również album Przemysława Gintrowskiego, Jacka Kaczmarskiego i Zbigniewa Łapińskiego wydany w 1981 roku). Można odtworzyć tę ważną pieśń i zapytać uczniów, jaki związek dostrzegają między Murami śpiewanymi w stanie wojennym a Ścianami Piotra Dumały. Warto również powiedzieć uczniom, że film był odbierany przez widzów jako aluzja do sytuacji Polaków żyjących w zamknięciu w PRL-u, odczytywany jako metafora społeczeństwa doświadczającego totalitarnej przemocy (rok produkcji filmu — 1987).

7. Plastyczne walory filmu animowanego. Nauczyciel przypomina, że Piotr Dumała ukończył warszawską ASP w pracowni konserwacji rzeźby kamiennej. Znawcy jego twórczości dopatrują się związków metody pracy reżysera z rzeźbą. Jerzy Armata w rozmowie z twórcą Ścian zauważa: „Przecież te gipsowe płytki, to rycie rylcem po szybie czy gipsie to też praca fizyczna, wysiłek, który ma w sobie jakieś elementy rzeźbiarstwa, no, mówiąc precyzyjnie, płaskorzeźbiarstwa”[5]. Reżyser nie do końca zgadza się z tym stwierdzeniem. W tej samej rozmowie z Jerzym Armatą wyjaśnia: „To bardziej konserwacja, ta płytka, to skrobanie. (…) Moje rzeźbienie przeniosło się natomiast do moich rysunków. Rysuję, jakbym rzeźbił na płasko, tzn. nie chodzi mi o samą czynność rzeźbienia, tylko o widzenie obrazów trójwymiarowo. Staram się tak je oświetlać, jakbym oświetlał bryły”[6].

Po tym wyjaśnieniu uczniowie oglądają wybrane kadry z filmu Ściany i komentują je, mówią o swoich wrażeniach, estetycznych odczuciach, zwracają uwagę na dokładność rysunku, znaczenie szczegółu, rolę światła, operowanie kontrastami, ciemną tonację obrazu, ekspresyjność i oryginalność plastycznej wizji.

Nauczyciel prezentuje uczniom kadr z filmu Łagodna[7]przedstawiający twarz krzyczącej bohaterki i prosi uczniów o opisanie obrazu. Gdy wybrani uczniowie przedstawią swoje wypowiedzi, nauczyciel zadaje pytania: Do jakiego dzieła malarskiego nawiązuje ten kadr? O czym świadczy to nawiązanie?

8. Podsumowanie rozważań nad twórczością Piotra Dumały, ewaluacja zajęć. Uczniowie zastanawiają się, co charakteryzuje twórczość Piotra Dumały w okresie jego pracy nad Łagodną i Ścianami. Spostrzeżenia młodzieży nauczyciel zapisuje na tablicy (np. oryginalna technika animacji, nawiązywanie do różnych tradycji malarskich, fascynacja twórczością Kafki i Dostojewskiego, bogata, niepokojąca symbolika, tematyka egzystencjalna, ekspresja, tajemniczość, nieufność w stosunku do świata, dialog z innymi tekstami kultury). Nauczyciel dziękuje uczniom za aktywność na zajęciach i zapisuje na tablicy trzy pytania: Co wiedziałem przed lekcją o twórczości Piotra Dumały? Czego, moim zdaniem, ważnego się o nim dowiedziałem, uczestnicząc w zajęciach? Co jeszcze chciałbym wiedzieć o tym artyście i jego twórczości? Nauczyciel prosi wybranych uczniów o udzielenie odpowiedzi na te pytania.

Praca domowa:

Do wyboru:

• Autor Ścian nazywany jest przez krytyków filmowych „magiem animacji”. Dlaczego? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do wybranych filmów Piotra Dumały (znajdziesz je się na YouTube).
• Napisz krótki artykuł, w którym zachęcisz swoich kolegów do oglądania filmów Piotra Dumały.
• Zainspirowany filmem Piotra Dumały Ściany, napisz krótkie opowiadanie, w którym odniesiesz się do roli, jaką odgrywają mury, ściany, granice.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Różne definicje filmu animowanego

„Animacja — każdy proces, w ramach którego wrażenie ruchu zostaje wytworzone w wyniku fotografowania serii rysunków, obiektów lub obrazów komputerowych. Iluzja ruchu jest uzyskiwana dzięki niewielkim różnicom w położeniu, zarejestrowanym klatka po klatce”[8].

„Specyficzny rodzaj twórczości filmowej, polegający na takim fotografowaniu rysunków, klatek filmowych, obiektów trójwymiarowych lub wideogramów, aby w trakcie wyświetlania zarejestrowanego materiału osiągnąć złudzenie ruchu przedstawionej rzeczywistości”[9].

„Film animowany powstaje natomiast w ten sposób, że fotografuje się obiekty nieruchome (mogą to być rysunki, lalki albo nawet żywi aktorzy), a pomiędzy kolejnymi klatkami zatrzymuje się kamerę i zmienia nieco pozycję obiektów. W rezultacie, gdy gotowe klatki wyświetla się z odpowiednią prędkością, uzyskuje się wrażeniu ruchu, podobnie jak w filmie żywej akcji. Stąd bierze się nazwa tego rodzaju filmu, bowiem ożywia on (animuje) nieruchome obiekty”[10].

„Animowany film — film zapisujący techniką poklatkową wprawianie w ruch statycznego przedmiotu (lalki lub rysunku). W filmie tego rodzaju każda klatka opracowana jest oddzielnie, a między kolejnymi ujęciami następuje zmiana położenia ruchu filmowanego przedmiotu. Taki proces pozornego ożywiania nazywa się animacją”[11].

„Animacja — technika filmowa polegająca na tworzeniu efektu ożywienia martwych kształtów przez dokonywanie serii pojedynczych zdjęć rysunków, wycinanek, kukiełek lub sylwetek i wyświetlaniu ich w sposób ciągły”[12].

ZAŁĄCZNIK NR 2

Tadeusz Różewicz

Mur[13]

Przez ten mur który
budowaliśmy razem
z dnia na dzień
dorzucając słowo
do milczenia
przez ten mur
przebić się nie możemy

zamurowani
własnymi rękami
umieramy z pragnienia
słyszymy jak obok
porusza się to drugie
słyszymy westchnienia
wzywamy pomocy
nawet łzy uciekają
w głąb naszych ciał

Poemat otwarty, 1956

Konstandinos Kawafis

Mury[14]

Nie myśląc, co mi czynią, bez wstydu i litości,
zbudowali dookoła mnie mury wysokie, wielkie.

I teraz siedzę tu, i męczę się w beznadziejności,
i o niczym już innym nie myśli umysł żarty przez mękę.

Kiedy wznosili mury, czemuż byłem uległy?
Przecież miałem tam w świecie do zrobienia tak wiele.

Lecz żadne głosy murarzy do uszu mych nie dobiegły.
Nie uchwyciłem tej chwili, gdy mnie od świata odcięli.

przełożył Zygmunt Kubiak

Carl Sandburg

Ogrodzenie[15]

Gotów już jest kamienny dom na brzegu jeziora i robotnicy
zaczynają ogrodzenie.
Palisada jest z żelaznych pali o stalowych ostrzach, które mogą
wypruć życie z każdego człowieka.
Jako ogrodzenie jest to arcydzieło i nie dopuści hołoty ni włóczęgów,
ani głodnych, ani dzieci wałęsających się
w poszukiwaniu miejsca do zabawy.
Przez te pale, nad ostrzarni, nic nie przejdzie, chyba tylko śmierć
i Deszcz, i Jutro.

przełożył Czesław Miłosz

Małgorzata Hillar

Ściana[16]

Witaj ściano
świadku mojego nie sypiania
świadku mojego nie jedzenia
świadku mojego nie sprzątania
świadku mojego nie modlenia się
świadku mojego nie pisania
świadku wszystkich moich niemożności
a także świadku mojej niewiary

Witaj ściano
przyjaciółko w chorobie
ty porażona wiecznym milczeniem
ja porażona paraliżami woli

Wybacz ściano
że przeze mnie jesteś brudna i pusta
bo pospadały z ciebie obrazy
w które ubierałam cię
z wielkim staraniem i radością
a teraz nie jestem w stanie
podnieść ich z podłogi
aby ubrać cię w nie z powrotem

Kocham cię ściano
za twoją cierpliwość
z jaką słuchasz mojego płaczu

Kocham cię ściano
za to że nie muszę
bać się ciebie

Kocham cię ściano
za to że mówisz
z szyderczym uśmiechem
że jestem leniwa

Kocham cię ściano
za to że nie żądasz
abym katując siebie
pomalowała cię
na żółty kolor radości
który i tak przecież
zobaczę na czarno

Błogosławię cię ściano
Gdyż wiem
że jedynie ty
będziesz wierną towarzyszką
mojej śmierci

z tomu Gliniany dzbanek, 1958

Zbigniew Herbert

Mur[17]

Stoimy pod murem. Zdjęto nam młodość
jak koszulę skazańcom. Czekamy. Zanim
tłusta kula usiądzie na karku, mija
dziesięć, dwadzieścia lat. Mur jest wysoki
i mocny. Za murem jest drzewo i gwiazda.
Drzewo podważa mur korzeniami.
Gwiazda nagryza kamień jak mysz. Za sto,
dwieście lat będzie już małe okienko.

Poezje zebrane, 2011

Aleksander Wat

              * * *[18]

W czterech ścianach mego bólu
nie ma okien ani drzwi.
Słyszę tylko: tam i nazad
chodzi strażnik za murami.

Odmierzają ślepe trwanie
jego głuche puste kroki.
Noc to jeszcze czy już świt?
Ciemno w moich czterech ścianach.

Po co chodzi tam i nazad?
Jakże kosą mnie dosięgnie,
kiedy w celi mego bólu
nie ma okien ani drzwi?

Gdzieś tam pewno lecą lata
z ognistego krzaka życia.
Tutaj chodzi tam i nazad
strażnik — upiór z ślepą twarzą.

Mentona, luty 1956

[1] Artykuł dostępny na stronie: http://filmotekaszkolna.pl/dla-nauczycieli/nasze-lekcje/lekcja-23-malarskie-inspiracje/filmy/lagodna,55

[2] http://culture.pl/pl/tworca/piotr-dumala

[3] Film Ściany (1987) trwa około 8 minut. Reżyserem i autorem scenariusza jest Piotr Dumała.

[4] https://www.youtube.com/watch?v=mo-I7ukTYTA

[5] J. Armata, Śnione filmy Piotra Dumały, Kraków 2009, ss. 38–39.

[6] Ibidem.

[7] Kadr skopiowany z filmu przez autorkę scenariusza zajęć.

[8] David Bordwell, Kristin Thompson, Sztuka filmowa, Wydawnictwo W. Marzec 2010, s. 561.

[9] Słownik pojęć i tekstów kultury, pod red. Ewy Szczęsnej, WSiP 2004, s. 17.

[10] Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Konrad Klejsa, Tomasz Kłys, Piotr Sitarski, Kino bez tajemnic, Warszawa 2009, ss. 28–29.

[11] Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz, Słownik wiedzy o filmie, Wydawnictwo Naukowe PWN 2006, s. 419.

[12] Wikipedia.pl

[13] Tadeusz Różewicz, Wiersze zebrane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo. Wrocław 1976, s. 293.

[14] Konstandinos Kawafis, Wiersze zebrane, PIW, Warszawa 1981, s. 73.

[15] http://www.goldenline.pl/grupy/Literatura_kino_sztuka/ludzie-wiersze-pisza/mury-sciany-granice,983622/

[16] Ibidem.

[17] Zbigniew Herbert, Wiersze zebrane, Wydawnictwo a5, Kraków 2011, s. 190.

[18] Krystyna Pietrych, Co poezji po bólu? empatyczne przestrzenie lektury, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009, s. 81.