Okres przedłużającej się pandemii i związane z nim braki repertuarowe skłaniają do poszukiwania nowych materiałów edukacyjno-filmowych. Nie od dziś wiadomo zresztą że, aby być na bieżąco ze współczesną kulturą filmową, nie wystarczy już chodzić do kina – produkcje dystrybuowane przez platformy takie jak Netflix czy HBO GO nierzadko przewyższają pod względem realizacyjnym (a niekiedy też artystycznym) filmy kinowe i są masowo oglądane zarówno przez młodszych, jak i starszych widzów. Warto przyjrzeć się wybranym premierom Netflixa z ostatniego miesiąca i zastanowić się nad możliwością wykorzystania ich w ramach edukacji filmowej.

Z najnowszych filmów prezentowanych na platformie największym rozczarowaniem okazała się Eurovision Song Contest: Historia zespołu Fire Saga (2020) Davida Dobkina, amerykańska komedia muzyczna o ekscentrycznym islandzkim zespole, który wskutek nieprawdopodobnych wydarzeń zostaje reprezentantem kraju na Konkursie Piosenki Eurowizji. Twórcy z ironią pokazują islandzką społeczność, która od utworów konkursowych woli przaśne piosenki w stylu Ja Ja Ding Dong, oraz delikatnie kpią z samej Eurowizji, zdominowanej przez rozbuchane, kiczowate widowiska. Generalnie jednak ostrze satyry jest w filmie Dobkina dość stępione, a humor przeważnie nie odbiega od poziomu przeciętnych skeczy kabaretowych. Znacznie ciekawszym materiałem do omawiania na zajęciach są trzy dzieła rozrachunkowe, które mierzą się z tematami rasizmu, ucisku kobiet oraz molestowania seksualnego: Pięciu braci (2020) Spike’a Lee, Córka boga (2020) Małgorzaty Szumowskiej i Athlete A: Sport w cieniu skandalu (2020) Bonni Cohen i Jona Shenka.

Spike Lee, który konsekwentnie przedstawia historię Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem marginalizowanej przez lata perspektywy czarnoskórych, tym razem rozlicza się z wojną w Wietnamie. Mottem Pięciu braci mogłoby być słynne zdanie z musicalu Hair, mówiące o tym, że biali ludzie wysyłają do Wietnamu „czarnych na walkę z żółtymi, żeby bronili ziemi skradzionej czerwonym”. Reżyser pochyla się nad losem czarnoskórych żołnierzy, którzy często ginęli w Azji, walcząc za kraj niezapewniający im pełni praw obywatelskich. Obraz Lee nie rozgrywa się jednak w czasie wojny, ale współcześnie i opowiada o weteranach powracających do Wietnamu, żeby odnaleźć skarb ukryty przed laty w dżungli. Grupę przyjaciół, którzy na froncie zawsze trzymali się razem, tworzą podejrzliwy i impulsywny Paul (Delroy Lindo), wyważony Otis (Clarke Peters) – będący mózgiem operacji, a także Eddie (Norm Lewis) i Melvin (Isiah Whitlock Jr). Piąty członek paczki, Norman – swego rodzaju guru grupy, który dbał o solidarność czarnoskórych na froncie – zginął podczas wojny i jest wielkim nieobecnym wyprawy. Miejsce piątego „brata” zajmuje natomiast David (Jonathan Majors), syn Paula, wyruszający do Wietnamu w ślad za ojcem. Czy jednak bohaterowie, których dzieli status społeczny, poglądy polityczne i stosunek do rzeczywistości mają szansę na ponowne zjednoczenie?

Lee łączy w Pięciu braciach kino społecznie zaangażowane z konwencją filmów przygodowych o poszukiwaniu skarbów. Ukryte w dżungli złoto nie jest jednak tu jedynie MacGuffinem, czyli mało znaczącym pretekstem fabularnym. Mężczyźni przechwycili własność rządu amerykańskiego, jednak nie czują się złodziejami, ponieważ mają świadomość, że zostali wykorzystani w krwawej wojnie, która w żaden sposób nie służyła ich interesom. Czy jednak złoto – ów trwały element amerykańskiej mitologii i ikoniczny symbol kapitalizmu – nie stanie się przyczyną rozpadu „braterskich” więzi, jakich nie była w stanie zniszczyć nawet wojna? Cierpiący na zespół stresu pourazowego Paul przejawia chroniczny brak zaufania i nie może zintegrować się z grupą, a wśród mężczyzn szybko zaczynają pojawiać się pierwsze niesnaski.

Tworząc dzieło poświęcone rzadko podejmowanemu tematowi zaangażowania czarnoskórych w wietnamską wojnę, Lee nawiązuje do klasycznych filmów poświęconych konfliktowi w Azji. W Pięciu braciach znajdują się na przykład liczne odniesienia do Czasu apokalipsy (1979) – od obecnego w kadrze plakatu do filmu Coppoli, poprzez cytat muzyczny z Walkirii Wagnera, aż po słowa „Szaleństwo, szaleństwo”, wypowiedziane przed śmiercią przez jedną z postaci. Omawiając dzieło Lee z uczniami, warto zwrócić uwagę na te intertekstualne nawiązania i zastanowić się, w jaki sposób reżyser, krytycznie odnosząc się do dominujących narracji o wojnie, próbuje przedstawić perspektywę czarnoskórych na wydarzenia. Pięciu braci może być nie tylko punktem wyjścia do przybliżenia kontekstu historycznego związanego z wojną w Wietnamie, lecz także do dyskusji nad rolą Afroamerykanów w historii Stanów Zjednoczonych. Ponadto na zajęciach warto zanalizować zabiegi formalne zastosowane w filmie, takie jak gra z formatem obrazu, umieszczanie w dziele wstawek historycznych czy monolog wygłaszany wprost do kamery przez jedną z postaci. Niestety, choć podejmowane przez reżysera problemy społeczno-historyczne są niezwykle istotne, Pięciu braci nie jest filmem w pełni udanym, ponieważ gra z gatunkiem kina przygodowego nie powiodła się – sceny akcji przypominają tu kino klasy B z lat 90., a scenariusz pozostawia wiele do życzenia.

Obrazem nie do końca spełnionym, ale zasługującym na uwagę jest też Córka boga, anglojęzyczny debiut Małgorzaty Szumowskiej. Krytyka pseudoreligijnych manipulacji idzie tu w parze z opowieścią o emancypacji i wyzwalaniu się ze zdeformowanej struktury patriarchalnej. Córka boga rozgrywa się współcześnie, jednak początkowo trudno określić czas akcji, ponieważ bohaterki – członkinie sekty niejakiego Pasterza (Michiel Huismian) – noszą staromodne suknie i żyją w pozbawionej nowoczesnych urządzeń komunie, znajdującej się w głębi lasu. Archaiczne ubrania są tu środkiem segregacji – czerwone suknie noszą Żony Pasterza, a niebiesko-zielone – Córki, które z czasem zajmują miejsce swoich matek. Główną bohaterką filmu jest Selah (Raffey Cassidy), która, podobnie jak inne członkinie sekty, spełnia wszystkie pragnienia religijnego guru, wierząc, że jedynie on zna drogę wiodącą ku zbawieniu. Okrutne zachowanie przywódcy oraz budząca się w nastolatce kobiecość sprawiają jednak, że Selah zaczyna powoli dojrzewać do buntu.

Córka boga spotkała się z chłodnym przyjęciem krytyków, czemu nie można się dziwić, ponieważ film powtarza ogólnie znane tezy i mnoży motywy dobrze już zadomowione w popkulturze. Koszmarny świat wspólnoty, w którym powrót do „tradycyjnych” (jednak karykaturalnie wykoślawionych) wzorców życia, stanowi odpowiedź na lęk przed nowoczesnością, przywodzi na myśl chociażby rzeczywistość z dystopijnego serialu Opowieść podręcznej (2017), opartego na powieści Margaret Atwood. Choć Szumowska nie przeciera nowych szlaków, to jednak Córka boga może być dobrym materiałem edukacyjnym, wprowadzającym uczniów w tematykę współczesnych narracji feministycznych. Trzeba dodać, że obraz Szumowskiej jest dopieszczony pod względem artystycznym i zawiera bogatą (choć niekiedy nazbyt czytelną) symbolikę. Bardzo interesujące są na przykład w Córce boga motywy związane z menstruacją, traktowaną w wielu religiach jako oznaka „nieczystości” kobiety. Szumowska pokazuje, że za pseudoreligijnymi nakazami i zakazami leży często chęć zdobycia – seksualnej oraz ekonomicznej – dominacji nad kobietami. Córka boga może stać się punktem wyjścia do dyskusji na lekcjach języka polskiego bądź religii.

O ile Córkę boga można określić mianem symbolicznej, poetyckiej paraboli, o tyle Athlete A: Sport w cieniu skandalu przedstawia autentyczną historię, która od kilku lat bulwersuje opinię publiczną. Dokument Bonni Cohen i Jona Shenka opowiada o molestowaniu nieletnich gimnastyczek przez Larry’ego Nassara, byłego lekarza drużyny narodowej Stanów Zjednoczonych. Mężczyzna, oskarżany o skrzywdzenie co najmniej 250 kobiet, został w zeszłym roku skazany na ponad sto lat więzienia. Świetnie wpisujący się w kampanię Me Too Athlete A ukazuje historię kobiet, które, ryzykując karierę zawodową i, narażając się na ostracyzm społeczny, zdecydowały się zeznawać przed sądem przeciwko oprawcy. Sam Nassar w żaden sposób nie przypomina w dokumencie demonicznych gwałcicieli znanych z kina popularnego – to spokojny, budzący zaufanie, dowcipny mężczyzna, który przez lata manipulował swoimi ofiarami, nadając czynnościom seksualnym pozory paramedycznych zabiegów. Cohen i Shenk nie demonizują bohatera, dzięki czemu możemy zobaczyć w filmie zło z realną, ludzką twarzą.

Dokumentaliści nie ograniczają się przy tym do historii jednostkowego przestępcy, ale tworzą znacznie szerszy portret patologii panującej w środowisku. Afera seksualna była przez lata tuszowana przez przedstawicieli USA Gymnastics, którzy w obawie przed skandalem nie zgłaszali sprawy na policję. Oskarżenie środowiska wykracza jednak poza tę konkretną sprawę, a Cohen i Shenk obnażają sam mechanizm myślenia powszechny w niektórych organizacjach sportowych. Athlete A zawiera między innymi krótką historię światowej gimnastyki, w której niezwykle istotny był przełom lat 60. i 70., kiedy to w skład drużyn sportowych zaczęły wchodzić coraz to młodsze dziewczynki. Rozwój dyscypliny był w tamtym czasie zdeterminowany zimnowojennym konfliktem i rywalizacją pomiędzy blokiem wschodnim i zachodnim. Również po upadku żelaznej kurtyny stosunki w związkach gimnastycznych nie zmieniły się jednak szczególnie – twórcy pokazują świat, w którym liczy się jedynie wynik, a dziewczynki traktowane są przedmiotowo. To właśnie takie otoczenie stało się znakomitą przestrzenią działania dla Nassara – mężczyzna uchodził za jedynego przyjaznego i sympatycznego człowieka w środowisku, dlatego mógł zaskarbić sobie zaufanie gimnastyczek. Interesujący dokument Cohen i Shenka może stać się punktem wyjścia do rozmowy nie tylko na temat przedmiotowego traktowania nieletnich, lecz także etyki sportu.

Choć omawiane dzieła są filmami o różnym ciężarze gatunkowym, to jednak wszystkie łączy rozrachunkowa tematyka. Pięciu braci, Córka boga i Athlete A: Sport w cieniu skandalu bezpośrednio lub niebezpośrednio odwołują się do historii, ale jednocześnie są bardzo silnie zakorzenione w czasie teraźniejszym – po pierwsze dlatego, że wpisują się w aktualne dyskursy społeczne (emancypacyjne, antyrasistowskie i feministyczne), po drugie, ponieważ przedstawiane w nich zjawiska w mniejszym lub większym stopniu zachodzą także współcześnie. Nawet jeśli nie wszystkie trzy filmy można uznać za w pełni udane, to jednak z racji podejmowanej tematyki i oryginalnej formy wydają się bardzo użytecznym materiałem do pracy z uczniami.