Cele lekcji

W trakcie zajęć uczeń:

• analizuje i interpretuje dzieło filmowe w kontekście historyczno-społecznym
• charakteryzuje sytuację ludności cywilnej na Mazurach po zakończeniu II wojny światowej
• wyjaśnia pojęcie „Ziemie Odzyskane”
• wskazuje wpływ sytuacji ekstremalnych na zachowania ludzi

Czas pracy 1 godzin lekcyjna + projekcja filmu

Formy pracy praca w zespołach Metody pracy mini wykład dyskusja

Przebieg lekcji

UWAGA

Film „Róża” jest brutalny, dotyka problematyki agresji i przemocy seksualnej, dlatego ważna jest dyskusja z młodzieżą po projekcji. Zadanie nauczyciela, to moderowanie dyskusji, bez narzucania swojej interpretacji, ale reagowanie na wypowiedzi seksistowskie i zawierające „mowę nienawiści”. Film może być wykorzystany w całości lub we fragmentach na lekcji historii przy omawianiu konsekwencji II wojny światowej i zbrodni wojennych, charakterystyki sytuacji społeczno-politycznej w latach 1945-1956, ale także na lekcjach etyki, wychowania do życia w rodzinie, godzinach do dyspozycji wychowawcy.

WPROWADZENIE

Przedstaw uczniom cele lekcji. Zapytaj, gdzie rozgrywa się akcja filmu? Poproś chętnego ucznia o pokazanie tego obszaru na mapie przedstawiającej II Rzeczpospolitą oraz mapie pokazującej Polskę po 1945 r. Zapytaj o wnioski.

Poprzez mini wykład lub rozmowę nauczającą przedstaw historię Prus Wschodnich w XIX i XX w. W wyniku rozbioru Polski, w 1772, połączono Prusy z Pomorzem i Brandenburgią. Od tego momentu zaczęły funkcjonować nazwy urzędowe: Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie. Z początkiem XIX wieku przez Mazury przetaczają się wojska rosyjskie i napoleońskie.

Po upadku Napoleona następuje ożywiony rozwój Prus, prowadzący do zjednoczenia Niemiec i powstania Cesarstwa Niemieckiego (1871). Dla umocnienia zjednoczenia premier Otto von Bismarck prowadził rygorystyczną politykę przymusowej germanizacji. Dominujący język polski wyeliminowano ze szkół, urzędów i kościołów, w 1873 roku do szkół wprowadzono obowiązkowy język niemiecki. Po I wojnie światowej, która przyniosła klęskę Niemcom i dała początek II Rzeczypospolitej, rozpoczął się spór o Mazury. Spór rozstrzygnąć miał plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu, przeprowadzany pod nadzorem komisji międzysojuszniczych Ligi Narodów. Argumentem strony polskiej była przynależność części Prus Wschodnich do Polski przed 1772 rokiem, a także fakt posługiwania się językiem polskim przez około 80 proc. mieszkającej tam społeczności. Plebiscyt przeprowadzono 11 VII 1920 roku, w momencie fatalnej sytuacji na froncie polsko-bolszewickim, kiedy wysiłek państwa skierowany był na obronę wschodnich granic. Mazurzy postawieni przed wyborem w plebiscycie w większości wybrali Niemcy, które dawały im większe poczucie bezpieczeństwa, niż na nowo kształtująca się wtedy Polska. W roku 1936 Melchior Wańkowicz publikuje swój reportaż „Na tropach Smętka” – reporterski zapis podróży kajakiem po wodach Prus Wschodnich, ukazujący, poza walorami turystycznymi jezior mazurskich, relacje między ludnością polską i niemiecką, z naciskiem na walkę o zachowanie polskich tradycji, mimo germanizacyjnego naporu. Smętek to imię diabła w mazurskich bajkach. Prusy Wschodnie aż do lata 1944 r. były niemal oazą spokoju. W świadomości większości mieszkańców, których jest 2,5 mln., wojna rozpoczęła się w końcu 1944 r., gdy pierwsze oddziały Armii Czerwonej zajmowały północne obszary prowincji. W wyniku rozpoczętej 22 czerwca 1944 r. ofensywy, w ciągu kilku tygodni Rosjanie rozbili 30 niemieckich dywizji i ustanowili front przy północnej granicy Prus Wschodnich. Hitler postanowił ratować sytuację poprzez ogłoszenie wojny totalnej, podporządkowanie całego aparatu gospodarczego i administracyjnego pełnomocnikom partii hitlerowskiej, których i tak szerokie uprawnienia zostały rozciągnięte na sprawy obronne. Komisarzem ds. obrony Prus Wschodnich został gauleiter Erich Koch, który stanowczo sprzeciwiał się wszelkim decyzjom, które mogłyby osłabić wolę zwycięstwa, przez co władze prowincji opóźniały ewakuację cywili. Ofensywę, zwaną operacją wschodniopruską, rozpoczął 13 stycznia 1945 r. na odcinku wschodnim 3 Front Białoruski, a dzień później na odcinku południowym 2 Front Białoruski. Potężne uderzenie szybko przełamało obronę. Rozpoczęła się ewakuacja cywili, która przerodziła się w bezładną ucieczkę. Wydarzenia te należą do najbardziej dramatycznych epizodów II wojny światowej. Doprowadziły do wielkich strat i przyczyniły się do znacznego wyludnienia tych obszarów. Szacuje się, że w wyniku ucieczki i ewakuacji z Prus Wschodnich zginęło blisko 150 tysięcy ludzi. Przyczyn tak dużej śmiertelności upatruje się w braku planów i przygotowań do ewakuacji, szybkości ofensywy i odcięciu Prus Wschodnich od Rzeszy, do tego zaciętość walk, spowodowana tym, że Prusy Wschodnie były pierwszą prowincją Rzeszy, do której wkroczyła Armia Czerwona. Wszystko to spotęgowane zostało przez wyjątkowo ostrą zimę, bombardowania powodujące załamanie się lodu na Zalewie Wiślanym, ataki radzieckich łodzi podwodnych na statki z uciekinierami, zaciekłe walki o Królewiec, a także paniczną ucieczkę, deportacje oraz liczne gwałty na bezbronnej ludności. Do pełnej swobody w działaniach odwetowych zachęcała żołnierzy propaganda. Dowódca 3 Frontu Białoruskiego marszałek Iwan Czerniachowski wydał następujący rozkaz: „Przemaszerowaliśmy dwa tysiące kilometrów i widzieliśmy zniszczenia tego wszystkiego, co wybudowaliśmy w ciągu 20 lat. Teraz stoimy przed jaskinią, z której napadł na nas faszystowski agresor. Zatrzymamy się dopiero wtedy, gdy zrobimy porządek. Nie będzie litości dla nikogo, tak jak nie było litości dla nas. Na próżno żądać od żołnierzy Armii Czerwonej, by kierowali się miłością. Oni płoną nienawiścią i żądzą zemsty. Kraj faszystów musi przemienić się w pustynię” [A. Sakson, „Cień Konigsberga”, „Gazeta Wyborcza”, 20 września 2002, s. 14.].

Rok 1945 stanowi przełomową datę w dziejach krainy nazywanej Prusami Wschodnimi, jako jeden z niewielu historycznie ukształtowanych regionów Starego Kontynentu zostaje podzielony i wchodzi w skład trzech państw. Środkowe i południowe obszary dawnych Prus Królewskich i Książęcych, w tym Warmia, Mazury i Powiśle, są częścią Polski.

Pozostali na miejscu mieszkańcy byli traktowani zarówno przez żołnierzy sowieckich, jak i władze polskie (na mocy konferencji jałtańskiej ziemie przypadły po wojnie Polsce – jako rekompensata za Kresy Wschodnie, przejęte przez ZSRR) jak Niemcy – mimo częstokroć polskich korzeni. Prowadzono politykę przymusowej polonizacji, zmuszano do posługiwania się językiem polskim, zamieniano ewangelickie zbory na kościoły katolickie, wypominano opowiedzenie się za Hitlerem w latach 30., nakłaniano do wyjazdu do Niemiec. W efekcie planowych działań władz PRL 400 tysięcy rdzennych Mazurów wyjechało do Niemiec, na ojcowiźnie pozostała garstka. Na miejsce tych, którzy wyjeżdżali, sprowadzano osadników zza Buga, mieszkańców dawnych Kresów oraz polskich repatriantów z Syberii, a także Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej (przesiedlonych w wyniku „Akcji Wisła” z 1947 roku).

Wyjaśnij uczniom pojęcie Ziemie Odzyskane, wskaż na mapie tereny określane w ten sposób.

ROZWINIĘCIE

Zapytaj uczniów o wrażenia po obejrzeniu filmu: co ich poruszyło, co najbardziej zaskoczyło i jakie były ich refleksje i uczucia po wyjściu z kina?

Podziel uczniów na 4 zespoły, wyjaśnij, że zadaniem każdego zespołu będzie sporządzenie charakterystyki jednego z bohaterów filmu – Róży, Tadeusza, Władka, Pastora – poprzez odpowiedź na pytania:

• Skąd pochodzi, gdzie mieszka, w jakim mówi języku, jaka jest jego sytuacja rodzinna, czym się zajmuje?
• Co widział?
• Co czuł?
• Co robił?

Uczniowie zapisują odpowiedzi na arkuszach papieru, a przedstawiciel zespołu prezentuje efekty pracy. Poproś o ewentualne uzupełnienie zapisów.

Zaproponuj dyskusję nad możliwymi tropami interpretacji filmu. Jaka jest przewodnia idea filmu? Propozycje uczniów zapisuj na tablicy.

• „Róża”, jako film historyczny, wykład historyczny.

Zapoznaj uczniów z wypowiedzią Joanny Ostrowskiej:

„Polskie kino historyczne to wielkie eposy o cnotach narodowych naszego społeczeństwa. Jak kiedyś powiedziała Joanna Tokarska-Bakir – my, Polacy, cierpimy na chorobę niewinności. Nasz kinematografia narodowa w pełni odzwierciedla trawiącą nas infekcję. Nie mam, bowiem filmów o ciemnych sferach, brzydkich zachowaniach i antybohaterów” [A. Zuchora, „Nowe filmy historyczne”, „Wprost”, 5 lutego 2012, s. 76.].

Poproś o komentarz, czy film Smarzowskiego zaprzecza tej opinii, a jeśli tak, to dlaczego?

• „Róża”, jako dyskurs o tożsamości.

Przytocz fragment wypowiedzi Tadeusza Sobolewskiego:

„Zło nie ma tu swojego munduru ani narodowości, czyha ze wszystkich stron. Historia Mazurów ma wymiar ogólniejszy: jest to dramat zgwałconej, nieuszanowanej tożsamości” [T. Sobolewski, „Pole minowe historii”, „Gazeta Wyborcza”, 2 lutego 2012, s. 9.]. Poproś uczniów o przytoczenie argumentów dla potwierdzenia stanowiska Sobolewskiego. Mazurzy traktowani przez Armię Czerwoną – jak Niemcy, przez polskich szabrowników – jak łatwa zdobycz, przez administrację polską – jako obcy, podejrzany żywioł, który zasłużył na swój los, bezpiekę jako potencjalna „piąta kolumna”.

• „Róża”, jako uniwersalna opowieść o niszczycielskim żywiole wojnie, demoralizacji, przemocy, prymitywnych instynktach.

Gwałt, jako wyzwolenie drzemiącej w człowieku zwierzęcej agresji, gwałt, jako forma zemsty, odwieczne „prawo zwycięzców”, kobieta, jako odczłowieczony obiekt seksualny. Dylematy moralne, czy wola przetrwania wszystko usprawiedliwia – związek Róży z rosyjskim oficerem. Traktowanie Róży przez sąsiadów, swoiste „uczucie” Wasyla – przywódcy bandy szabrowników.

• „Róża”, jako film o miłości.

Przedstaw fragment wywiadu z Wojciechem Smarzowskim:

„Podstawową warstwę filmu tworzy opowieść o miłości. Trudnej i na gruzach. Ona jest Mazurką – Niemką, a może Polką, to pojęcie względne i zależy od politycznej manipulacji, czego dowody (i skutki) pokazuję na ekranie – jest kobietą, która z rąk Rosjan, później Polaków, doznała nieszczęść i najcięższych upokorzeń. On jest Polakiem, któremu Rosjanie i Niemcy, wojna i okupacja, zrujnowały życie. Wrak człowieka. Duch. Połączy ich biologiczny odruch przetrwania, szybko jednak okaże się, że każde z nich może się odrodzić dzięki wzajemnej bliskości. Oboje są okaleczeni, nie widać nadziei, perspektyw ani przyszłości i dlatego początkowo jest to szansa bardziej na życie niż na miłość. Miłość przyjdzie na końcu. W ostatniej chwili. (…) Chciałbym, żeby „Róża” była głosem w sprawie postrzegania i akceptowania różnic mniejszości narodowych, kulturowych, religijnych i etnicznych. Ale przede wszystkim – powtórzę – „Róża” jest filmem o miłości. Miłości na gruzach. Miłości w czasach nieludzkich” [Róża. Pressbook].

Zaproponuj uczniom wskazanie scen pokazujących ewolucję uczuciowej relacji Róży i Tadeusza.

• „Róża”, jako filozoficzny dyskurs o istocie człowieczeństwa. Ile gwałtu zniesie dobro?

Odwołaj się do wypowiedzi Marcina Dorocińskiego, filmowego Tadeusza:

„Wymyśliliśmy, jak powinien na koniec wyglądać ten człowiek” (Tadeusz – przyp. A.W). „Ja się upierałem, że powinien wyglądać (…) jak Mojżesz. (…) I ten człowiek jest na koniec taki przełamany, a jednocześnie pozostaje z nieugiętym kręgosłupem” [„Wywiad Wojciecha Staszewskiego z Marcinem Dorocińskim”, „Duży Format”, 2 lutego 2012, s. 4.].

Poproś uczniów o komentarz.

ZAKOŃCZENIE

Przypomnij pojęcie „Ziemie Odzyskane”. Zapytaj uczniów, czy dla Róży, Tadeusza, Władka i Pastora są to ziemie odzyskane?

Przedstaw uczniom wypowiedź poety śląskiego okresu baroku Andreasa Gryphiusa „Przebudź się, serce moje i pomyśl”. Poproś o odniesienie się do tego cytatu po obejrzeniu i rozmowie na temat filmu „Róża”.