Cele lekcji

Cel ogólny:

• Poznanie postaci czeskiego barda Jaromira Nohavicy wykreowanego w filmowym mockumencie.

Cele szczegółowe:

uczniowie:

• nabywają, kształtują i doskonalą umiejętności pracy z filmem, w tym z dokumentem filmowym
• analizują i interpretują dzieło filmowe z uwzględnieniem konkretnych zagadnień
• rozpoznają w filmie dokumentalnym cechy mockumentu
• wskazują elementy świata przedstawionego w filmie
• nazywają stany emocjonalne i psychiczne postaci filmowych, interpretując ich przyczyny
• wskazują głębsze, ukryte, metaforyczne znaczenia zawarte w dziele filmowym
• dokonują głębszych i złożonych refleksji egzystencjalno-filozoficznych
  i etyczno-moralnych

Środki dydaktyczne film Petera Zelenki „Rok diabła” karta pracy materiał pomocniczy: recenzja filmu, fragmenty artykułów o mockumencie słowniki

Formy pracy praca z tekstem publicystycznym, praca z dziełem filmowym praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, praca zbiorowa Metody pracy burza mózgów dyskusja elementy wykładu rozmowa nauczająca

Przebieg lekcji

Motto zajęć:

A chciałem komecie piosenkę zanucić
O lesie, o trawie, o wodzie
O śmierci, z którą nam, mierzyć się przychodzi O zdradzie, miłości, o świecie
O wszystkich ludziach, co tu, na tej żyli planecie. [2]

 

LEKCJA 1 (przed projekcją filmu)

I. Przygotowanie do odbioru filmu.

1. Uczniowie słuchają (ewentualnie słuchają i oglądają) pieśni Jaromira Nohavicy Kometa, dzieląc się na forum klasy swoimi emocjami, refleksjami, ocenami, jakie się w nich „pojawiły” w związku z wysłuchanym utworem.

2. Nauczyciel pyta uczniów, czy wiedzą, kto śpiewa tę pieśń. Zapoznaje uczniów (lub uzupełnia ich wiedzę) na temat czeskiego barda J. Nohavicy, który jest autorem i wykonawcą wysłuchanego utworu [3].

3. Prowadzący zajęcia informuje uczniów, że celem niniejszej lekcji jest przygotowanie ich do świadomego, kompetentnego i ukierunkowanego odbioru filmu „Rok diabła”.

4. Nauczyciel dzieli klasę na kilkuosobowe grupy. Rozdaje każdemu uczniowi tekst będący synopsisem filmu Petera Zelenki „Rok diabła” (Materiał pomocniczy nr 1) [4] i prosi uczniów, aby podczas uważnej lektury otrzymanego materiału podkreślili te informacje, które, ich zdaniem, są dla nich najcenniejsze, najważniejsze (nie więcej jednak niż pięć informacji).

5. Uczniowie w grupie, wymieniając się wynikami swojej pracy, redagują grupowe zestawienie pięciu „newsów” związanych z obrazem P. Zelenki, a następnie prezentują je na forum klasy, opracowując tym sposobem „klasowy news” (zapisywany jest on na tablicy/flipcharcie oraz w uczniowskich zeszytach).

6. Prowadzący prosi uczniów, aby podczas projekcji filmu zwrócili w sposób szczególny swą uwagę na:

• świat przedstawiony w filmie, czyli czasoprzestrzeń, postacie, zdarzenia
• treść rozmów filmowych bohaterów
• postać Jaromira Nohavicy
• sposób obrazowania rzeczywistości w filmie Zelenki.

II. Projekcja filmu „Rok diabła”

LEKCjA 2 i 3 (po projekcji filmu)

III. Praca z filmem

7. Swobodne wypowiedzi uczniów na temat obejrzanego filmu, w których wyrażają oni swoje oceny, spostrzeżenia, dokonują wartościowania. Nauczyciel na tym etapie lekcji nie ingeruje, nie komentuje uczniowskich odczuć czy refleksji. Obowiązuje zasada „burzy mózgów”.

8. Nauczyciel informuje uczniów, że celem tej lekcji będzie ukierunkowana, krytyczna praca z/nad obejrzanym filmem Zelenki, która będzie przebiegała według trzech motywów tematycznych.

Motyw 1. Kołowrót ludzi, zdarzeń, rzeczy… (filmowy świat)

9. Prowadzący pyta uczniów o znaczenie wyrazu kolaż. Uczniowie podają własne definicje, które następnie konfrontują z definicjami słownikowymi (praca ze słownikami).

10. Nauczyciel rozdaje uczniom kartę pracy, polecając uczniom, by pracując w grupach, zastanowili się nad zadaniem, a następnie wspólnie uzupełnili otrzymaną kartę pracy (Karta pracy nr 1).

11. Wybrana przez nauczyciela grupa przedstawia na forum klasy wyniki swojej pracy, zaś grupy pozostałe uzupełniają bądź dopełniają prezentowane informacje. Tym samym powstaje „całościowy” filmowy kolaż (świat filmu P. Zelenki) wypracowany przez całą klasę.

Motyw 2. Nimf tajemniczego mężczyzny… (postać jaromira Nahavicy)

12. Uczniowie podzieleni przez nauczyciela na pary gromadzą „filmowe” informacje na temat J. Nohavicy. Przedstawiają je na forum klasy. Nauczyciel zapisuje na tablicy/flipcharcie podawaną przez uczniów wiedzę (redagowany jest tym samym filmowy portret czeskiego barda).

13. Nauczyciel prosi uczniów, by skonfrontowali filmowy obraz Nohavicy z jego biografią, którą poznali na pierwszej lekcji. Filmowa kreacja bohatera w zderzeniu z jego życiorysem może być przyczynkiem do dyskusji (swobodnej bądź ukierunkowanej) na temat biograficznej rzeczywistości, a filmowej/artystycznej kreacji Pana Jaromira N. Warto w tym momencie lekcji odnieść się do polskich bardów i na tej podstawie zdefiniować wspólnie z uczniami funkcje i role muzycznych wieszczów w „czasach zarazy”.

Motyw 3. Fikcja, która udaje dokument… (o mockumencie)

14. Prowadzący prosi uczniów, by nazwali rodzaj i gatunek filmowy omawianego obrazu Petera Zelenki. Dopełnia/uzupełnia uczniowskie wypowiedzi, wprowadzając pojęcie mockumentu.

15. Uczniowie oglądają film Polska 20 lat później, będący przykładem mockumentu, który znaleźć można na stronie internetowej blogu projektu Filmoteka Szkolna. Akcja! [http://blogiceo.nq.pl/wnaszymujeciu/2012/08/06/921/], a następnie zapoznają się z tekstem mówiącym o mockumentach (Materiał pomocniczy nr 2) [5], redagując samodzielnie notatkę, w której zapisują najistotniejsze cechy „udawanego dokumentu”.

16. Nauczyciel prosi uczniów o przedstawienie argumentów udowadniających tezę:

Film Petera Zelenki pt. „Rok diabła” jest mockumentem, gdyż:

---

Uczniowie przedstawiają na forum klasy swoje refleksje, propozycje, przemyślenia dotyczące przedmiotowego zagadnienia. [6]

17. Nauczyciel zapisuje temat lekcji na tablicy i prosi uczniów o wyjaśnienie znajdujących się w nim łacińskich pojęć: diabolus in musica i angelus in musica (można skorzystać ze słownika), a następnie przytacza fragment recenzji:

Przez wiele stuleci teoretycy muzyki posługiwali się pojęciem „diabolus in musica”. Ten „diabelski element w muzyce” był po prostu interwałem uznanym podług zasad niektórych systemów za nieprawidłowy. Jak jednak uchwycić w muzyce „anielski element”? Specyficzną chemię, jaka rodzi się między grającymi wspólnie ludźmi oraz ich publicznością? Jak usłyszeć „angelus in musica”? Udało się to Petrowi Zelence. Mało tego, zdołał ów „angelus in musica” nie tylko usłyszeć, ale i pokazać. W jego filmie bohaterowie trwają razem w osobliwym korowodzie, ni to piekielnym, ni to niebiańskim (a zapewne po trosze i takim, i takim). Holman niejako „przejmuje” alkoholizm Nohavicy, natomiast Frantisek Cerny, lider grupy Cechomor, pragnie się do barda upodobnić. Za niemalże nadludzkie porozumienie zawsze trzeba zapłacić – uzależnieniem od alkoholu albo od drugiej osoby, szaleństwem, manią religijną. Kiedy człowiek nareszcie się otrząśnie, przeciera oczy jakby z niedowierzaniem. Towarzyszy mu uczucie lekkości, ale i jakiegoś dojmującego braku,

[Paweł Marczewski, Angelus in musica. http://www.filmweb.pl/reviews/Angelus+in+musica-3766 [14 sierpnia 2012],

który staje się bodźcem do dyskusji na temat spotkań w człowieku diabła z aniołem. Tematem (mottem) tej dyskusji może być wypowiedź jednego z filmowych bohaterów: Człowiek toczy wojnę sam ze sobą.

18. Nauczyciel kończy cykl lekcji poświęconych filmowi „Rok diabła”, przytaczając fragment wypowiedzi na temat motywu podróży w kinie, leitmotivu w filmowym obrazie Petera Zelenki:

Podróż to dla kina trop inspirujący i pojemny interpretacyjnie. Może być punktem wyjścia do eksploracji rozmaitych wątków lub stać się osobnym tematem. Podróż to wyzwanie,ale i wolność – otwierająca rozmaite ścieżki i te rzeczywiste, i te mentalne. Przy czym w filmowym podróżowaniu chodzi najczęściej nie tyle o geograficzną identyfikację świata, co odkrywanie siebie samych. Dojrzewanie, oswajanie własnych słabości (a czasem – oswajanie współpodróżnika) oraz finalne katharsis – to nieodzowne składowe każdej takiej wyprawy.

[Iwona Cegiełkówna, „Ave”, „Kino” 2012, nr 7/8, s. 99.]

OCENA PRACY UCZNIÓW:

ocena za aktywną pracy w grupie i przedstawienie wyników pracy zespołowej na forum klasy.

Praca domowa

W kontekście filmu „Rok diabła” napisz esej, którego mottem będą słowa jednego z bohaterów filmu Petera Zelenki:

Kiedy poruszasz się wśród ludzi, słyszysz ich melodię Kiedy milczysz, słyszysz własną melodię

Załączniki

Karta pracy nr 1

„Rok diabła” jest filmem, który składa się z mnogiej ilości luźnych, różnorodnych sekwencji filmowych, jakby poszarpanych, odrębnych obrazów filmowych tworzących jednak logiczną całość. Można je przyrównać do puzzli albo bardziej do kolażu rozumianego jako połączenie różnych elementów stylowych, formalnych, artystycznych, itp. w jednym dziele (filmowym). Wskaż i nazwij te kolażowe puzzle oraz sposób ich zobrazowania, wpisując swoje przemyślenia do poniższej tabeli.

Co mówi filmowy kolaż? O czym mówi? (treść filmowego świata)	W jaki sposób mówi filmowy kolaż? jak mówi? (forma filmowego świata)

Materiał pomocniczy nr 1

„ROK DIABŁA„

Dokument fabularyzowany, 88 min, Czechy 2002
Scenariusz i reżyseria: Petr Zelenka
Zdjęcia: Miro Gabor
Muzyka: Karel Holas, Jaromir Nohavica, Czechomor, Jaz Coleman
Aktorzy: Jaromir Nohavica, Karel Plihal, Jan Prent, Jaz Coleman, Frantisek Cerny, Karel Holas, Radek Poboril, Michal Pavlik i inni

„Rok diabła” został wybrany najlepszym czeskim filmem 2002 roku, otrzymał wiele nagród, m. in. na festiwalach w Karlovych Varach, Trieście i Cottbus. Bo też jest to obraz niezwykły. Mieszają się w nim – bardzo sprawnie, dowcipnie i z wdziękiem – różne gatunki: dokument, absurdalna, surrealistyczna komedia, film muzyczny, ale też prawda i fikcja, powaga i kpina, odmienne stany świadomości. Zelenka, twórca znanych i w Polsce „Guzikowców” czy „Opowieści o zwyczajnym szaleństwie”, po mistrzowsku łączy muzykę i teksty wykorzystanych w filmie piosenek z obrazem i dialogami. Tytułowy „diabeł” to z jednej strony alkohol, który kładzie się cieniem na życiui działalności artystycznej kilku bohaterów, z drugiej nieuchwytna tajemnica źródeł twórczości i natchnienia, samotność artysty, którego nadwrażliwość, „metafizyczny głód”, poczucie niezrozumienia przy jednoczesnej popularności i sławie doprowadzają niekiedy na skraj szaleństwa. Obraz Petra Zelenki opowiada fikcyjną historię autentycznego bohatera – znanego czeskiego barda Jaromira Nohavicy, gitarzysty i akordeonisty, autora tekstów i kompozytora, uwielbianego przez rodzimą publiczność, cenionego także w Polsce, gdzie daje koncerty i z powodzeniem sprzedaje swoje płyty. „Rok diabła” to zapis trasy koncertowej Nohavicy i zespołu Czechomor grającego muzykę będącą połączeniem folku, rocka i muzyki celtyckiej. Towarzyszy im przyjaciel Nohavicy, Karel Plihal, kompozytor, autor tekstów, gitarzysta, wokalista i aranżer. Ale sekwencje z tournee obudował Zelenka ciągiem niezwykłych wydarzeń, trudnych do racjonalnego wytłumaczenia i sprawiających, że przestajemy odróżniać prawdę od zmyślenia, autentyzm i szczerość intencji od artystycznej pozy i zabawy z widzem. Reżyser rejestruje na taśmie kulisy życia artystów, kreśli ich komiczne portrety, utrwala zabawne rozważania o sztuce, mediach, nałogach, wierze w Boga, wpływie bielizny na twórczość czy zjawisku „samozapłonu”. Wyleczony z alkoholizmu holenderski dokumentalista Jan Holman (w tej roli czeski filmowiec Jan Prent, który również doświadczył problemów z alkoholem) przybywa do Czech, żeby nakręcić dokument o stosowanych tam metodach prowadzenia odwyku. W jednym z ośrodków poznaje czeskiego barda Jaromira Nohavicę i jego „anioła stróża”Karela Plihala. Ten ostatni inscenizuje pewnego dnia swój pogrzeb, żeby zawczasu zobaczyć, jak przebiegnie uroczystość. Konduktowi towarzyszy grywająca na weselach i pogrzebach kapela Czechomor (Czesko- Morawskie Towarzystwo Muzyczne). Jej muzyka tak bardzo przypada Plihalowi do gustu, że postanawia namówić Nohavicę na wspólne z nimi występy. W tym samym czasie Karel Holas, skrzypek Czechomora, występujący na co dzień w windzie luksusowego hotelu, poznaje tam byłego brytyjskiego wokalistę postpunkowej grupy Killing Joke, którego gra Holas urzeka do tego stopnia, że proponuje Czechomorowi nagrania z orkiestrą symfoniczną opery w Sydney. Ostatecznie z dwóch kuszących propozycji muzycy wybierają ofertę Nohavicy i ruszają z nim w trasę. Jan Holman jedzie również, uznawszy, że zamiast dokumentu o leczeniu alkoholików nakręci opowieść o grupie artystów i ich muzyce. Żaden z nich nie przypuszcza, jak wiele im da ta wspólna podróż.

[http://www.goldenline.pl/forum/1347748/rok-diabla]

Materiał pomocniczy nr 2

I. Oszukiwanie rzeczywistości jest kuszące. Zmiana biegu historii może być niezłą zabawą, a zabawa faktami i fikcją kreatywnym zadaniem.

Mockumentaries, bo o tym gatunku filmowym mowa, są coraz bardziej popularne, ale swojekorzenie mają jeszcze w latach 40-tych i słynnej audycji radiowej Orsona Wellsa „Wojna światów”. Sama nazwa pochodzi od połączenia wyrazów mock, czyli udawany, nieprawdziwy i documentary czyli dokumentalny.

„Wymyślone” dokumenty – filmy udające prawdziwe historie to świetny pomysł na wprawkę filmową i na poznanie reguł jakimi rządzi się dokument, bo trzeba dobrze poznać ten gatunek, żeby stworzyć jego pastisz.

Oglądanie mockumentów może być również przyczynekiem do dyskusji na temat moralności filmowca i siły (słabnącej?) przekazu filmowego. Na ile można drwić z publiczności, na ile jest to manipulacja? I na ile sam film dokumentalny może stać się manipulacją.

[Ola Czetwertyńska, Oszukać przeznaczenie.
http://blogiceo.nq.pl/wnaszymujeciu/2012/08/06/921/ (4 sierpnia 2012)]

II. Mockumentary (mock documentary), to fikcja, która udaje dokument. Skojarzenia z żartem, jakie od razu nasuwa takie określenie, z pewnością nie są bezpodstawne. W istocie rzeczy nie chodzi tu jednak – jak by się mogło wydawać – o żart z publiczności, która być może „da się nabrać”. Przedmiotem żartu okazuje się raczej film dokumentalny jako taki. „Udawany” dokument to obraz ze swojej natury obdarzony wielkim potencjałem filmowej autorefleksji. W praktyce, twórcy wykorzystują ten potencjał w bardzo różnym stopniu – sięgając od prostego żartu, przez trawestację i parodię, po krytykę i dekonstrukcję podstawowych założeń dokumentalistyki. Jak twierdzą autorzy pierwszej monografii mockumentaries, J. Roscoe i C. Hight, w tym ostatnim, rzadkim zresztą wypadku, krytyka bywa rzeczywiście radykalna. Uderza w samo serce projektu dokumentalnego – w jego pretensje do prawdy. Obnaża konstruowany, zapośredniczony i nieuchronnie arbitralny charakter każdego filmowego przekazu, zderzając go z rolą, jaką widzowi wyznacza tradycyjny dokument – rolą odbiorcy zarejestrowanej na taśmie filmowej „rzeczywistości”.

[Maciej Nowicki, Konrad Wirkowski, Zmierz się z gatunkiem MOCKUMENTARY!.
http://millionyou.com/konkursy/Zdarzylo_sie_w_Kazimierzu,mockumentaries.htmL

(14 sierpnia 2012)]

Bibliografia

[1] Pojęcia: diabelskiego i anielskiego elementu w muzyce zaczerpnąłem z artykułu Pawła Marczewskiego Angelus in musica.
http://www.filmweb.pl/reviews/Angelus+in+musica-3766
[14 sierpnia 2012].

[2] Przytoczone słowa są fragmentem pieśni Jaromira Nohavicy Kometa w tłumaczeniu Andrzeja Ozgi.
www.andrzejozga.pl/download/tworczosc/tlumaczenia/KOMETA.doc[14 sierpnia 2012].

[3] Informacje o J. Nohavicy można znaleźć na oficjalnej stronie internetowej artysty:
http://www.nohavica.cz/_pl/ novinky/nov_aktual.htm.[14 sierpnia 2012].

[4] W scenariuszu podaję tekst przykładowy. Można wykorzystać każdy artykuł/recenzję omawianego filmu, gdyż intencją tego uczniowskiego działania jest ukierunkowana praca z tekstem publicystycznym, traktującymo filmie, którego przecież uczniowie nie znają.

[5] Szerszą i głębszą analizę mockumentu można znaleźć w majowym numerze miesięcznika „Kino” (Jan Topolski, Równoległe światy mockumentu, „Kino” 2012, nr 5, s. 40-43).

[6] Działanie to powinno wywołać dyskusję na temat mockumentów w ogóle, a w szczególne na temat Roku diabła jako przykładu mockumentu. Uczniowie zapewne będą podawać znane im tytuły filmów, które wpisują się w nurt „fikcyjnego dokumentu”.

1. Cegiełkówna Iwona, „Ave”, „Kino” 2012, nr 7/8.

2. Czetwertyńska Ola, „Oszukać przeznaczenie”.
http://blogiceo.nq.pl/wnaszymujeciu/2012/08/06/921/[14 sierpnia 2012].

3. Marczewski Paweł, „Angelus in musica”,
http://www.filmweb.pl/reviews/Angelus+in+musica-3766
[14 sierpnia 2012].

4. Nowicki Maciej, Wirkowski Konrad, „Zmierz się z gatunkiem MOCKUMENTARY!”.
http://millionyou.com/konkursy/Zdarzylo_sie_w_Kazimierzu,mockumentaries.html[14 sierpnia 2012].

5. Topolski Jan, „Równoległe światy mockumentu”, „Kino” 2012, nr 5.

6. http://www.goldenline.pl/forum/1347748/rok-diabla
[14 sierpnia 2012].

7. http://www.nohavica.cz/_pl/novinky/nov_aktual.htm
[14 sierpnia 2012].