Cele lekcji

Cel ogólny:

Doskonalenie umiejętność analizy i interpretacji porównawczej różnych tekstów kultury.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• zna dokument Władysława Ślesickiego pt. Rodzina człowiecza;
• analizuje kadry filmowe na poziomie dosłownym i symbolicznym;
• rozpoznaje główne wątki i motywy w tekście literackim i filmowym;
• dostrzega podobieństwo tematyczne między filmem a powieścią;
• wypowiada się na temat tekstu kultury;
• pracuje w grupie i dyskutuje, zajmując stanowisko.

Czas pracy 2 godziny lekcyjne + projekcja filmu Środki dydaktyczne film W. Ślesickiego Rodzina człowiecza[1], powieść Reymonta Chłopi, karty pracy w załącznikach [1] Dostępny na stronie: http://ninateka.pl/film/rodzina-czlowiecza-wladyslaw-slesicki

Formy pracy praca w grupach. Metody pracy analiza i interpretacja tekstu kultury, mapa myśli, dyskusja.

Przebieg lekcji

1. Nauczyciel rozpoczyna lekcję od przytoczenia fragmentu wywiadu z Barbarą Ślesicką na temat realizacji filmu (Załącznik nr 1). Mówi o okolicznościach powstania filmu. Jest to również okazja, by porozmawiać z uczniami i uczennicami na temat wrażeń po obejrzeniu dokumentu.

2. Nauczyciel dzieli klasę na kilkuosobowe grupy. Każdej z nich wręcza kartę pracy (Załącznik nr 2) i prosi o przygotowanie odpowiedzi na zapisane na niej pytania. Następnie grupy prezentują wyniki swojej pracy.

Film Rodzina człowiecza pokazuje typową egzystencję człowieka na wsi. Dzień bohaterów i bohaterek rozpoczyna się bardzo wcześnie i wypełniony jest pracą. Senior rodu kopie ziemię, łowi ryby, jego żona rankiem zbiera grzyby i pomaga w pracach gospodarskich. Młodsza kobieta wypuszcza krowy na pastwisko i kury na podwórko, rozpala ogień, zajmuje się dziećmi, praniem, gotowaniem obiadu. Jej mąż pracuje w polu, orze ziemię. Egzystencja człowieka pokazana została dzięki niespiesznej narracji. Często stosowane są plany bliskie, które charakteryzują bohaterów (pomarszczona twarz seniora rodu), pokazują przedmioty codziennego użytku, by przybliżyć życie mieszkańców. Kamera często pełni funkcję obserwującą (np. scena karmienia kur, prania w jeziorze, rąbania drzewna). Wielu kadrom można przypisać znaczenie symboliczne — scena pracy w polu (bohater „idzie pod górę” — trud), zbliżenie pokazujące węża (symbol zła), karmienie piersią (symbol macierzyństwa, pierwotnych instynktów, Matka Boska). Bohaterowie i bohaterki żyją w zgodzie z naturą — wstają o świcie, o zmroku kończą dzień. Pracują w polu, korzystają z dobrodziejstw natury (łowienie ryb, zbieranie grzybów). Spożywają „proste” posiłki, matka na uboczu karmi dziecko piersią. Żyją spokojnie, jakby miarowo, bez pośpiechu, każdy wie, co powinien robić, widoczny jest pewien rytm. Na początku filmu widzimy zegarek leżący na stoliku, ale nikt na niego nie spogląda. Powolną narrację podkreślają także sceny z muchą chodzącą po ścianach, pająkiem w kącie domu, śpiącym w kołysce dzieckiem. To raczej tylko symbol XX wieku (podobnie jak traktor). Rodzina Książkowskich stanowi przykład rodziny patriarchalnej. Istnieje tu wyraźny podział obowiązków — mężczyźni wykonują prace w polu, sieją, orzą, rąbią drwa; kobiety zajmują się gospodarstwem, gotowaniem, praniem, sprzątaniem i dziećmi. Starsze dzieci pilnują młodszych, średnie pokolenie „usługuje” starszemu (wyrażenie szacunku). Reżyser, portretując mieszkańców, przechodzi od ogółu do szczegółu — najpierw widzimy lasy, jeziora, przyrodę, następnie dom i budynki gospodarskie głównych bohaterów. To miejsce stanowi ich centrum świata. Sama wieś jest oddzielona od świata, jest pewnym mikrokosmosem. Nie ma połączenia kolejowego czy autobusowego z miastem. Syn Książkowskich jedzie po chleb na rowerze i to, być może, jedyna droga do i ze wsi. Jest to więc prawie zamkniętą przestrzeń, w której czas się zatrzymał. Rytm dnia jest rytmem natury (kompozycja klamrowa — wypędzanie poranne krów i powrót zwierząt z łąki wieczorem). O minionych chwilach przypominają portrety ślubne wiszące na ścianach, o zmarłych — zdjęcia z pogrzebu, a o dawnych wojnach toczących się na tym terenie – hełm służący do nabierania prosa i ruiny bunkrów. Bohaterowie żyją bez wygód (prąd, bieżąca woda, telewizor itp.). Ślesicki rezygnuje z np. formy wywiadu, nie ma również komentarza odautorskiego (narratora, „opowiadacza”). Jednak stosunek reżysera do opowiadanej historii rodziny jest widoczny w sposobie prowadzenia narracji. Każda ukazana czynność jest ważna, życie bohaterów jest spokojne, miarowe, ma swoje tempo. Reżyser wciela się w rolę obserwatora zaintrygowanego tym, co widzi. Rodzina człowiecza to, jak gdyby, rodzina, która posiada najlepsze cechy, rodzina wybrana, szczególna. To rodzina, która żyje z dala od zgiełku miast, w spokoju i harmonii, co jest źródłem szczęścia bohaterów i bohaterek, którzy żyją w takim swoim specjalnym miejscu na ziemi.

3. Porównanie filmu Ślesickiego i Chłopów Reymonta. Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każdej grupie wręcza kolejną kartę pracy (Załącznik nr 3). Po upływie wyznaczonego czasu grupy prezentują wyniki swoich prac. Efektem końcowym ćwiczenia powinno być wspólne stworzenie notatki w formie mapy myśli/map myśli, która będzie zawierać takie wnioski jak np.:

• rodzina Książkowskich żyje w zgodzie i harmonii, historia rodziny Borynów to historia sporu ojca z synem o kobietę i ziemię;
• obie rodziny żyją w zgodzie z prawami natury, rytmem pór roku;
• bohaterki filmowe są pracowite, zajmują się gospodarstwem i dziećmi, podobnie jak Hanka; w opozycji do nich stoi Jagna;
• bohaterami z Lipiec kieruje walka o byt, bohaterowie ze wsi Płaska żyją w spokoju;
• obaj twórcy mitologizują chłopską egzystencję, nadają jej charakter mitu, wprowadzają w sferę uniwersum;
• w obu rodzinach panuje patriarchat;
• obie rodziny są hierarchiczne;
• w obu tekstach kultury pokazana jest praca.

4. Dyskusja. Nauczyciel pyta: Czy w dzisiejszych czasach zrealizowanie takiego dokumentu, jaki w latach 60. XX w. zrobił Ślesicki, byłoby możliwe. Czy zdaniem uczniów i uczennic istnieje taka wieś w Polsce, w której zatrzymał się czas? Czy dziś taki dokument zdobyłby tyle nagród i mógłby być ciekawy dla publiczności?

Praca domowa

Ryszard Kapuściński, komentując wybrane fotografie w Museum of Modern Art wybrane pod kierunkiem Edwarda Steichena, powiedział, że ukazywały „wspólnotę naszego losu, wspólnotę przeżyć, uczuć i doświadczeń naszych braci i sióstr żyjących pod wszystkimi stopniami długości i szerokości geograficznej”. Czy Twoim zdaniem można odnieść słowa Kapuścińskiego do wydarzeń i bohaterów przedstawionych w filmie Ślesickiego? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do filmu.

Załączniki

Załącznik nr 1

„Mikołaj Jazdon: Który dokument ze swoich filmów najbardziej cenił Władysław Ślesicki?

Barbara Ślesicka: Bardzo lubił Płyną tratwy. Bliscy byli mu bohaterowie tego filmu i historia chłopca wchodzącego w życie, dorastającego pośród przyrody. Lubił też bardzo Rodzinę człowieczą. Film został nakręcony w miejscowości Płaska, gdzie mieszkali państwo Jan i Agnieszka Książkowscy. Spędzaliśmy tam dwukrotnie wakacje i mój mąż, przyglądając się życiu rodziny Książkowskich, wpadł na pomysł realizacji filmu o nich. Proszę mi wierzyć, ci ludzie są właśnie tacy, jak na tym filmie. Niczego nie udają, oni po prostu tacy są. Przez cały czas realizacji zdjęć zachowywali się tak, jakby ich nic a nic nie obchodziła kamera. Byli po prostu sobą. Zdjęcia trwały cały sierpień i wrzesień aż do początku października, tak mi się przynajmniej wydaje. Film został pokazany na międzynarodowym festiwalu w Oberhausen. Mąż wspominał udział w tej projekcji. W momencie, gdy na ekranie pojawiła się scena, w której gospodyni nabiera otręby starym niemieckim hełmem, po sali przeszedł szmer. A przecież była to powszechna praktyka, że znalezione poniemieckie hełmy znajdowały podobne zastosowanie w wiejskich gospodarstwach.

Tytuł filmu nawiązuje do słynnej wystawy fotograficznej The Family of Man Edwarda Steichena…

Dostaliśmy w prezencie ślubnym od Dicka Adamsa, amerykańskiego operatora filmowego, katalog wystawy The Family of Man. Adams odbywał w WFD praktykę i to właśnie u mojego męża. Na początku filmu pojawia się kilka fotografii z tego albumu oraz zdjęcie rodziny Książkowskich.

Skąd mąż brał tematy do swoich filmów?

Temat musiał być mu bliski, a przede wszystkim bliscy musieli mu być ludzie, o których chciał go robić. Musiał się poznać z nimi, jakoś do nich zbliżyć. Był znakomitym obserwatorem. Myślę, że wyniósł to z harcerstwa. Tę zdolność bacznego przypatrywania się otaczającej rzeczywistości, zdolność dostrzegania najdrobniejszych szczegółów (…)”[2]

Załącznik nr 2

Grupa nr 1

Jakie czynności wykonują bohaterowie i bohaterki filmu? Wymieńcie je. Jak wygląda dzień bohaterów i bohaterek? Spróbujcie ocenić, czy jest to typowy dzień z życia mieszkańców wsi.
Pomocne będą poniższe obrazy[3].

---

[3] Źródło obrazów: http://laliny.mazowsze.pl/mal1.htm

Grupa nr 2

W jaki sposób reżyser pokazuje egzystencję człowieka na wsi? Jakich używa kadrów i planów? Jak prowadzi narrację? Podpowiedź stanowią poniższe kadry[4].

Grupa nr 3

Czas świecki w Chłopach i filmie Ślesickiego. Porównajcie film i powieść Reymonta (jakie wydarzenia zaliczamy do czasu świeckiego, a jakie do świętego?). Swoje wnioski sformułujcie na podstawie tekstu Mircea Eliade’go.

„Podobnie jak przestrzeń, także i czas nie jest dla człowieka religijnego czymś jednorodnym i ciągłym. Są interwały czasu sakralnego, czas świąteczny (przeważnie świąt okresowych); z drugiej strony jest czas świecki, zwykłe trwanie czasowe, w które wpisują się akty pozbawione znaczenia religijnego. Między tymi dwoma rodzajami czasu zachodzi oczywiście przerwanie ciągłości; ale za pomocą obrzędów człowiek religijny może »przechodzić« bezpiecznie ze zwykłego trwania czasowego do czasu sakralnego.
Uderza nas przede wszystkim jedna zasadnicza różnica między dwoma rodzajami czasu: czas święty z natury swej jest odwracalny, w tym sensie, .że w istocie swej jest to uobecniony praczas mityczny. Wszelkie święto religijne, wszelki czas liturgiczny polega na reaktualizowmiu jakiegoś sakralnego wydarzenia, które dokonało się w przeszłości mitycznej, »na początku«. Religijne uczestniczenie w jakimś święcie zakłada wyjście ze zwykłego trwania czasowego celem włączenia się w czas mityczny, reaktualizowany przez owo święto. Czas sakralny daje się więc bez końca odzyskiwać, bez końca powtarzać. Z pewnego punktu widzenia można by powiedzieć, że czas ten nie płynie, że nie stanowi nieodwracalnego trwania. Jest to czas par excellence ontologiczny, parmenidejski, zawsze tożsamy z samym sobą, nie zmienia się ani nie wyczerpuje. Przy każdym okresowym święcie odnajduje się ten sam czas sakralny, ten sam, który objawił się poprzez święto zeszłoroczne czy święto sprzed wieku: jest to czas stworzony i uświęcony przez bogów w trakcie ich gesta — dzieł, które święto właśnie reaktualizuje. Innymi słowy, w świecie odnajdujemy pierwsze pojawienie się czasu świętego, takie, jakie dokonało się ab origine, in illo tempore. Bo święty czas, w którym odbywa się święto, nie istniał przed gesta, dziełami boskimi, upamiętnionymi przez owo święto. Stwarzając różne rzeczywistości, które dziś składają się na świat, bogowie ustanowili także czas święty, gdyż czas współczesny jakiemuś dziełu stworzenia był z natury rzeczy uświęcony przez obecność i działalność boską… Człowiek religijny żyje więc w dwu rodzajach czasu, z których ważniejszy jest czas święty (…)”[6].

Bibliografia

W. Reymont, Chłopi, t. 1: Jesień, Warszawa 1952.