Różnorodność rodzajów i gatunków filmowych to kwestia pojmowana przez większość widzów instynktownie, ale poniekąd oczywista. Niemal każdy wie, że czego innego spodziewać się można po wizycie w multipleksie na seansie najnowszego przeboju o przygodach superbohatera, czego innego po pokazie na festiwalu Nowe Horyzonty, a czego innego po lekturze filmu w galerii sztuki lub podczas spotkania z twórcami kina dokumentalnego. Rodzajów i gatunków filmowych nie da się wyodrębnić i opisać według jednego schematu, istnieją jednak założenia i wyznaczniki, dzięki którym zagadnienie to można do pewnego stopnia uporządkować.

Rodzaje filmowe

Wyznaczenie rodzajów filmowych przebiega w oparciu o takie kryteria, jak treść filmu, technika jego realizacji, wybór i uszeregowanie rejestrowanego materiału, czy też planowane przez twórców wrażenie, jakie utwór wywrzeć ma na odbiorcy.

Dla większości widzów słowo film równoznaczne jest z najpopularniejszą odmianą filmu fikcji – filmem fabularnym, w którym na podstawie sjużetu (czyli układu zdarzeń zaproponowanego przez twórców danego utworu, niekoniecznie chronologicznego czy też zawierającego wszystkie istotne dla zrozumienia tych zdarzeń elementy) rekonstruuje się fabułę (czyli uporządkowany chronologicznie, zwykle wielowątkowy ciąg zdarzeń tworzący historię). W filmie fabularnym występują aktorzy, wcielający się w postacie zaprojektowane w scenariuszu.

Film dokumentalny z założenia rejestruje wybrane fakty na temat świata, przedstawia autentyczne postacie i opowiada o zdarzeniach, które miały bądź mają miejsce w rzeczywistości. Czyni to wszakże na wiele sposobów i jest zawsze subiektywną wizją autorów (selekcjonujących i układających materiał, decydujących o ustawieniach kamery, wyborze bohatera itp.), w dodatku w wielu przypadkach niewolną od elementów inscenizowanych. Te ostatnie nie muszą wcale osłabiać autentyczności przesłania filmu, ale same w sobie nie są przecież pozbawioną autorskiej ingerencji rejestracją rzeczywistości.

Pisząc o kolejnym rodzaju filmowym – filmie eksperymentalnym, amerykański filmoznawca David Bordwell akcentuje jego nonkonformizm, polegający na podważaniu wszystkiego tego, do czego przywykł widz. Utwór przynależący do tego rodzaju nie musi np. być oparty o scenariusz, opowiadać historii, stosować powszechnie przyjętych zasad języka filmu. Film eksperymentalny przyjmuje dwie podstawowe formy: abstrakcyjną lub asocjacyjną. W tej pierwszej opiera się w całości na właściwościach, jakie niesie ze sobą obraz (kolor, kształt). W drugiej zaś główną formą oddziaływania jest zestawianie rozmaitych elementów, niekiedy z pozoru do siebie nieprzystających, w celu wyrażenia autorskiej idei.

Do stosunkowo wąskiego obiegu przynależą filmy kolejnego rodzaju – tzw. filmy oświatowe, realizowane z myślą o upowszechnieniu wiadomości z konkretnej dziedziny wiedzy, nauki, czy też treningu sportowego. Filmy oświatowe wykorzystywane są w programach nauczania i służą jako pomoc dydaktyczna i szkoleniowa.

Bardzo popularnym rodzajem filmu jest natomiast film animowany, wyróżniany ze względu na technikę powstawania, czyli np. animację rysunkową, komputerową, lalkową, wycinankową, kombinowaną. W odróżnieniu od filmów żywego planu (fabularnych i dokumentalnych), filmów animowanych nie tworzy się za pomocą rejestrowania dziejącej się w czasie rzeczywistym akcji, ale za pomocą zdjęć poklatkowych bądź komputerowego generowania następujących po sobie obrazów. By uzyskać złudzenie ruchu, każda kolejna klatka przedstawia fotografowany lub generowany obiekt w nieznacznie zmienionym położeniu. Animację w ogromnej mierze kojarzy się z filmami dla dzieci, zawierającymi typową linię fabularną. Inaczej sprawa wygląda często w przypadku tzw. animacji eksperymentalnej (zwanej też „animacją dla dorosłych”), oddziałującej na widza za pomocą innych środków niż śledzenie fabuły. Niepowtarzalność tworzywa filmów animowanych oraz sposobów organizacji ich wypowiedzi wymusza inny sposób oglądania i interpretacji: „Oglądać film animowany, zwracając uwagę jedynie na przygody postaci, to jak czytać lirykę, a nie dostrzegać rytmu, wersyfikacji czy metafor” – pisze w studium na temat animacji Paweł Sitkiewicz. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na specyficzną sytuację – w przypadku animacji technika umożliwia jednocześnie realizację filmów innych rodzajów: fabularnego, eksperymentalnego, a nawet dokumentalnego.

Poszczególne rodzaje filmów dzielą się na gatunki – mają je zarówno filmy animowane, dokumentalne, jak i fabularne. I to właśnie na podstawie tych ostatnich zazwyczaj opisuje się charakterystykę zjawiska zwanego kinem gatunków.

Gatunki filmowe

W piśmiennictwie filmowym często przytaczane są lapidarne słowa Andrew Tudora, iż gatunek jest tym, za co wszyscy go uważamy. Odnoszą się one do tworzącej podstawę każdego gatunku filmowego konwencji, czyli utrwalonego zespołu cech i elementów charakterystycznych dla grupy utworów. Konwencję tę tworzą autorzy filmów, a widzowie ją akceptują i przyswajają. Żartobliwie opisuje to anegdota o kliencie wypożyczalni kaset wideo (z czasów, gdy takowe jeszcze istniały), który oddając jeden film prosi o wypożyczenie mu „innego takiego samego”, a więc – o utwór będący kolejną realizacją preferowanej przez niego konwencji. Pojęcie gatunku filmowego oznacza zatem sposób klasyfikowania filmów według grupy rozpoznawalnych cech i powtarzających się sposobów ich przedstawiania, budujących razem zespół konwencji, będący rodzajem umowy między twórcami a widzami.

Kino gatunków opiera się na systemie oczekiwań odbiorcy, które filmowcy usiłują zaspokoić (melodramat ma wzruszać, horror przerażać, komedia bawić), lecz z czasem w ramach każdego gatunku pojawiają się tytuły konwencje łamiące – bardzo dobrze widać to na przykładzie grupy westernów z lat 60. i 70. XX wieku, w których m.in. dokonano rewizji spojrzenia na historię Ameryki i unikano jasnego podziału na dobro i zło, czy też filmu „Łowca androidów”, zrywającego z typowym dla wcześniejszych utworów science fiction obrazem przyszłości. Konwencję łamać można nie tylko za pomocą sposobu podjęcia tematyki albo zastosowanej estetyki, ale też poprzez pojedyncze chwyty wyraźnie widoczne dla widza, takie jak anachronizmy celowo umieszczone w filmie historycznym czy nietypowe zakończenie.

Kryteria wyróżniające gatunki filmowe nie są jednorodne. Dla westernu, filmu historycznego czy science fiction będą to czas i miejsce akcji, wspierane dodatkowo charakterystyczną ikonografią. Western jest przykładem gatunku, w którym wszystkie te elementy dają się dość łatwo wyodrębnić – czasem akcji będzie okres między połową XIX a początkiem XX wieku, miejscem – zachodnie obszary Ameryki i pogranicze z Meksykiem, ikonografię zaś tworzą m.in. strzelby i rewolwery, kapelusze na głowach rewolwerowców, kowbojów i szeryfów, Indianie, dyliżanse, saloon z barem i pokerowym stołem etc.

Innym kryterium wyróżniającym gatunek filmowy jest temat – dla melodramatu i komedii romantycznej będzie to miłość, dla filmu gangsterskiego – gangsterzy i oblicza zorganizowanej przestępczości. Organizujący fabułę motyw podróży, która powoduje przemianę bohatera, jest natomiast immanentnym wyznacznikiem filmu drogi. Wojna, a po części także przygotowania do niej bądź jej reperkusje, to oczywiście tematyka filmu wojennego. Film sportowy rozgrywać się zaś będzie w środowisku sportowców, trenerów i kibiców. Z kolei tematem filmu biograficznego są losy autentycznej i znanej postaci, ujęte w formie przekrojowego spojrzenia na jej całe życie lub wybrany z niego istotny fragment.

Nastrój i związane z nim wrażenie wywierane na odbiorcy pozwalają określić, czy film jest komedią, filmem erotycznym, horrorem czy thrillerem. Realizacje tych gatunków mogą właściwie dziać się w każdym czasie i miejscu. Warto wspomnieć, że podstawowym kryterium odróżniającym horror od thrillera jest obecność w tym pierwszym gatunku elementu nadprzyrodzonego (ducha, poltergeista, wampira, zombie, wilkołaka etc.), ewentualnie mordercy o nadnaturalnych siłach. W thrillerze zaś poczucie zagrożenia i lęku oraz przemoc pochodzą ze świata realnego – ich źródłem może być psychopatyczny morderca, ale też rządowa organizacja czy natura.

W ostatnich latach szczególną popularność zyskał gatunek pozornie przynależący do innego rodzaju filmów niż fabularne. Mockument w istocie jest jednak filmem fikcji, w swej formie naśladującym lub parodiującym film dokumentalny – i to właśnie taka forma jest w tym przypadku kryterium wyróżniającym gatunek. Forma określa także musical, w którym obok dialogów występują partie śpiewane i tańczone.

Powyższe przykłady uwzględniają najbardziej rozpoznawalne gatunki filmowe, znane widzom pod niemal każdą szerokością geograficzną. Istnieją jednak także gatunki „narodowe”, w specyficzny sposób związane z konkretnymi kinematografiami czy obszarami geograficznymi. Niektóre cieszą się tylko lokalną popularnością (niemieckie Heimatfilm, hinduskie filmy dewocyjne), inne zdobywają ją także w wymiarze globalnym. Tak było choćby z filmami kung-fu czy samurajskimi, których charakterystyczne cechy fabularne i ikonograficzne przeniknęły z czasem do zachodnich filmów innych gatunków.

W rozmowach między widzami, ale i opisach filmów często pojawiają się określenia „obyczajowy” i „psychologiczny”, służące jako gatunkowe przyporządkowanie. W rzeczywistości jednak nie są to gatunki, a określenia te okazują się być nazbyt ogólne i pozbawione znaczenia. W każdym filmie, w którym pojawia się postać, można bowiem mówić o jej psychologii, każdy taki film pokazuje również jakieś obyczaje. Potoczne mówienie o filmach obyczajowych i psychologicznych, czy używanie takich określeń w recenzjach bądź na forach dyskusyjnych, z jednej strony świadczy o niemożności przypisania niektórych dzieł do gatunkowych ram, a z drugiej – o instynktownej potrzebie takowego przypisania, jak gdyby żaden film nie mógł istnieć poza „swoim” gatunkiem. Bardziej trafne w takich przypadkach będzie jednak mówienie o ponadgatunkowych dramatach filmowych.

Charakterystyka i życie gatunku filmowego: film gangsterski

Amerykański badacz Rick Altman wskazał siedem cech charakteryzujących kino gatunków. W ujęciu tym klasyczny gatunkowy film – np. musical, western czy melodramat – zawiera w sobie

1. dualizm,
2. powtarzalność,
3. kumulatywność,
4. przewidywalność,
5. nostalgiczność,
6. symboliczność
7. funkcjonalność.

Pojęcia te warto wyjąć z ram teoretycznej refleksji i wyjaśnić za pomocą konkretnego przykładu. W sposób wręcz idealny posłużyć temu może słynny film gangsterski „Burzliwe lata dwudzieste” (reż. Raoul Walsh, USA 1939).

Dualizm to opozycja wewnątrz świata przedstawionego. Z czasem w filmie gangsterskim stanowiło ją przeciwstawienie przestępcy z przedstawicielem prawa, jednakże w najwazniejszych utworach opozycja taka ujawniała się w środowisku gangsterów. W „Burzliwych latach…” głównemu bohaterowi, Eddiemu Bartlettowi, który jest „przestępcą z zasadami”, przeciwstawiony zostaje ignorujący niepisane honorowe kodeksy, cyniczny i nielojalny wspólnik z gangu George Hally.

Obaj poznali się w okopach na froncie Wielkiej Wojny, po powrocie do Ameryki ich drogi się rozeszły, by znów złączyć się w środowisku zorganizowanej przestępczości. Eddie z początku nie znaczy w nim wiele, ale z czasem zyskuje coraz mocniejszą pozycję, zdobywa władzę i powodzenie, by następnie zaznać upadku i ponieść śmierć – to lapidarne streszczenie fabuły filmu Walsha, ale w istocie także dziesiątek innych tytułów gangsterskich. W ten sposób właśnie ujawnia się powtarzalność kina gatunków, realizującego podobne schematy narracyjne w nowych wariantach fabularnych.

Przez kumulatywność rozumieć należy nagromadzenie charakterystycznych, doskonale rozpoznawanych przez widza wizualnych motywów typowych dla konkretnego gatunku. Już doskonała czołówka „Burzliwych lat dwudziestych” określa miejsce akcji i dominujący czas jej rozgrywania – wielkie amerykańskie miasto nocą, oświetlane blaskiem neonów i ulicznych świateł. Wraz z rozwojem fabuły pojawiają się kolejne niezbędne rekwizyty: broń, samochody, butelki z nielegalnym alkoholem, garnitury, płaszcze, kapelusze. W kumulatywność wpisuje się również słynne, stylizowane na Pietę zakończenie filmu – śmierć Eddiego na ośnieżonych schodach kościoła. Fizyczny koniec gangstera był bowiem immanentną cechą gatunku, schody zaś niosły w sobie symbolikę wspinania się na szczyt i upadku. Rozpoznawalność gatunku współtworzyli także aktorzy: dla filmu gangsterskiego byli to przede wszystkim Edward G. Robinson oraz gwiazdy „Burzliwych lat dwudziestych”: James Cagney i Humphrey Bogart, budujący swe emploi w oparciu o role w kolejnych gatunkowych realizacjach.

Czas akcji filmu Walsha dzieli od momentu realizacji zaledwie kilkanaście lat, jednakże od samego początku ujawnia się jego nostalgiczność, podkreślana przez sam tytuł, ale też wstęp autorstwa Marka Hellingera, producenta i pomysłodawcy scenariusza, oraz rozbrzmiewający co pewien czas głos ponadkadrowego narratora. Do innych czasów symbolicznie przynależy również główny bohater filmu, pomimo uwikłania w przestępcze życie reprezentujący zasady, które nie mają szans przetrwać w świecie opartym o zmieniające się reguły postępowania.

Symboliczność „Burzliwych lat dwudziestych” jako wzorcowego reprezentanta gatunku najlepiej oddaje miasto – przytłaczające Eddiego, wielkie i mroczne, pełne świateł, ale i ciemnych zaułków ulic i piwnic, a także wspomniana już śmierć bohatera na schodach kościoła. Symbolika w dużej mierze wynika zatem z przytoczonej powyżej ikonografii.

I wreszcie, funkcjonalność „Burzliwych lat dwudziestych” jest dość przewrotna. Z jednej strony przejawia się w finałowym przywróceniu porządku – śmierci negatywnych bohaterów filmu, czyli przeciwników Eddiego, ale też jego samego – mimo pozytywnych cech musi on bowiem ponieść karę za przestępcze życie. Z drugiej strony jednak jego widowiskowa kariera jest dla widza fascynująca, gdyż pokazuje życie, owszem, krótkie, ale ignorujące społeczne normy i zakazy, pełne ekskluzywnych rozrywek, szybkich samochodów, pieniędzy i pięknych kobiet. Taka możliwość odczytania kina gangsterskiego przyczyniła się zresztą do prób odgórnego regulowania jego treści.

Powyższych cechy kina gatunków istnieją względem siebie w ścisłej bliskości, nierzadko bezpośrednio z siebie wynikając. Alicja Helman stwierdza nawet, że „Altmanowska charakterystyka kina gatunków nie tylko idealnie przystaje do kina gangsterskiego, lecz wręcz wydaje się na nim wzorowana”. Film gangsterski jako klasyczny hollywoodzki gatunek jest również bardzo dobrą ilustracją zmiennych kolei losu, czyli „życia” gatunku. Jego zapowiedź związana jest z twórczością wybitnych pionierów amerykańskiego kina – „Muszkieterów z Pig Alley” w 1912 roku zrealizował najważniejszy spośród nich, David Wark Griffith, określając przy tym charakterystyczną tematykę, bohaterów i przestrzeń. Początek lat 30., znaczony społecznymi napięciami, prohibicją i błyskawicznymi karierami przestępców, przyniósł serię tytułów wznoszących gatunek na wyżyny popularności: „Mały Cezar”, „Wróg publiczny”, „Człowiek z blizną”. W dalszej części dekady gatunek ewoluował, tworząc podstawy, a później ustępując miejsca specyficznej odmianie filmu kryminalnego – nazwanego później film noir. Tematyka gangsterska związana była następnie z kinem o mniejszej randze (tzw. kino klasy B), by triumfalnie powrócić do kina głównego nurtu za sprawą filmów Francisa Coppoli „Ojciec chrzestny” i „Ojciec chrzestny II” w latach 70. Od tamtego czasu grupa twórców – m.in. Coppola, Martin Scorsese, Sergio Leone, Brian De Palma i Quentin Tarantino – odnowiła gatunkowe ramy i wzorce, nawiązując do tradycji, ale z powodzeniem i w innowacyjny sposób odnosząc tematykę i estetykę filmu gangsterskiego do czasów współczesnych. Do kanonu gatunku dołączyły kolejne tytuły: „Chłopcy z ferajny”, „Kasyno”, „Dawno temu w Ameryce”, „Człowiek z blizną” (1983), „Życie Carlita”, „Wściekłe psy”, „Pulp Fiction”, „Donnie Brasco”, „Ghost Dog: droga samuraja”. Powstały także udane pastisze gatunkowych konwencji – „Bugsy Malone” i „Ścieżka strachu”. Po fali popularności filmu gangsterskiego w latach 90., zainteresowanie nim w Hollywood znów nieco osłabło. Zyskał on jednak zwolenników i twórczych kontynuatorów w kinematografiach innych państw (m.in. Japonia, Brazylia czy Rosja). Pojawiły się też parodie i parafrazy (m.in. animowane „Rybki z ferajny”). Warto wszakże zauważyć, że sam termin film gangsterski jest dziś częściej używany w odniesieniu do przeszłości niż teraźniejszości kina, a tematyka gatunku wpisywana jest powszechnie w szersze ramy filmu kryminalnego bądź sensacyjnego.

Gatunki filmowe dzisiaj

Gatunki filmowe podlegają zatem nieustannym przemianom, wzajemnie na siebie wpływając, krzyżując się ze sobą, przenikając lub zanikając. Współcześnie bardzo zauważalny jest proces łączenia się gatunkowych konwencji w obrębie jednego filmu. Niekiedy przyjmuje to bardzo jaskrawe formy – np. w filmie „Abraham Lincoln: Łowca wampirów” tytułowy bohater, szesnasty prezydent Stanów Zjednoczonych (a więc postać z wielu filmów historycznych) podejmuje walkę z wampirami próbującymi przejąć władzę nad krajem (mieszanie się motywów z horroru, fantasy, westernu oraz zachodniego i wschodniego kina akcji).

Hybrydowość gatunków we współczesnym kinie nie oznacza jednak, iż ich tradycyjne formy całkiem straciły powodzenie. Przeciwnie, wciąż można zaobserwować procesy typowe dla różnych etapów ich życia. Ogromny sukces trylogii „Władca pierścieni” w reżyserii Petera Jacksona zainicjował falę popularności przygodowych filmów fantasy. Dzięki ambitnym projektom w rodzaju „Moon”, „Interstellar” czy „Marsjanin” do powszechnej świadomości widowni powróciło science fiction. Prawdopodobnie nigdy do sukcesów frekwencyjnych z lat 50. i 60. XX wieku i dawnego znaczenia nie nawiąże western, ale w ostatnich dekadach powstają pojedyncze wybitne realizacje tego gatunku („Bez przebaczenia”, „Zabójstwo Jesse’ego Jamesa przez tchórzliwego Roberta Forda”, remake „Prawdziwego męstwa”). W porównaniu z latami 90. i początkiem kolejnej dekady znaczący spadek popularności, wynikający m.in. ze zużycia się gatunkowych formuł, zanotowała komedia romantyczna. Wielu miłośników wciąż ma natomiast horror, który jednak przez kilka ostatnich lat identyfikowany był głównie z odmianami slasher i gore, gdzie twórcy usiłują wzbudzić w odbiorcy lęk i odrazę nie za pomocą sugestywnej atmosfery, a wizualnego szoku, mnożąc sceny tortur i okrucieństwa. Koneserzy klasycznych form gatunku z zadowoleniem przyjęli zatem renesans popularności bardziej wysmakowanych opowieści o duchach, wampirach i tajemniczych wydarzeniach z przeszłości. Współcześnie ewolucja gatunków filmowych ma miejsce także w telewizji, dla której realizowane są wysokobudżetowe seriale odwołujące się do gatunkowych tradycji, ale zarazem podejmujące z nimi polemikę („Rodzina Soprano”, „Kompania braci”, „House of Cards”).

Rodzaje i gatunki filmowe to zagadnienie ujmowane z rozmaitych perspektyw – teoretyczno- i historycznofilmowej, ekonomicznej czy socjologicznej. Niezmienny pozostaje fakt, iż podlegają one ciągłym zmianom, a jednocześnie stanowią wciąż podstawową płaszczyznę porozumienia między producentami, artystami, krytykami i widzami.

Bibliografia:

1. Altman Rick, „Gatunki filmowe”, przekład Maria Zawadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
2. Bordwell David, Thompson Kristin, „Sztuka filmowa. Film art. Wprowadzenie”, tłum. Bogna Rosińska, Warszawa 2010.
3. Helman Alicja, „Przemoc i nostalgia w filmie gangsterskim”, [w:] „Kino gatunków wczoraj i dziś”, pod redakcją Krzysztofa Loski, Kraków 1998.
4. „Kino gatunków wczoraj i dziś”, pod redakcją Krzysztofa Loski, Kraków 1998.
5. Miczka Tadeusz, „Gatunek”, [w:] „Słownik Pojęć Filmowych”, t. 10, red. Alicja Helman, Kraków 1998.
6. Nurczyńska-Fidelska Ewelina, Klejsa Konrad, Kłys Tomasz, Sitarski Piotr, „Kino bez tajemnic”, Warszawa 2009.
7. Przylipiak Mirosław, „Poetyka kina dokumentalnego”, wydanie drugie rozszerzone i poprawione, Gdańsk-Słupsk 2004.

8. Sitkiewicz Paweł, „Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego”, Gdańsk 2009.