Krótka informacja o filmie

Film o spotkaniu dziewczyny Annabel, śmiertelnie chorej na raka i chłopaka Enocha, który przeżył wypadek samochodowy, ale stracił w nim rodziców. Tych dwoje zakochuje się w sobie. Ona pozwala mu uwolnić się od traumatycznej przeszłości. On pomaga jej przygotować się do śmierci. Niezwykła relacja i więź pomiędzy dwojgiem młodych ludzi, którzy, zrastając się ze sobą i w sobie, jednocześnie od siebie odchodzą… Film o ludziach, w których życiu nie ma czasu na życie bez siebie, wbrew sobie…

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
• odróżnia informacje o faktach od opinii;
• rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym;
• porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
• wyszukuje w wypowiedzi potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu;
• rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobatę, dezaprobatę, negację, prowokację);
• rozpoznaje wypowiedź argumentacyjną, wskazuje tezę, argumenty i wnioski.

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• samodzielnie dociera do informacji – w książkach, prasie, mediach elektronicznych oraz w wypowiedziach ustnych;
• stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych, wyszukuje w bibliotece źródła potrzebnych mu informacji;
• korzysta ze słownika: języka polskiego, poprawnej polszczyzny, frazeologicznego, wyrazów obcych, synonimów i antonimów oraz szkolnego słownika terminów literackich – w formie książkowej i elektronicznej.
• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozpoznaje wyrazy wieloznaczne i rozumie ich znaczenia w tekście;

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
• rozpoznaje problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
• rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
• omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu (tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego);
• rozpoznaje czytany utwór jako: przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedię, dramat (gatunek), tragedię, balladę, nowelę, hymn, powieść historyczną;
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

Interpretacja. Uczeń:

• przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją; uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm, nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne;
• dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość.

Tworzenie wypowiedzi.

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w następujących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowiadanie, opis sytuacji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwykłych przedmiotów lub dzieł sztuki, charakterystyka postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej, sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, dedykacja; dostosowuje odmiany i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada;
• stosuje zasady organizacji tekstu zgodne z wymogami gatunku, tworząc spójną pod względem logicznym i składniowym wypowiedź na zadany temat;
• tworzy plan twórczy własnej wypowiedzi;
• uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi;
• przestrzega zasad etyki mowy w różnych sytuacjach komunikacyjnych
• stosuje zasady etykiety językowej – wie, w jaki sposób zwracać się do rozmówcy w zależności od sytuacji i relacji, łączącej go z osobą, do której mówi, zna formuły grzecznościowe, zna konwencje językowe zależne od środowiska, ma świadomość konsekwencji używania formuł niestosownych i obraźliwych;
• świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z Internetu.

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozróżnia normę językową wzorcową oraz użytkową i stosuje się do nich;
• sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego;
• tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;
• stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie;
• stosuje różne rodzaje zdań we własnych tekstach; dostosowuje szyk wyrazów i zdań składowych do wagi, jaką nadaje przekazywanym informacjom;
• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych

Etyka

• Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych.
• Rozpoznawanie podstawowych wartości i dokonywanie właściwej ich hierarchizacji; dokonywanie wyboru wartości i tworzenie ich hierarchii.
• Podjęcie odpowiedzialności za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne; rozstrzyganie wątpliwości i problemów moralnych zgodnie z przyjętą hierarchią wartości i dobrem wspólnym.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Propozycje filmowych projektów edukacyjnych zainspirowanych filmami:

• „Oskar i pani Róża” (reż. E. E. Schmitt, Belgia, Francja, Kanada, 2009);
• „4. Piętro” (reż. A. Mercero, Hiszpania, 2003);
• „Podążaj w stronę światła” (reż. M. Robe, USA, 1988);

Temat 1. Towarzyszyć w śmierci…

„Najtrudniejsze zadanie, jakie człowiek może mieć w życiu, to pomóc ukochanej osobie umrzeć” (słowa matki, bohaterki filmu „Podążaj w stronę światła”, której kilkuletni syn umarł na AIDS )

Temat 2. Miłość i przyjaźń w czasach umierania, czyli:

• chłopak i dziewczyna (młodzieńcza miłość przyjaźnią przesycona) w filmie „Restless”;
• chłopiec i nieznajoma (o narodzinach przyjaźni w czasie umierania) w filmie „Oskar i pani Róża”;
• grupa rówieśnicza (przyjaźń złączonych cierpieniem i chorobą chłopców) w filmie „4. piętro”;
• matka i dziecko (matka i jej umierające dziecko) w filmie „Podążaj w stronę światła”;

Język polski:

Analiza i interpretacja literackiego motywu śmierci/ umierania (w świetle przykładowych tekstów kultury obowiązujących w gimnazjum):

• Urszulka i Anka („Treny” Jana Kochanowskiego i Władysława Broniewskiego)
• Rudy („Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego)
• Roland („Pieśń o Rolandzie”)
• Danusia („Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza)
• Longinus Podbipięta („Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza)
• mąż („Kamizelka” Bolesława Prusa)
• Oskar („Oskar i pani Róża” Erica-Emmanuela Schmitta)

Etyka

• Czym jest śmierć człowieka dla niego samego?
• Czym jest śmierć człowieka dla jego bliskich?
• Jak przygotować do śmierci umierającego i tych, którzy muszą żyć po śmierci ukochanej osoby?
• Jak zachowujemy się w obliczu śmierci?

Godzina wychowawcza

Klasyfikacja i typologia wartości i antywartości. Hierarchia wartości i antywartości. Wymiar aksjologiczny ludzkiego życia i ludzkiej śmierci.

Proponowane metody: praca metodą projektu, dyskusja (ukierunkowana, moderowana), debata za i przeciw, burza mózgów, metaplan, kula śniegowa, piramida priorytetów, kolorowe kapelusze, rybi szkielet, praca z tekstem literackim, z dziełem filmowym (ich analiza i interpretacja), recenzja, rozprawka (z elementami eseju),

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Film „Restless” stwarza w pracy z uczniami w szkole mnogie i wielorakie możliwości analityczno-interpretacyjne, pozwalając tym samym na budowanie wokół przewodniego motywu, jakim jest umieranie człowieka (młodego), następnie jego śmierć, szerokich kontekstów o wymiarze aksjologicznym, etycznym i moralnym.

Mówienia o umieraniu i śmierci w szkole unikać nie można i nie należy. Trzeba o śmierci mówić, gdyż jest ona wpisana w życie każdego człowieka, a więc i ucznia. Nie można nie zauważać, że ludzie umierają, odchodzą, pozostawiając po sobie niejednokrotnie ból, pustkę, a z czasem tęsknotę za kochanym człowiekiem, który umarł.

Uczniowie też „doświadczają” w swoim życiu umierania. Często są świadkami i obserwatorami powolnego, ale „skutecznego” z każdym dniem odchodzenia kogoś bliskiego.

Dlatego też proponuję, aby film Gusa Van Santa wykorzystać jako ilustrację, może też i przyczynek do rozważań z gimnazjalistami na temat psychotanalogii. Tym bardziej, że teksty kultury, jakie poznają oni w szkole gimnazjalnej, podejmują przedmiotowe zagadnienie.

A zatem może podążajmy poniższymi tropami interpretacyjnymi, które zostają niejako uprawomocnione, uzasadnione przez wzbogacające je przytoczone fragmenty tekstów, wypowiedzi bohaterów filmowych, itp.

Trop 1. Za wcześniej na śmierć…

„Paradoksalnie, to jedyne zdarzenie w życiu, którego możemy być pewni, okazuje się najbardziej nie przewidzianym. Zaskakuje nas w najmniej odpowiednich momentach, bez względu na wiek, płeć czy wyznanie. „Niezależnie od tego, ile się ma lat, umiera się zawsze za wcześnie”. Z tak właśnie zaskoczonymi, młodymi bohaterami spotykamy się oglądając niżej wymienione filmy. I co oni robią w takiej sytuacji, kiedy okazuje się, że czasu mają mało? Kiedy całe życie muszą przeżyć w kilka miesięcy? „Wydawałoby się, że jest to problem całej współczesnej ludzkości – jak się zmieścić w czasie? Świadomość przyspieszenia, poczucie wiecznego nienadążania, stała się nie odłączną częścią wieku dwudziestego. Choroba wzmaga to poczucie, pożerając minuta za minutą zwykły codzienny czas. (…) Co wynika z naszych ograniczeń? Po prostu musimy wykorzystać czas naprawdę (…) i czy się jedynie teraźniejszość, najbliższa sekunda, jeszcze jedna i potem jedna.” (Magdalena Radkowska, „W poszukiwaniu zaginionej śmierci”.

http://www.cyfrowaetnografia.pl/Content/2471/Strony+od+PSL_LII_nr210_Radkowska.pdf[11 września 2012])

Trop 2. Pomóc umrzeć… Przygotować na śmierć, przygotować do śmierci…

„Jak można pomóc umierającemu dziecku zakończyć jego krótką, choć cenną życiową podróż? Jak znaleźć sposób na to, by liczył się każdy dzień?” (z filmu „Podążaj w stronę światła”)

„Jeśli spojrzeć na to w kategoriach geologicznych, nasze życie to kropla

w morzu czasu. Człowiek istnieje na ziemi krócej niż gady kopalniane: trzy miesiące, trzy tygodnie, trzy dni…” (z filmu” Restless”)

Trop 3. Ostatnie chwile… Radość istnienia.

„Jest ptak, który codziennie o zachodzie słońca myśli, że umrze. Następnego ranka jest zaskoczony, że żyje i pięknie śpiewa ze szczęścia, że nie umarł”. (z filmu „Restless”)

„Opowiem Ci o ptakach, dlaczego śpiewają o świcie. Z radości, że mają przed sobą kolejny dzień życia.” (z filmu „Restless”)

„Życie to taki dziwny prezent. Na początku się je przecenia: sądzi się, że dostało się życie wieczne. Potem się go nie docenia, uważa się, że jest do chrzanu, za krótkie, chciałoby się niemal je odrzucić. W końcu kojarzy się, że to nie był prezent, ale jedynie pożyczka. I próbuje się na nie zasłużyć.” (z filmu „Oskar i Pani Róża”)

Trop 4. Kiedy się umiera…

„Mówi się, że ludzie podświadomie wiedzą, że mają umrzeć. Sami o tym nie wiedząc, zaczynają się przygotowywać. Czasem zadają pytania, czasem zamykają się w sobie. Ale zawsze zaczynają tracić kontakt ze światem fizycznym. Zwracają się w głąb siebie, do swojej duszy.” (z filmu „Podążaj w stronę światła”)

„Kiedy zaczynają umierać, wchodzą w rodzaj transu. Nie są nieprzytomni, ale jakby tylko w połowie byli z nami. Na ogół mówią, że widzą światło. Zwykle znajdujące się na końcu tunelu. Oni chcą podążać w jego stronę, ale często są rozdarci pomiędzy chęcią odejścia a zostania z tymi, których kochają. Kiedy w końcu rozstają się z życiem, widać na ich twarzach poczucie pełnego spokoju. Jakby zostali wyzwoleni.” (z filmu „Podążaj w stronę światła”)

„Zapominamy, że życie jest kruche, delikatne, że nie trwa wiecznie. Zachowujemy się wszyscy, jak byśmy byli nieśmiertelni. (z filmu Oskar i Pani Róża)”.

Inne tropy

O spotkaniu się Tanatosa z Erosem.

Ars moriendi dzisiaj.

O świadomości memento mori w hedonistycznej rzeczywistości.

Archetypy, toposy literackie jako źródło inspiracji dla kultury masowej.

Warto również zwrócić uwagę na okoliczności i scenografię poznania się filmowych bohaterów: jest to pogrzeb. Enoch chodzi na pogrzeby ludzi sobie zupełnie nieznanych, jakby uczestniczenie w obrzędzie pożegnania zmarłych przez żywych było próbą poszukiwania zmarłych tragicznie rodziców, próbą zrozumienia ich bezsensownej śmierci.

Enoch, który przeżył śmierć kliniczną, mówi do Annabel: „Ja tam byłem. Nie żyłem przez 3 minuty. Wiesz, co tam jest? Nic! Żadnych duchów, ckliwych pożegnań, rodziców! Wielkie nic!” Tym samych pozbawia jej złudzeń, że śmierć coś znaczy, że jest przejściem do innego świata. Tak, ale jest to świat nicości, niebytu.

Z doświadczenia śmierci klinicznej, z doświadczonej przez Enocha traumy „pochodzi” Hiroshi Takahashi, japoński lotnik (kamikadze) z czasów drugiej wojny światowej, który zginął w czasie samobójczego lotu. Hiroschi, będąc wyobrażony sobie przez Enocha przyjacielem, towarzyszy naszemu bohaterowi w jego codzienności. A kiedy Enoch całkowicie zagubiony w sobie i wobec kochanej Annabel, traci sens siebie, Hiroshi wspiera go i proponuje pomoc umierającej Annabeli, mówiąc: „To długa droga. Przyda się jej towarzystwo.”

Annabel, córka matki nadużywającej alkoholu, opiekuje się nią właściwie tylko starsza siostra, jej pasją jest przyroda, szczególnie ptaki, a idolem Karol Darwin, wie, że umrze, wie, że szybko umrze, bo choroba nowotworowa pustoszy jej organizm. Spotyka na pogrzebie przyjaciółki, zmarłej zresztą na chorobę nowotworową (nie lubi, gdy nazywa się ją rakiem), Enocha, który, kiedy dowiaduje się, że dziewczyna umiera, mówi do niej: „Pomogę Ci się przygotować do…” (nie kończy zdania). „Wiem sporo na ten temat. Mogę być pomocny”, a kiedy zostaje Annabel już niewiele czasu do śmierci („Niedługo znikam”), wyznaje jej: „Chciałbym zrobić więcej. Zabrać Cię na Galapagos. Sprawić, by była wiosna.”

Pierwsza miłość, a zarazem miłość ostatnia („Jak to się potoczy? Co? Ty i ja?”). Przynajmniej dla Annabel, która wyznaje Enochowi: „Kocham Cię. Bardzo Cię kocham. Nigdy nie byłam taka szczęśliwa. Nigdy.”

„Mieliśmy za mało czasu na wyrażenie uczuć. Za mało, by pożyć” – mówi Hiroshi do Enocha, opowiadając mu o swojej śmierci i o wiecznym poczuciu niespełnienia się w życiu przez zaniechanie wyznania miłości dziewczynie. Zginął, nie powiedziawszy jej, że ją tak bardzo kochał.

Zagadnienia filmoznawcze

• Środki filmowe budujące napięcie u widza. Od ekspozycji poprzez punkt kulminacyjny do zakończenia, czyli o tym, jak filmowy język buduje napięcie u odbiorcy. Analiza formalna elementów języka filmowego i ich funkcji w tworzeniu filmowych światów emocji i przeżyć.
• Scenografia:
  • przestrzeń otwarta – piękna, słoneczna i kolorowa jesień jako paralelizm umierania młodej, pięknej i pełnej pragnienia życia dziewczyny; miasto – wieczny ruch ludzi, rzeczy i obiektów, ruch jako symbol życia;
  • przestrzeń zamknięta – dom dziewczyny jako ostoja ciepła, bezpieczeństwa, dom chłopaka odbiciem jego samotności, pustki i cierpienia po stracie rodziców; szpital: kostnica – oswajanie, bratanie się z nadchodzącą śmiercią; sala szpitalna – przestrzeń ratowania, przedłużania życia;
  • połączenie przestrzeni: otwartej i zamkniętej – domy pogrzebowe, gdzie spotyka się życie ze śmiercią (ci, co jeszcze żyją, z tymi, co już umarli).
• Plany czasowe:
  • tu i teraz – dziewczyna umiera na raka, chłopak pozostający z nią w miłości i przyjaźni towarzyszy jej w czasie odchodzenia;
  • tam i kiedyś – chłopak traci rodziców w wypadku samochodowym, sam przeżywa śmierć kliniczną;
  • zależność tam i kiedyś na tu i teraz – doświadczenie śmierci pozwala na heroiczną postawę chłopaka wobec umierania kochanej dziewczyny.
• Kompozycja filmu – klasyczna układ greckiej tragedii: zdarzenia, które wprowadzają odbiorcę w świat filmu, zmierzają ku emocjonalnej kulminacji, by w finalnym katharsis pozostawić otwartą formułę dzieła – ona umiera, on pozostaje i: co z nim dalej będzie, jak tam doświadczona miłość w śmierci i śmierć w miłości wpłyną na dalszy sposób pojmowania życia przez bohatera, który pozostał sam po śmierci bohaterki?
• Świat rzeczywisty bohatera i ten wyobrażony jako wynik/skutek traumy doświadczonej przez Enocha. Równoległość tych dwóch światów. Odrzucenie maniery oniryzmu na rzecz realizmu w ukazywaniu światów wyobrażonych.
• Emocjonalność obrazu osiągnięta poprzez kadry, ujęcia i sekwencje o różnych długościach, co skutkuje intensywnością wyrażanych poprzez obraz emocji (obok krótkich, dynamicznych sposobów pokazywania zmieniających się obrazów, są i te dłuższe, powolniejsze, statyczne, które stwarzają widzowi przestrzeń do refleksyjnych wzruszeń).
• Sposoby łączenie jednostek filmu w całości kompozycyjne – montaż twardy, miękki (kiedy ten pierwszy, kiedy ten drugi i dlaczego wtedy?)
• Różnorodność stosowanych w filmie planów pozwala spojrzeć na filmowy świat przedstawiony jako całość przestrzenno – czasową, gdzie mają miejsce określone zdarzenia, ale także poddać tę przyczynowo – skutkową fabułę analizie sprzyjającej dostrzeżeniu jednostkowych, indywidualnych doświadczeń emocjonalno – psychicznych bohaterów, a także pojedynczych elementów filmowej scenografii, która pozwala widzowi niejako „wejść” do świata filmowych bohaterów.
• Plany filmowe: bliskie oddają indywidualizm emocji bohaterów filmu, pokazują funkcję elementów filmowej scenografii, która współtworzy, a czasem w pełni tworzy napięcie emocjonalno – psychiczne; plany dalsze: pozwalają objąć percepcją w sposób całościowy, syntetyczny świat filmu i go doświadczyć.
• Filmowy język jako kod. Funkcje filmowego języka. Funkcja ekspresywna, konotywna, przedstawieniowa, fatyczna i poetycka. Język filmu a inne kody tekstów kultury.
• Film jako przeżywany i doświadczany tekst kultury/ dzieło sztuki, czyli o emocjach i przeżyciach w filmie. Filmowe odwoływania do systemu wartości (wymiar aksjologiczny), kategorii dobra i zła (wymiar moralny i etyczny), kategorii piękna i brzydoty (wymiar estetyczny).
• Paralelność tematyczna/problemowa różnych i odmiennych formalnie dzieł sztuki. Archetypiczność, czyli o tym samym, ale inaczej.

Od patosu do kiczu droga krótka, czyli o tym jak niezależne kino upodabnia się do hollywoodzkiego mainstreemu. Cechy kina hollywoodzkiego. Kino hollywoodzkie wobec tematów egzystencjalnych. Od patosu do kiczu.

„Zanim zostaniemy zapomniani, zamieni się nas na kicz. Kicz jest stacją tranzytową pomiędzy bytem a zapomnieniem” (Milan Kundera).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Motyw śmierci. Historyczna perspektywa postrzegania śmierci w kulturach różnych narodów i jej odbicie w literaturze (od średniowiecznych dance macabre po współczesną śmierci negację). Od śmierci percypowanej jako sacrum po jej odbiór w kategorii profanum. Przywołanie fragmentów „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” i zderzenie tego średniowiecznego utworu z filmami: „33 sceny z życia” Małgorzaty Szumowskie (2008) i „Pora umierać” Doroty Kędzierzawskiej (2007).

Motyw miłości. Miłość w cierpieniu. Miłość w bólu. Zderzenie miłości ze śmiercią. Siła śmierci i moc miłości. Miłość silniejsza od śmierci. Miłość wieczna jak wieczna śmierć. Można wykorzystać do realizacji tego motywu film „Tristan i Izolda” (reż. Kevin Reynolds, 2006).

„Teraz wiem, że śmierć jest łatwa. To miłość jest trudna. W chwili śmierci, jak wcześniej w życiu, zostanę na zawsze twój” (z filmu „Restless”).

Psychotanalogia. Mówienie o śmierci i umieraniu. Śmierć jako nagroda, ale też jako kara. Powszechność śmierci. Powszedniość śmierci. Śmierć jako tabu. Obcowanie ze śmiercią. „Uczłowieczanie” śmierci. Lęk przed śmiercią. Właściwym tematycznie filmem zdaje się być obraz Urszuli Antoniak „Cod blue” (2011).

Samotność umierającego i samotność tych, którzy muszą żyć, mimo wszystko i wbrew wszystkiemu. Kategorie samotności. Proponuję tu dwa filmy: pierwszy z nich to kino dokumentalne „Dzieci z Leningradzkiego” (reż. Hanna Polak, Andrzej Celiński, 2005). Drugi to amerykański film fabularny „Grace odeszła” (reż. Jamek C. Strouse, 2007).

Paradoksy śmierci.

„Słynna teza Epikura – dopóki jesteśmy my, nie ma śmierci, odkąd zaś jest śmierć, nie ma już nas – ukazuje głęboką paradoksalność zjawiska śmierci, objawiającą się w kilku wymiarach.

Przede wszystkim wskazuje na wymiar epistemologiczny, związany z niemożliwością bezpośredniego doświadczenia śmierci; skoro bowiem śmierć jest kresem istnienia podmiotu, to nie może być przezeń w żaden sposób poznawczo uchwycona w chwili, gdy nadejdzie. Wymykając się jednak możliwości ujęcia przez świadomość, śmierć jawi się źródłowo jako nieprzenikniona tajemnica; jest wszak tym, co absolutnie inne, całkowicie wykraczające poza ciąg świadomych doświadczeń konstytuujących nasze życie. Stanowiąc kres świadomego istnienia, jawi się z jednej strony jako nieuchronna nicość, z drugiej – właśnie jako nicość – nie może być w żaden sposób uchwycona ani pomyślana. Co więcej, nicość jako negacja istnienia podmiotu możliwych doświadczeń, okazuje się wewnętrznie sprzeczna a zatem także – niemożliwa; równocześnie jednak wiemy, że śmierć jest nieuchronna a wątpienie w jej realność byłoby absurdem. W takim zaś razie śmierć jest jednocześnie absolutnie pewna i niepoznawalna.

Drugi paradoks, związany z pierwszym, ma charakter ontologiczny; skoro bowiem śmierć nigdy nie jest nam dana w sposób bezpośredni, to – nawiązując do Epikura – można powiedzieć, że jest dla nas niczym (a nawet, że w ogóle nie istnieje). Jest jednak oczywiste, że faktyczności śmierci (także mojej śmierci) nie można zakwestionować. Paradoksalnie więc, nawet jeżeli śmierć jawi się jako nicość, to jest nicością realną.

Śmierć nie jest jednak wyłącznie granicą naszego doświadczenia czy niemożliwą do pomyślenia nicością. Ma ona także wymiar aksjologiczny, stanowiąc dla każdego z nas absolutnie graniczne przeżycie egzystencjalne. Jeśli jednak nie możemy jej doświadczyć, jeśli jest ona dla nas – zgodnie z tezą Epikura – niczym, to nie może być również żadnym złem. Człowiek jednak właśnie w śmierci upatruje zła i to zła najbardziej dotkliwego, które rodzi niemożliwy do stłumienia lęk. Można wręcz powiedzieć, że jest ona złem absolutnym, stanowiącym źródło wszelkich innych możliwych postaci zła.

Z tego powodu każda teoria śmierci, która bagatelizuje czy eliminuje twierdzenie o złu śmierci, musi zostać uznana za błąd; problem polega nie na tym wszak, czy śmierć jest złem, lecz w jaki sposób to zło ukazać.

Czwarty paradoks związany ze śmiercią ma charakter moralny. Nie chodzi w nim jednak o możliwość zadania śmierci innym osobom, lecz o egoistyczną postawę, jaką człowiek często zajmuje zarówno wobec śmierci innych ludzi, jak i śmierci własnej. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że nikt nie może zgodzić się na własną śmierć, stanowiącą unicestwienie jego osobowości; o ile bowiem do pewnego stopnia tolerujemy śmierć innych ludzi, o tyle nasza śmierć jawi się jako absolutny skandal metafizyczny, którego nie można zaakceptować. Zdaniem

E. Grodzińskiego nie tak nie objawia naszego egoizmu jak właśnie stosunek do śmierci. Z jednej wszak strony, dowiadując się o śmierci innych osób, odczuwamy ulgę, że nas ominęła, z drugiej – w chwili, gdy śmierć dotyka nas samych, nasza postawa wobec niej jest dwuznaczna; wprawdzie troszczymy się o najbliższych, zapisując im swoje dobra, zarazem jednak odczuwamy żal do nich, że pozostają wśród żywych. Paradoks moralny śmierci ujawnia więc z jednej strony nasze przywiązanie do bliskich i gotowość do poświęceń, z drugiej – egoistyczny żal, że oni pozostają przy życiu w chwili, gdy nasze istnienie dobiega kresu.

Przywołana ambiwalencja postaw wobec śmierci własnej i cudzej odstania jeszcze jeden wymiar śmierci – wymiar eschatologiczny. Z jednej wszak strony śmierć traktujemy jako nieuchronny kres naszego życia, z drugiej zaś nie potrafimy we własną śmierć uwierzyć. Nie mogąc zgodzić się na unicestwienie własnego ja człowiek tworzy mity życia wiecznego, zgodnie z którymi śmierć jest jedynie zmianą formy życia, nie zaś jego ostatecznym kresem; umierając chcielibyśmy wszak mieć nadzieję, że nie umieramy całkowicie i na zawsze” (Ireneusz Ziemiński, „Twoja śmierć. Próba eksplikacji doświadczenia śmierci.”

http://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/pdf/diam11azieminski.pdf [11 września 2012]

Horacjański motyw carpe diem. realizowany w szkole gimnazjalne najmocniej w filmie Petera Weira „Stowarzyszenie Umarłych Poetów” i jego literackiej adaptacji autorstwa Lancy Kleinbaum.

Ars moriend („sztuka umierania”), wraz z jego rozbudowaną konotacją ars bene moriendi („sztuka dobrego umierania”) motyw kultury średniowiecza występujący w literaturze i sztuce tamtej epoki. Współczesne rozumienie tego toposu to umieranie w gronie przyjaciół, rodzin, umieranie nie w samotności. „Bez mojej zgody” Nicka Cassavetesa zdaje się być właściwym filmem ilustrującym przedmiotowy topos (2009).

Memento mori („pamiętaj o śmierci”) budzi świadomości o nieuchronności ludzkiej śmierci, o przemijaniu życia i dążeniu z każdym dniem do śmierci. Proponuję, aby ten motyw wzbogacić filmem Jacka Bławuta „Jeszcze nie wieczór” (2009).

Aksjologiczny wymiar życia i śmierci. Aksjologia w literaturze i filmie. Życie jako najwyższa z wartości. Śmierć jako największa antywartość. Można w przypadku realizacji tego motywu wykorzystać filmy:

• „Kwietniowe łzy” (reż. Andrew Robinson, 2009);
• „Słoń” (reż. Gus Van Sant, 2003);
• „Nasza klasa” (reż. Ilmar Raag, 2007);

Filmowa i literacka egzemplifikacja toposów życia, umierania i śmierci (dzieła literackie i filmowe podejmujące powyższe motywy tematyczne).