Cele lekcji

Cel ogólny:

• uczniowie rozumieją, na czym polega paraboliczna funkcja nawiązań do dzieł malarskich i tekstów biblijnych

Cele szczegółowe:

uczniowie:

• odczytują przesłanie filmu
• analizują zachowania bohaterów, charakteryzują ich
• interpretują i analizują dzieło filmowe, wykorzystując elementy znaczące, treści alegoryczne i symboliczne
• wyciągają wnioski, argumentują
• poznają i stosują zasady robienia fotokastu

Środki dydaktyczne laptop, rzutnik multimedialny, film „Powrót” A. Zwiagincewa reprodukcje malarskie omawianych dzieł materiały pomocnicze wymienione w scenariuszu arkusze papieru, markery krótkie etiudy filmowe autorstwa uczniów

Formy pracy praca w grupach praca z całą klasą praca indywidualna Metody pracy praca z fragmentami filmów i reprodukcjami malarskimi burza mózgów elementy wykładu dyskusja wprawka realizatorska, praca z kamerą lub telefonem komórkowym elementy heurezy

Przebieg lekcji

Przed lekcją (tydzień-dwa wcześniej) uczniowie podzieleni na grupy realizują krótkie – do 4 min. – etiudy filmowe na temat „Ojciec” – mogą to być wywiady, scenki z wykorzystaniem np. domowych archiwów fotograficznych i filmowych, itp. – forma dowolna. Po wykonaniu zadania odbywa się lekcja „premier” (może być czerwony dywan), w czasie której wszyscy oglądają i omawiają etiudy, dzielą się refleksjami na temat portretów ojców. Zastanawiają się nad cechami uniwersalnymi, powtarzającymi się, posługują się pojęciem „archetyp”.

Przed projekcją filmu nauczyciel rozdaje lub rozsyła grupom uczniów po jednej reprodukcji obrazu, do którego Zwiagincew nawiązuje w swoim filmie, z prośbą o znalezienie kadru/kadrów lub sceny/scen, która/e dosłownie albo symbolicznie koresponduje/ą z tym obrazem. Nauczyciel prosi o zanotowanie czasu/miejsca wystąpienia tej sceny w filmie, porównanie jej z dziełem malarskim oraz przemyślenie jej funkcji w filmie.

• Gr. 1. Rembrandt, „Powrót syna marnotrawnego”(Materiał pomocniczy nr 1)
• Gr. 2. E. Hopper, „Kobieta w słońcu”(Materiał pomocniczy nr 2)
• Gr. 3. A. Mantegna, „Opłakiwanie zmarłego Chrystusa”(Materiał pomocniczy nr 3)
• Gr. 4. Julius Schwarz von Carolsfeld, „Abraham i Izaak” (Materiał pomocniczy nr 4)
• Gr. 5. Caravaggio, „Wieczerza w Emaus” (Materiał pomocniczy nr 5)
• Gr. 6. Caravaggio, „Abraham poświęca Izaaka” (Materiał pomocniczy nr 6)
• Gr. 7. C. D. Friedrich, „Dwaj mężczyźni nad brzegiem morza” (Materiał pomocniczy nr 7)
• Gr. 8. K.Witz, „Św. Krzysztof” (Materiał pomocniczy nr 8)

Projekcja filmu w czasie pozalekcyjnym

Przebieg lekcji:

1. Wybrany uczeń w kilku zdaniach charakteryzuje reżysera (aktor z wykształcenia, bardzo późny debiut, przypadkowo znaleziony scenariusz, praca przy kręceniu seriali kryminalnych, liczne, zaskakujące wszystkich nagrody, np. Złoty Lew w Wenecji w 2004 roku, FIPRESCI w Palm Springs, Europejska Nagroda Filmowa i inne).
2. Nauczyciel przypomina treść pracy domowej, rozdaje karty pracy (Materiał pomocniczy nr 9), a następnie prosi uczniów, aby w grupach przedyskutowali swoje obserwacje oraz uzupełnili właściwy poziom tabeli, zgodny z analizowanym przez tę grupę dziełem. Prowadzący zajęcia kontroluje pracę grup, w razie potrzeby podsuwa pomysły, ścieżki interpretacyjne, ale uwzględnia to w końcowej ocenie. Nauczyciel prosi przedstawicieli o zaprezentowanie rezultatów dyskusji, sugerując możliwość zabrania głosu przez członków innych grup. W czasie wystąpień wszystkie grupy sporządzają notatki na kartach pracy.Poniżej przykładowa realizacja.

Obraz malarski, czas powstania (wiek)	Scena filmowa, min. projekcji	Sposób wykorzystania dzieła sztuki (np.: cytat, sfilmowanie dzieła sztuki, aluzja, aluzja w swoistej odmianie – tytuł, przestrzeń obrazu filmowego inspirowana dziełem malarskim, nawiązanie do programu artystycznego epoki, nurtu) [1]	Interpretacja tego nawiązania, jego funkcja
1. Rembrandt, „Powrót syna marnotrawnego”, XVII wiek.	Motyw powrotu ojca (wraca do domu po 12 latach) i jego podróży na wyspę z synami. Chcą razem spędzić czas, poznać się nawzajem, gdyż chłopcom trudno nawet go rozpoznać.	Aluzja, aluzja w swoistej odmianie – tytuł, bohaterowie w zamienionych rolach – ojciec powraca do synów.	Powracający ojciec nie okazuje czułości, chce nadrobić czas nieobecności. Jest jednak surowy, wręcz bezwzględny, hartuje synów, jakby wiedział, że to im się w życiu przyda. Nie wiadomo, skąd wraca, wiemy, że „przejadły mu się ryby gdzieś na północy”, nie było go 12 lat – być może przebywał w łagrze, ma jakąś tajemnicę, do kogoś dzwoni, coś załatwia, wykopuje jakąś skrzynkę na wyspie. Brak wskazań ukonkretniających postać.
2. Hopper, „Kobieta w słońcu”, XX wiek.	Mama w sypialni oczekująca na męża, który pojawił się po 12 latach – ok.16 min.	Aluzja, przestrzeń obrazu filmowego inspirowana dziełem malarskim.	Niepewność kobiety, napięcie wywołane rozłąką z mężem, pytania dotyczące trwałości uczucia, wcześniej na ganku nerwowo paliła papierosa, leżąc w łóżku wpatruje się w przestrzeń, ma niepokój, lęk w oczach. Pragnie bliskości męża, ale jednocześnie jej nie chce.
3. Andrea Mantegna, „Opłakiwanie zmarłego Chrystusa”, XV wiek	Ojciec śpiący w łóżku, gdy chłopcy wbiegają do domu – 9 min. oraz powtórzenie obrazu w scenie przewożenia ciała ojca łodzią – 85 min.	Cytat, nawiązanie do programu artystycznego epoki, nurtu; skrócona perspektywa, światło padające z okna, pofałdowana tkanina – jak na renesansowym obrazie. Brak kobiet adorujących ciało uzupełnia scena wcześniejsza przedstawiająca matkę – babcię siedzącą przy stole.	Ojciec był martwy, gdyż nie uczestniczył w życiu synów przez 12 lat. Nic o nim nie wiedzą, kim jest, gdzie był? Zmartwychwstał, czyli pojawił się życiu synów w poniedziałek. W scenie na jeziorze, w łodzi leży martwy, umarł w piątek (!), ale być może „zmartwychwstanie w synach” – przejmują jego rolę (zegarek, samochód, Iwan krzyczy za odpływającym ciałem „tato”, choć wcześniej nie chciał używać tego słowa). Woda się uspokaja, natura pozostaje w stanie harmonii; być może ojciec musiał odejść, aby synowie wydorośleli?
4. Julius Schwarz von Carolsfeld „Abraham i Izaak”, XIX wiek	Scena na strychu, gdy Iwan wyjmuje ilustrowaną rycinami Biblię, szukając zdjęcia ojca – 10 min.	Sfilmowanie dzieła sztuki.	Chłopcy chcą się upewnić, czy mężczyzna, który śpi w łóżku, to ojciec. Nie pamiętają, jak wygląda, muszą porównać z postacią ze zdjęcia. Przerzucają karty księgi, fotografia schowana jest obok ryciny przedstawiającej Abrahama i Izaaka, co zapowiada późniejsze zmagania syna z ojcem. Motyw ten zostanie powtórzony w scenach na wyspie.
5.Caravaggio, „Wieczerza w Emaus”, XVII wiek	Scena powitania w domu przy stole (11 min) a także posiłek ojca i synów w restauracji.	Aluzja, przestrzeń obrazu filmowego inspirowana dziełem malarskim.	Ojciec wita się z rodziną w czasie uczty, oficjalnie, bez czułości, dzieli pokarm, patriarchalnie, rozlewa wino (nie wódkę) – chłopcom także. Podział stron w scenie na damską i męską, ojciec usytuowany centralnie, wszyscy oczekują na jego przybycie. Archetyp patriarchy czuć wrogość babki, ojciec obciążony jest winą nieobecności. W barze domaga się szacunku dla chleba, pożywienia.
6. Caravaggio „Abraham poświęca Izaaka”, XVII wiek.	Scena, w której ojciec z siekierą w ręce pochyla się nad Andriejem – 79 min., wcześniej Iwan boi się, że „ojciec może ich zadźgać w lesie” – 39 min.	Cytat, aluzja.	Konsekwencje długiej nieobecności ojca, który domaga się posłuszeństwa. Jest gwałtowny, być może żył w warunkach rodzących agresję, synowie do tej pory wychowywani byli przez mamę i babcię i „było im dobrze”; nie wiedzą, po co ojciec przyjechał, czego chce, ignorują jego wymagania, ale uczestniczą w wyprawie, starszy jest wyraźnie szczęśliwy, że ojciec powrócił, z radością mówi: tak tato, młodszy nie umie sobie poradzić z nową sytuacja, nie wystarczy mu, że ojciec teraz jest. To, czego uczy ich tata, traktuje jak przejaw sadyzmu, nie miłości, grozi ojcu nożem. Scena ta prowadzi do finału podróży – ucieczki Iwana na wieżę i desperackiej, zakończonej tragicznie, próby ratowania go przez ojca.
7. Caspar David Friedrich, „Dwaj mężczyźni nad brzegiem morza”, XIX wiek.	Kilka scen na wyspie, np. 36 min., 62, 87(po śmierci ojca).	Przestrzeń obrazu filmowego inspirowana dziełem malarskim, nawiązanie do programu artystycznego epoki, nurtu – romantyczny, mistyczny nastrój.	Chłopcy podlegają woli ojca, nie mogą mu się przeciwstawić, zastanawiają się, dlaczego powrócił, co zamierza, tata nie ujawnia swoich zamierzeń, zmienia plany, zaskakuje chłopców wtedy, gdy czują się w miarę zadowoleni, każe im pracować, a oni chcieli z ojcem odpoczywać. Wania kradnie mu nóż. Scena ta może ukazywać bezradność człowieka wobec losu, osamotnienie, podleganie wyrokom sił wyższych, opatrzności i natury, na wyspie – raju popełnili grzech pierworodny.
8. Konrad Witz, „Św. Krzysztof”, XV wiek	Fotografia przedstawiająca ojca z synem na ręku – koniec filmu – przegląd zdjęć, ale również 2 warianty tej fotografii – w Biblii na strychu oraz w samochodowym schowku bez postaci ojca.	Aluzja	Postać ojca obecna jest w rodzinnym archiwum, tata trzyma syna na rękach, jest w tym troska, zadowolenie w oczach, miłość; wszyscy – cała rodzina – są szczęśliwi. Umieszczenie tego zdjęcia wśród innych pokazuje pozytywny portret ojca, fotografie z podróży zatrzymały ważne wspomnienia. Towarzyszy im dźwięk padającego deszczu, co po obrazach spokojnej, pięknej tafli wody wprowadza skojarzenia z oczyszczeniem, zapomnieniem, narodzinami. Symbolika wody tworzy ramę kompozycyjną – rozpoczyna i kończy film. Chłopcy, szczególnie Iwan, dojrzewają, rodzą się do samodzielnego życia. W psychologii istnieje przekonanie, że młody człowiek staje się mężczyzną wtedy, gdy umiera jego ojciec.

[1] Korzystałam z informacji zawartych w: Miczka Tadeusz, „Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy”, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1987.

3. Po zanalizowaniu obrazów i wysłuchaniu wypowiedzi przedstawicieli grup, a także być może innych opinii, nauczyciel zadaje kolejne pytania:

• Kiedy i gdzie dzieje się akcja? (brak precyzyjnych informacji na ten temat – historia rodziny sugeruje czas po przemianach w Rosji, od niedzieli do piątku; miasto brzydkie, zrujnowane, podobnie jak dom bohaterów – ich dzieciństwo, atmosfera pustki, ważni są tylko ludzie. Przyroda na wyspie bezludnej przypomina raj, piękne błękitno-zielone kadry – cel podróży ojca z synami – powrót do początku).
• Kim są bohaterowie? (rodzina, o której niewiele wiemy, Matka to matka, Ojciec to ojciec, uosabiają typowy los w ówczesnej Rosji i nie tylko)
• Z jakich dzieł mógł czerpać inspirację Zwiagincew? Jakie epoki dzieła te reprezentują? (średniowiecze, renesans, barok, romantyzm, współczesność)
• Dlaczego starał się odsyłać do tylu skojarzeń z różnych epok? (uniwersalizm, ponadczasowość, przypowieść, mitologizacja)

4. Prowadzący zajęcia tłumaczy lub przypomina znaczenie pojęcia „parabola”, „przypowieść”, korzystając z powyższych informacji oraz treści zawartych w dowolnym słowniku terminów literackich lub/i podręczniku. Warto również posłużyć się pojęciem „mitologizacja”, sięgając po fragmenty artykułu Justyny Czai (Materiał pomocniczy nr 10). Nauczyciel sporządza z uczniami mapę skojarzeń.

5. Prowadzący prosi uczniów o przedstawienie ich osobistych odczytań filmu „Powrót” z uwzględnieniem kompozycji dzieła (linearna opowieść, motyw skoku z wieży na początku i końcu filmu – Iwan, który boi się skoczyć, wtula się w troskliwe ramiona mamy, później na złość ojcu już jest gotów to zrobić) i wspólnych ustaleń. Polecenie to uczniowie zrealizują, zapisując ciąg dalszy zdania:Moim zdaniem film „Powrót” porusza problem…

6. Po wysłuchaniu kilku odpowiedzi warto uspokoić uczniów, że mają prawo do własnej interpretacji filmu, na potwierdzenie przeczytaj fragment wywiadu z Andriejem Zwiagincewem, w którym przekonywał, że to widz ma zdecydować, o czym opowiada film (Materiał pomocniczy nr 11).

7. Nauczyciel ocenia opisowo pracę uczniów, a noty wystawia na następnej lekcji, po zanalizowaniu własnych notatek i kart samooceny grup.

Praca domowa

Reżyser, pytany o religijny charakter swojego filmu, powiedział:

„O rzeczach świętych, najważniejszych nie powinno się mówić głośno, bo gdy zaczynamy o nich trąbić, wszystko, co święte i magiczne natychmiast się ulatnia. O tym, co najważniejsze się nie mówi, to się wskazuje…” [Powrót. Z Andriejem Zwiagincewem rozmawia dziennikarz „Kommersanta”, Aleksiej Karachan, http://www.filmweb.pl/Powrot/pressbook]

Stosując się do rady reżysera, wykonaj autorski fotokast, czyli fotoreportaż multimedialny łączący fotografie, reprodukcje dzieł sztuki, filmy, narrację, dźwięk, muzykę (jest nim w pewnym stopniu zakończenie filmu), w którym opowiesz o sprawie dla Ciebie świętej, najważniejszej. Przykładowe fotokasty oraz wyczerpujące informacje znajdziesz na stronie www.fotocasty.pl.

Można również przeprowadzić dodatkową lekcję na ten temat, korzystając z zaangażowania i pomocy uczniów. Nauczyciel przypomina o konieczności podania nazwisk autorów tekstów wykorzystanych w fotokastach, zaznaczając, że można czerpać z zasobów Internetu bez ograniczeń tylko w celach edukacyjnych; na ten temat również można przeprowadzić zajęcia, informacje o legalnych źródłach znajdują się na stronie www.legalnakultura.pl

Załączniki

Materiał pomocniczy nr 1

Materiał pomocniczy nr 2

Materiał pomocniczy nr 3

Materiał pomocniczy nr 4

Materiał pomocniczy nr 5

Materiał pomocniczy nr 6

Materiał pomocniczy nr 7

Materiał pomocniczy nr 8

Materiał pomocniczy nr 9 – karta pracy w grupach

Obraz malarski, czas powstania (wiek)	Scena filmowa, min. projekcji	Sposób wykorzystania dzieła sztuki (np.: cytat, sfilmowanie dzieła sztuki, aluzja, aluzja w swoistej odmianie – tytuł, przestrzeń obrazu filmowego inspirowana dziełem malarskim, nawiązanie do programu artystycznego epoki, nurtu)	Interpretacja tego nawiązania, jego funkcja
1. Rembrandt, „Powrót syna marnotrawnego”, XVII wiek.
2. Hopper, „Kobieta w słońcu”, XX wiek.
3. Andrea Mantegna, „Opłakiwanie zmarłego Chrystusa”, XV wiek
4. Julius Schwarz von Carolsfeld „Abraham i Izaak”, XIX wiek
5.Caravaggio, „Wieczerza w Emaus”, XVII wiek
6. Caravaggio „Abraham poświęca Izaaka”, XVII wiek.
7. Caspar David Friedrich, „Dwaj mężczyźni nad brzegiem morza”, XIX wiek.
8. Konrad Witz, „Św. Krzysztof”, XV wiek

Materiał pomocniczy nr 10

Najbardziej rozpowszechnione, a zarazem najprostsze rozumienie mitu definiuje go jako fantastyczną historię z przeszłości prezentującą przygody bogów i bohaterów, jako narracyjną formę bliską baśni. W nieco szerszym ujęciu mit jest traktowany jako przekaz wyrażający światopogląd archaiczny. Przekaz, który organizuje wierzenia religijne, objaśnia otaczający świat, stanowi wyraz zbiorowych emocji, pozostając jednocześnie w ścisłym związku z obrzędem i rytuałem.

Najpełniejsze rozumienie mitu odrywa go od ścisłego związku z kulturą starożytną, każąc w nim widzieć uniwersalną formę świadomości oraz fenomen wspólny wszelkim społeczeństwom, niezależnie od czasu i miejsca ich egzystencji. Na mitycznym myśleniu i na micie jako takim są ufundowane ideologie polityczne, stereotypy rasowe i narodowościowe, utrwalone w zbiorowej pamięci obrazy historii; mitem żywią się propaganda, reklama, a także film.

Kino, od początku swego istnienia, było traktowane jako kreator współczesnej mitologii dla mas (podobnie jak mit może pełnić funkcje poznawcze i światopoglądowe, zaspokajać te same potrzeby, wykorzystywać analogiczne mechanizmy) (…). Uniwersalizm mitów objawia się w tym, że tkwiące w nich sensy z łatwością pozwalają się aktualizować i wpisywać w coraz to nowe konteksty,korespondują z doświadczeniami egzystencjalnymi kolejnych pokoleń odbiorców. Tym właśnie można wytłumaczyć niezwykłą żywotność mitów, ich stałą obecność w literaturze i sztuce kolejnych epok, a także w filmie.

Amerykański psycholog Rollo Mayw książce Błaganie o mit napisał: „Nie jest prawdą, że stare mity obumierają albo znikają. (…) Mity są reinterpretowane przez każdą kolejną generację tak, by odpowiadały nowym aspektomi potrzebom kultury”.[Justyna Czaja, „Nowe szaty mitu, materiał filmoznawczy Filmoteki Szkolnej”, [dostępne na:] www.filmotekaszkolna.pl.]

Materiał pomocniczy nr 11

„Jakie głębsze znaczenia dostrzega Pan w swoim filmie?”
„Przysiągłem, że nie będę mówić o tym, jak postrzegam swój film. Chcę zostawić z nim widza sam na sam. Chciałbym, by widzowie sami zdecydowali, co im nie odpowiada w filmie, czego nie rozumieją, czemu się im podoba. Komentarz reżysera może im tylko w tym przeszkodzić” [„Powrót”. Z Andriejem Zwiagincewem rozmawia dziennikarz „Kommersanta” Aleksiej Karachan, http://www.filmweb.pl/Powrot/pressbook]

Bibliografia

1. Haja Ryszard, „Rodzina, ach, rodzina”, w: „Odwieczne od nowa. Wielkie tematy w kinie przełomu wieków”, pod red. Tadeusza Lubelskiego, wyd. Rabid, Kraków 2004.
2. Lubelski Tadeusz, „Tydzień z ojcem”, „Kino” nr 3/2004.
3. Miczka Tadeusz, „Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy”, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1987.
4. „Powrót”. Z Andriejem Zwiagincewem rozmawia dziennikarz „Kommersanta”, Aleksiej Karachan, http://www.filmweb.pl/Powrot/pressbook
5. „Przypowieść z tajemnicą”. Z Andriejem Zwiagincewem, reżyserem Powrotu, rozmawia Andrzej Kołodyński „Kino” nr 3/2004.
6. www.fotocasty.pl.