Cele lekcji

cel ogólny

• uczniowie poznają różne rodzaje bohaterstwa zaprezentowanego w dwóch filmach Andrzeja Wajdy oraz analizują społeczne i odbiorcze aspekty zjawiska bohaterstwa.

cele szczegółowe

uczniowie:

• poznają kultowego bohatera filmowego – Maćka Chełmickiego – „władcę wyobraźni” zbiorowej pokolenia wojennego i powojennego (określenie za: Grażyna Stachówna)
• śledzą i rozpoznają ewolucję bohatera filmowego ukazanego w dwóch „polemizujących” ze sobą filmach Andrzeja Wajdy
• przeprowadzają charakterystykę porównawczą bohatera „Popiołu i diamentu” oraz „Miłości dwudziestolatków”
• zapoznają się z historią wojennych i powojennych losów żołnierzy Armii Krajowej oraz propagandą dotyczącą tej formacji wojskowej

Przebieg lekcji

Uwaga wstępna: lekcja może być realizowana przy okazji obchodów święta 1 marca – Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”.

Lekcja 1.

Nauczyciel przedstawia temat lekcji. Prosi uczniów o aktywny udział w zajęciach oraz o swobodne formułowanie spostrzeżeń i odczuć związanych z filmowym bohaterem.

Prowadzący zachęca uczniów, aby oglądając film zwrócili szczególną uwagę na postać głównego bohatera: Maćka Chełmickiego (wygląd zewnętrzny, zachowanie, poglądy polityczne, cechy charakteru). Wiadomości te będą przydatne w dalszej części lekcji oraz podczas odrabiania pracy domowej.

Projekcja filmu „Popiół i diament”, reż. Andrzej Wajda.

Po wspólnym obejrzeniu filmu, prowadzący zajęcia prosi uczniów o przedstawienie wrażeń, jakie mają po projekcji dzieła Wajdy. Podczas dyskusji kierowanej, stara się wraz z uczniami stworzyć charakterystykę Maćka Chełmickiego. Zwraca szczególną uwagę na cechy bohatera romantycznego, które odnaleźć można w omawianej postaci (poświęcenie w walce za wolną ojczyznę, rezygnacja z indywidualnych pragnień, ofiara z własnego życia, bezgraniczne oddanie Idei).

W dalszej części rozmowy warto zadać pytania kluczowe dla zrozumienia fabuły filmu i decyzji podejmowanych przez głównego bohatera: Dlaczego Maciek dostaje rozkaz zabicia sekretarza wojewódzkiego PPR-u – Szczuki? Do jakiej formacji militarnej przynależy Chełmicki? Dlaczego wykonanie rozkazu jest tak bardzo ważne dla bohatera filmu? Jaki kodeks honorowy obowiązywał żołnierza AK oraz na co przysięgali żołnierze wstępujący w jej szeregi? Jaki jest stosunek powojennych władz polskich do żołnierzy AK? Dlaczego żołnierzy Armii Krajowej nazywano w różnych okresach powojennej historii Polski: bandytami z lasu, polskimi bandytami, zaplutymi karłami reakcji, Żołnierzami Wyklętymi (dlaczego wyklętymi, przez kogo wyklętymi)?
Tę część zajęć warto przeprowadzić w porozumieniu z nauczycielem historii, który „Popiół i diament” może wykorzystać jako ilustrację ułatwiającą zrozumienie historycznego fenomenu Armii Krajowej oraz jej powojennego, propagandowego wizerunku.

Na zakończenie rozmowy, prowadzący zadaje pytania: Czy dla Waszego pokolenia Maciek Chełmicki mógłby być bohaterem kultowym? Czy jego światopogląd i ideały są Wam bliskie? Czego można dziś nauczyć się od Maćka Chełmickiego? Podczas dyskusji mogą pojawić się skrajnie różne odpowiedzi uczniów, także kategorycznie negujące postawę bohatera Popiołu i diamentu. Należy pamiętać, że postać Maćka była kultowa tylko dla pewnych pokoleń – tych pamiętających czasy wojenne i powojenne oraz rówieśników Chełmickiego-Cybulskiego z końca lat 50. Nauczyciel prosi o zapamiętanie wniosków i przemyśleń z dyskusji (mogą okazać się przydatne podczas mini debaty przeprowadzonej na kolejnej lekcji).

Nauczyciel prosi uczniów o wykonanie zadania domowego. Zapowiada też, że na kolejnej lekcji poznają inny film Andrzeja Wajdy ze Zbigniewem Cybulskim w roli głównej.

Lekcja 2.

Nauczyciel prosi chętnych uczniów o odczytanie pracy domowej zadanej na poprzednich zajęciach. Przeprowadza z uczniami krótką rozmowę na temat wybranych przez nich priorytetów charakterologicznych, ich aktualności (i popularności) wśród współczesnej młodzieży.

Aby ułatwić uczniom zrozumienie polemicznej zależności pomiędzy filmami „Popiół i diament” oraz „Miłość dwudziestolatków” (nowela A. Wajdy), nauczyciel przytacza fragment wypowiedzi reżysera wybranej do analizy noweli (załącznik nr 2).

Projekcja noweli Andrzeja Wajdy z filmu „Miłość dwudziestolatków”.

Prowadzący zajęcia zadaje pytania, nawiązujące do wcześniej cytowanej wypowiedzi Wajdy: Czy główny bohater filmu – Zbyszek – mógłby być Maćkiem Chełmickim, który przeżył wojnę i nie zginął podczas finałowej ucieczki w filmie „Popiół i diament”? Który fragment wojennych wspomnień Zbyszka na to wskazuje? Jak uczniowie wyobrażali sobie dalsze losy Maćka (gdyby przeżył ucieczkę)? Czy Zbyszek – były akowiec, wciąż jest bohaterem? Jakie cechy bohatera reprezentuje? Dlaczego Zbyszek ucieka z miejsca zdarzenia, nie chce być rozpoznany i nie oczekuje nagrody za swój bohaterski czyn? Czym różni się bohaterstwo podczas wojny od bohaterstwa czasów pokoju, czy można je porównywać? Czy każdy może być bohaterem, czy potrzebne są do tego odpowiednie cechy osobowe? Dlaczego reżyser w roli Zbyszka obsadził Zbigniewa Cybulskiego (najbardziej identyfikowanego z Maćkiem Chełmickim)?

W celu uwypuklenia różnic i podobieństw, nauczyciel może posłużyć się dwiema ilustracjami: Maćka Chełmickiego (w luźnej wojskowej kurtce, ciemnych, zawadiackich okularach, dżinsach i „pionierkach”) oraz Zbyszka (w wąskim, dobrze skrojonym palcie, okularach korekcyjnych przypominających dzisiejsze „kujonki” i berecie). Zadaje uczniom pytanie, jak zmienił się wizerunek bohatera odtwarzanego przez tego samego aktora? W toku rozmowy powstaje analiza porównawcza Maćka i Zbyszka z dwóch filmów Andrzeja Wajdy.

Nauczyciel ponownie przedstawia scenę z „Popiołu i diamentu”, w której Maciek i Andrzej piją spirytus z zapalonych niczym znicze kieliszków oraz scenę Miłości dwudziestolatków demonstrującą Zbyszka potajemnie pijącego wodę kolońską. Zwraca uwagę uczniów na podniosły, nieco „zawadiacki” charakter sceny pierwszej oraz „zwyczajność” sceny z noweli filmowej. Zadaje pytanie uczniom, jakie wnioski mogą wyciągnąć z zestawienia tych dwóch obrazów? Zwraca uwagę na symbolikę tych scen i prosi, by nie analizować ich pobieżnie. Prowadzący dyskusję stara się tak moderować wypowiedzi uczniów, aby na przykładzie znamiennych fragmentów filmów wykazać degradację bohatera, który, choć zmuszony przez okoliczności do zmiany swego życia, wciąż pozostaje… bohaterem.

Na zakończenie lekcji nauczyciel proponuje uczniom zadanie – mini debatę na temat: Ideały którego pokolenia są bliższe współczesnym nastolatkom, pokolenia Maćka (z „Popiołu i diamentu”) i Zbyszka (z „Miłości dwudziestolatków”), czy pokolenia Basi i Władka z „Miłości dwudziestolatków”. Zespół pierwszy stara się wykazać się, że w postawach współczesnej młodzieży można odnaleźć cechy prawdziwych bohaterów, zespół drugi, że dla dzisiejszych młodych najważniejsza jest zabawa, nauka i bierna pogoń za sensacją (robienie zdjęć z wypadku przez Władka).

Lekcję podsumowują wnioski dotyczące ewolucji bohatera kreowanego przez Zbyszka Cybulskiego w dwóch obejrzanych filmach oraz pokoleniowych zmian w podejściu do samego bohaterstwa.

Praca domowa

Lekcja 1.

Korzystając z załączonego wzorca diamentowego uszeregowania (załącznik nr 1), stwórz schematyczną charakterystykę Maćka Chełmickiego. W najwyższej części piramidy wpisz cechę charakteru, Twoim zdaniem, najważniejszą, w środkowych częściach mniej ważne, w najniższych zaś najmniej ważne.

Załączniki

Załącznik nr 1

Załącznik nr 2

„Początkujący paryski producent Pierre Roustang po filmie z Basią Kwiatkowską, wtedy już Lass, postanowił wyprodukować filmowe obrazki Jak się dziś kochają w różnych krajach na świecie. Miał to być portret współczesnej młodzieży. W projekcie tym brały udział Francja, Niemcy, Włochy, Japonia i Polska. Scenarzystą polskiej noweli został Jerzy Stefan Stawiński. Pomimo moich niepewności odnalazłem jednak w końcu swój własny temat, a co ważniejsze – rolę dla Zbyszka Cybulskiego. Przypadkiem usłyszałem opowiedziane przez kogoś i opisane nawet podobno we wrocławskiej gazecie zdarzenie. W ogrodzie zoologicznym jakiś anonimowy człowiek uratował małe dziecko, które przypadkowo wpadło do zagrody białych niedźwiedzi. Dziecko ocalało, a wybawca odszedł nie zauważony przez nikogo spośród tłumu ludzi, którzy zbiegli się zaalarmowani wypadkiem. Tyle mówiły fakty. Dla mnie tym bohaterem mógł być tylko Cybulski. Zmienił się od czasów Popiołu i diamentu, przytył i stracił chłopięcą sylwetkę, ale przecież miał grać siebie po latach, kogoś, kto uszedł z wojny z życiem i dziś wegetuje w zapomnieniu. Po przegranej wojnie, którą pokazałem w Lotnej i Kanale, przychodził temat przegranego życia. Byłem szczęśliwy ze spotkania z Cybulskim, a i on czuł, że może zagrać coś zaskakującego. W ciasnym paletku i berecie, jadąc na starym rowerze, był każdym z nas, szarym człowiekiem, który nie spodziewa się już niczego od życia”.

Andrzej Wajda, http://www.wajda.pl/pl/filmy/film08.html (dostęp 15.09.2013)

Bibliografia

1. Grażyna Stachówna, „Władcy wyobraźni. Sławni bohaterowie filmowi”, Kraków 2006.
2. Tadeusz Lubelski, „Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty”, Chorzów 2009.