Adresat zajęć: uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej.

Rodzaj zajęć: język polski, historia i społeczeństwo, zajęcia artystyczne — filmoznawcze, koło filmowe.

Cel ogólny: Doskonalenie umiejętności świadomego odbioru dzieła filmowego i budzenie refleksji filozoficznych.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• dokonuje analizy i interpretacji materiału audiowizualnego;
• poznaje specyfikę filmu dokumentalnego;
• potrafi wyrażać i uzasadniać swoje sądy;
• konfrontuje dzieło filmowe z wypowiedziami jego twórcy;
• nazywa środki filmowego wyrazu i określa ich funkcje;
• ćwiczy różne formy wypowiedzi ustnej i pisemnej;
• szuka informacji w sposób ukierunkowany;
• formułuje refleksje egzystencjalne, poznawcze i etyczne.

Metody pracy: praca z filmem, elementy dyskusji, rozmowa kierowana, mapa mentalna.

Formy pracy: praca z całą klasą, praca w parach, praca indywidualna.

Środki i materiały dydaktyczne: film Po-lin. Okruchy pamięci[1] Jolanty Dylewskiej (2008), odtwarzacz DVD, telewizor/rzutnik.

Słowa kluczowe: współistnienie, pamięć, świadek przeszłości, Polacy, Żydzi.

Bibliografia:

1. Plunięcie w wieczność, wywiad K. Bielas z J. Dylewską, „Wysokie Obcasy” 2008, nr z 8 listopada
2. Po-lin. Okruchy pamięci, recenzja P. Śmiałowskiego, „Kino” 2008, nr 10
3. Żal tamtego świata, wywiad A. Piotrowskiej i A. Sabor z J. Dylewską, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 45.

Czas trwania: 2 godziny lekcyjne.

Przebieg zajęć:

Uwaga wstępna: Uczniowie oglądają film w domu. Zostaną podzieleni na 7 grup (ZAŁĄCZNIK NR 1), każdej zostanie przypisany jeden dłuższy fragment filmu do zanalizowania na karcie pracy (ZAŁĄCZNIK NR 2).

Część wprowadzająca (5 min).

Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie najważniejszych informacji dotyczących okoliczności powstania filmu, wynikających z jego początku.

Możliwe wypowiedzi uczniów: W Po-lin autorka wykorzystała materiały archiwalne — tzw. home movies, nakręcone przez amerykańskich Żydów, odwiedzających swoich krewnych w Polsce na początku lat 30. XX wieku, wywiady z pamiętającymi tamte czasy Polakami, materiały współczesne z miejsc zarejestrowanych na starych taśmach ponad 60 lat temu oraz zapiski z żydowskich Ksiąg Pamięci, stworzone przez tych, którzy chcieli utrwalić przeszłość.

Następnie nauczyciel prosi reprezentantów różnych grup o przeczytanie propozycji tytułów kolejnych części filmu.

Część centralna (70–80 min).

1. Nauczyciel dzieli klasę i przydziela dwa zadania do opracowania w parach. Wszyscy mają korzystać z notatek z zadania domowego. Połowa klasy ma się zająć przygotowaniem wypowiedzi dotyczącej kreowania obrazu współczesności oraz portretami Polaków w filmie; natomiast druga połowa ma się skoncentrować na tworzeniu obrazu przeszłości i sposobach przedstawiania Żydów. Uczniowie wykonują zadanie (5–10 min).

2. Uczniowie prezentują efekty pracy, uzupełniając nawzajem swoje wypowiedzi (5–10 min).

Możliwe wypowiedzi uczniów:

Polacy i obraz współczesnego świata

Polacy filmowani są w bliskich planach, głównie w swoich mieszkaniach, rzadko na zewnątrz. Wypowiadają się tylko osoby starsze — ponad siedemdziesięcioletnie. Najczęściej siedzą i mówią, starają się być spokojni, ale bywają smutni, poruszeni, czasem długo milczą; pamiętają dużo szczegółów — imiona, nazwiska, fakty; wspominają głownie dobre przeżycia związane z Żydami — mówią o pomocy, przyjaźniach, fascynacji, ciekawych obyczajach i potrawach. Widzimy małe fragmenty mieszkań, bo dominują zbliżenia twarzy. Jeśli ujęcie realizowano na zewnątrz, to najczęściej albo nie ma tam ludzi, albo jest ich niewielu; podkreślona jest pustka tych miejsc, dźwięki pojawiają się sporadycznie, są ciche.

Żydzi i obraz przeszłości.

Żydzi filmowani są w wielu miejscach, tylko na zewnątrz, często podchodzą do kamery i uśmiechają się. Są pokazywani w różnych sytuacjach, nigdy samotnie, często w tłumie, w ruchu; wyrażają różne emocje, wykonują wiele czynności. Tym ujęciom towarzyszą odgłosy świata, w którym żyją — naturalne, różnorodne — i głos lektora dodatkowo komentujący to, co jest pokazywane. Z obrazu i tekstu wynika, że chociaż najczęściej nie byli bogaci, to tworzyli wspólnotę, byli wierni tradycji, tolerancyjni, życzliwi, zainteresowani wieloma sprawami.

3. Nauczyciel prosi o przemyślenia podsumowujące; określenie wzajemnych relacji obu przestrzeni w filmie — o ile nie zostało to wcześniej zauważone i nazwane przez uczniów (5 min).

Możliwe wypowiedzi uczniów:

Polacy i Żydzi kiedyś zgodnie współistnieli; ich świat był ciekawy, różnorodny, pełen życia. Chociaż w filmie obraz przeszłości zachował się na czarno-białych taśmach, to jest w nim tyle ruchu, różnych czynności, wiele postaci i miejsc — w przestrzeni publicznej, we wspólnocie. Dodatkowo wzbogacony opowieścią i dodanymi naturalnymi odgłosami. Konfrontowanie go ze współczesnymi widokami podkreśla, jak bardzo zmienił się świat, o ile stał się uboższy; chociaż kolorowy, to najczęściej jest pusty, zamknięty, cichy.

4. Nauczyciel zwraca uwagę na wielokrotne pojawianie się w filmie kadrów z zamkniętymi drzwiami, oknami, bramami i pyta o refleksje interpretacyjne uczniów (5 min).

Możliwe wypowiedzi uczniów:

Okna, bramy, drzwi kojarzą się z wchodzeniem i wychodzeniem; z tym, co na zewnątrz i w środku; z kontaktem pomiędzy światem własnym, domowym i obcym, zewnętrznym. W filmie pozostają one zamknięte, chociaż pięknie skadrowane, to jednak martwe i smutne. Wypowiedzi ostatnich żyjących świadków przeszłości pozwalają nam „wejść” zarówno do bardzo emocjonalnych wspomnień, jak i do świata sprzed ponad 70 lat, którego już dawno nie ma.

5. Nauczyciel prosi uczniów o określenie, czego dowiadujemy się o życiu Żydów w Polsce na początku lat 30. XX wieku i wspólne stworzenie na tablicy mapy mentalnej, która uporządkuje wiadomości (5–10 min).

Możliwe propozycje uczniów:

W filmie jest mowa o różnych aspektach życia Żydów: o świętach, obrzędach, obyczajach, potrawach, wykonywanych zajęciach, organizacjach, religijności, wyróżniających się w społeczności osobach, szaleńcach, cadykach, opiece społecznej, metodach nauczania, stosunku do dzieci, ludzi potrzebujących pomocy, strojach, ważnych miejscach, relacjach z Polakami, antysemityzmie.

6. Nauczyciel odtwarza dwa fragmenty filmu Po-lin. Okruchy pamięci (początkowy do 8. min) i końcowy (od 78. min) i prosi o uważne ich oglądanie (11 min).

7. Uczniowie otrzymują polecenie, żeby w odwołaniu do właśnie obejrzanych fragmentów i całości filmu spróbowali określić jego zasadę kompozycyjną (5–10 min).

Możliwe wypowiedzi uczniów:

Już na wstępie pojawiają się wszystkie elementy składowe filmu: materiały współczesne i archiwalia; wywiady, komentarze lektora — fragmenty Ksiąg Pamięci, dodane dźwięki, co będzie przewijało się przez cały film, tworząc kolejne kręgi tematyczne poświęcone różnym aspektom relacji polsko-żydowskich. Rozpoczyna się od wyjścia bohaterów żydowskich do widzów — od uśmiechu i przyjaznych gestów; od milczącej prezentacji współczesnych rozmówców — skoncentrowanych, zamyślonych. Pokazuje przyjaźnie, fascynacje, problemy, tęsknotę, poczucie straty — uporządkowane wokół miejsc, dat, wydarzeń i wielu wymiarów wspólnego życia. Kończy się refleksją o bezpowrotnym przemijaniu oraz spotkaniem z Żydem, który ocalał i ze smutkiem opowie o losie i doczesnych szczątkach swoich bliskich; powrotem do opustoszałego miasteczka, któremu będzie towarzyszyło odczytanie wielu imion i nazwisk nieżyjących już żydowskich mieszkańców.

Część zamykająca (5–10 min).

Nauczyciel odczytuje fragmenty wypowiedzi Jolanty Dylewskiej z wywiadów z „Tygodnika Powszechnego” oraz „Wysokich Obcasów” i prosi o komentarz uczniowski do słów twórczyni filmu: „Wzruszył mnie motyw powracający w tych filmach: ludzie uroczyście podchodzą do kamery i patrzą w obiektyw — tak jak się patrzy w oczy komuś najbliższemu. Ich spojrzenie poprzez obiektyw przenosi się na nas”.

„Widziałam w tym szansę dla dzisiejszego widza na nawiązanie emocjonalnego kontaktu z ludźmi z tych przedwojennych filmów, z tamtym nieistniejącym już światem polskich Żydów. Może komuś zrobi się żal, może za nim zatęskni. Tak myślałam”.

Uczniowie komentują słowa J. Dylewskiej. Czy udało Jej się osiągnąć zamierzone cele? (5–10 min).

Praca domowa:

Wiedza o przeszłości jest fundamentem teraźniejszości — jak można rozumieć to zdanie w kontekście filmu Jolanty Dylewskiej Po-lin. Okruchy pamięci. Opracuj temat, odwołując się do wybranych aspektów filmu.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Podział klasy na grupy zajmujące się wskazanymi fragmentami filmu (w ramach zadania domowego):

Grupa nr 1 — od początku do 13. min

Grupa nr 2 — od 13. do 26. min

Grupa nr 3 — od 26. do 40. min

Grupa nr 4 — od 40. do 51. min

Grupa nr 5 — od 51. do 59. min

Grupa nr 6 — od 59. do 72. min

Grupa nr 7 — od 72. min do końca

ZAŁĄCZNIK NR 2

Oglądając film, wypełniaj kartę pracy dotyczącą wskazanego fragmentu.

Przypisy
[1] Film dostępny jest na stronie ninateka.edu