„Piraci z Karaibów” to popularna seria amerykańskich filmów przygodowych wyprodukowanych przez Jerry’ego Bruckheimera i Walt Disney Pictures, której powstanie zainspirowała jedna z atrakcji dostępnych w parkach rozrywki Disneya[1]. Do tej pory w ramach tej serii powstały cztery filmy: „Piraci z Karaibów: Klątwa Czarnej Perły” (Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Perl, 2003), „Piraci z Karaibów: Skrzynia umarlaka” (Pirates of the Caribbean: Dead Man’s Chust, 2006), „Piraci z Karaibów: Na krańcu świata” (Pirates of the Caribbean: At World’s End, 2007) oraz „Piraci z Karaibów: Na nieznanych wodach” (Pirates of the Caribbean: On Stranger Tides, 2011). Pierwsze trzy filmy wyreżyserował Gore Verbinski, natomiast reżyserem czwartego, którego fabuła opiera się na powieści Tima Powersa, był Rob Marshall. Na 2017 rok zapowiadana jest premiera piątego filmu z serii: Pirates of the Caribbean: Dead Men Tell No Tales (w reżyserii Joachima Rønninga i Espena Sandberga). W filmach z serii „Piraci z Karaibów” w głównych rolach występują: Johnny Depp, Geoffrey Rush, Keira Knightley i Orlando Bloom (Bloom i Knightley dotąd zagrali w pierwszych trzech produkcjach). Autorem zdjęć do wszystkich dotychczas zrealizowanych filmów jest Polak — Dariusz Wolski, a jednym z głównych twórców muzyki do „Piratów” — Hans Zimmer — zaliczany do grona najbardziej znanych i uznanych kompozytorów muzyki filmowej. Produkcje te zapisały się zarówno na listach najdroższych, jak i najbardziej kasowych filmów wszech czasów — trzecia część „Piratów” z 2007 roku zajmuje pierwsze miejsce na liście najdroższych filmów w historii (z szacowanym kosztem produkcji wynoszącym nawet 300 mln USD[2]), wszystkie mieszczą się w pierwszej setce filmów, które przyniosły największy przychód brutto, czyniąc serię „Piraci z Karaibów” jedną z najbardziej dochodowych[3].

Koktajl prawdy i fikcji

W filmach z serii „Piraci z Karaibów”, pomimo fikcyjności fabuły, pojawiają się miejsca, postacie, motywy oraz wątki autentyczne, mające swe źródło w faktach historycznych. Akcja filmów rozgrywa się w I połowie XVIII wieku na Morzu Karaibskim, które od XVI do XVIII wieku faktycznie było terenem działania piratów napadających na statki wiozące do Europy dobra zrabowane w Ameryce Południowej, a ich bohaterowie pojawiają się w miejscach takich, jak choćby Tortuga (wyspa, położona u północnych wybrzeży Haiti, która w XVII wieku była główną siedzibą piratów na Karaibach) czy Port Royal (stolica Jamajki w latach 1655–1692 i jeden z głównych portów na Karaibach). W serii „Piraci z Karaibów” obecne są także wątki związane z brytyjską i hiszpańską monarchią, które skolonizowały i eksploatowały terytoria w Ameryce Południowej (na przykład wątek ojca Elizabeth Swann, który pełni funkcję brytyjskiego gubernatora Jamajki), pojawia się również motyw związany z działalnością Kompanii Wschodnioindyjskiej[4], która w „Piratach” realizuje w imieniu Wielkiej Brytanii i króla Jerzego II plan oczyszczenia mórz z wszelkich korsarzy, a jej przedstawiciel — lord Cuttler Beckett (Tom Hollander) — pełni rolę jednego z czarnych charakterów. Prócz autentycznych miejsc czy też faktycznie istniejących organizacji w filmach z tej serii pojawiają się również autentyczne postacie. Jest nią choćby angielski pirat Czarnobrody, który w latach 1716–1718 grasował po Morzu Karaibskim. Czarnobrody miał opinię jednego z najgroźniejszych morskich rabusiów, zaś jego postać oraz czyny obrosły legendą, stając się następnie inspiracją dla twórców różnorodnych tekstów kultury popularnej[5].

Owe autentyczne postacie, miejsca czy wątki zostają w filmach z serii „Piraci z Karaibów” poddane przetworzeniu, a także zmiksowaniu z postaciami, motywami oraz wątkami fikcyjnymi (fantastycznymi, baśniowymi, mitycznymi) znanymi nam już z innych utworów. W obszarze fikcji sytuują się na przykład: stwór morski Kraken, nimfa Calypso, syreny, przeklęty skarb Azteków, źródło młodości czy też legendarny statek-widmo Latający Holender z jego kapitanem i załogą.

Uniwersum „Piratów” powstało zatem dzięki połączeniu wielu różnorodnych postaci, motywów oraz wątków, jest swoistym „koktajlem” prawdy oraz fikcji, tego co nowe i tego, co znane. Szkielet zbudowany z historycznych realiów, obudowany został tym co fantastyczne, szeregiem elementów, które składają się również na obecny w kulturze popularnej mit pirata jako bohatera romantycznego.

Romantyczny mit pirata

Seria „Piraci z Karaibów” nawiązuje także do szeregu tekstów kultury, w których pojawiają się postacie piratów oraz opowieści o nich. W XIX wieku ogromną popularność zyskały powieści przygodowo-marynistyczne. Śladem literatury poszło wkrótce kino, gdzie już od czasów niemych pojawiały się filmy, których bohaterami byli pełni łobuzerskiego wdzięku piraci (w role takie znakomicie wcielał się Douglas Fairbanks, a później także Eroll Flynn i Tyrone Power). Dzięki książkom takim, jak „Wyspa skarbów” czy „Kapitan Blood”, popularnym filmom przygodowym (na przykład „Czarny pirat” z 1926 roku, „Czarny łabędź” z 1942 roku czy „Karmazynowy pirat” z 1952 roku) z ich egzotyczną scenerią, wspaniałymi galeonami i zwrotnymi pirackimi statkami (z charakterystyczną flagą zwaną „wesoły Roger” [Jolly Roger]), atmosferą przygody, wciągającymi wątkami (ukryte skarby do których prowadzi tajemnicza mapa) oraz barwnymi postaciami — ukształtował się romantyczny mit pirata, który miał w sobie więcej z awanturnika niż z bezwzględnego, brutalnego przestępcy. Choć z czasem takie książki czy filmy nieco straciły na swej popularności, to jednak wciąż pojawiały się rozmaite wytwory współczesnej kultury popularnej (na przykład seria gier komputerowych Monkey Island, 1990-2010), w których odwoływano się do motywu wspaniałej przygody jaką jest bycie piratem. Znajduje on także swe odzwierciedlenie w filmach z serii „Piraci z Karaibów”, która stała się swego rodzaju odrodzeniem tego tematu i reaktywacją tej odmiany gatunkowej kina przygodowego. Główny bohater całej serii — kapitan Jack Sparrow — pełni w niej bowiem rolę, której nie można wprawdzie uznać za jednoznacznie pozytywną, ale niewątpliwie jest postacią wzbudzającą raczej pozytywne niż negatywne emocje. Dzieje się tak pomimo tego, że obdarzony został także pewnymi przywarami — te jednak nadają jego postaci rys nie mroczny, ale komediowy. Sparrow, choć jest morskim rabusiem, nie jest czarnym charakterem „Piratów”. To ekscentryk, zawadiaka, notoryczny kłamca, egoista i spryciarz, który jakby na przekór wszelkim swym niedostatkom potrafi wydobyć się z każdej opresji. Jego osobowość podkreśla charakterystyczny wizerunek zbudowany dzięki kostiumowi i charakteryzacji oraz specyficznej, nieco manierycznej grze aktorskiej Johnny’ego Deppa (wyróżnionego za tę kreację nominacją do Oscara), który inspiracji dla swej postaci poszukiwał, z jednej strony, w wizerunku rockmana (legendarnego gitarzysty Rolling Stonesów Keitha Richardsa[6]), a z drugiej — w postaciach z kreskówek (takich jak Pepe Le Pew z filmików „Lonney Tunes”).

Sparrow wpisuje się zatem w ów romantyczny wizerunek pirata ukształtowany przez rozmaite teksty kultury popularnej, a dodając do niego pewne nowe elementy, czyniąc z niego postać mniej standardową, nieco szaloną zrazem umacnia go, kształtując wyobrażenia kolejnych pokoleń odbiorców fikcji (w tym wypadku filmowej). Ci widzowie, którzy dorastali, oglądając filmy z serii „Piraci z Karaibów”, na hasło „pirat” zapewne przywołują z pamięci właśnie postać i wizerunek kapitana Sparrowa, co można uznać za ogromny sukces całej produkcji, a także aktora odtwarzającego tę rolę (Depp zyskał dzięki niej ogromną popularność), jak również za dowód ogromnej siły oddziaływania na masową wyobraźnię kina i kultury popularnej.

Nieco bardziej klasyczny — lepiej pamiętany przez starszą publiczność z wielu poprzednich opowieści — model romantycznego bohatera-pirata realizuje natomiast postać Willa Turnera granego przez Orlando Blooma. Młody bohater, swym wyglądem przypominający nieco niegdysiejszych odtwórców ról pełnych wdzięku piratów — Douglasa Fairbanksa i Errola Flyna — od początku odważny i waleczny (choć zarazem młodzieńczo naiwny), wraz z kolejnymi przygodami i w miarę odkrywania prawdy o swym pochodzeniu, stopniowo mężnieje, ujawnia nieco mroczniejsze strony swego charakteru, a w końcu staje się prawdziwym piratem.

Romantyczny rys tej postaci uwypukla wątek uczucia żywionego przez Turnera do Elizabeth Swann (Keira Knightley). Warto zauważyć, iż ta kobieca postać również ewoluuje — w miarę rozwoju akcji, w kolejnych filmach z serii, z bogatej córki gubernatora przeistacza się w nieżelazną kobietę i wojowniczkę potrafiącą dorównać Jackowi oraz Willowi.

Takiej ewolucji nie podlega natomiast wspomniany wyżej kapitan Sparrow, który z filmu na film pozostaje niezmienny, dzięki czemu jego postać staje się swego rodzaju kotwicą dla tego pirackiego rejsu i znakiem rozpoznawczymi całej serii.

Oprócz niezmiennej postaci Jacka i podlegających z filmu na film pewnemu przeobrażeniu postaci takich, jak Will czy Elizabeth, w każdym z obrazów z tej serii pojawiają się bohaterowie, których można określić mianem „czarnych charakterów”. Stałym oponentem Sparrowa jest kapitan Barbossa (grany przez Geoffrey’a Rusha). Ich powracający w kolejnych odsłonach konflikt stanowi jeden z istotniejszych wątków wszystkich filmów, będąc nie tylko nośnikiem pewnej dramaturgii, ale także humoru wynikającego z cechującej obie te postacie stałej potrzeby rywalizacji.

Kolejny bohater negatywny „Piratów” to, przywołany już przeze mnie nieco wcześniej, lord Cuttler Beckett reprezentujący Kompanię Wschodnioindyjską, a więc organizację, która, przynajmniej teoretycznie, stoi na straży prawa i porządku, będąc zatem „naturalnym” przeciwnikiem morskich rabusiów. Skoro jednak to w postaciach piratów (którzy reprezentują to, co nonkonformistyczne, przedkładają wolność nad posłuszeństwo wobec władzy oraz autorytetów), lokuje się sympatia widza — ci, którzy w „Piratach” stoją po przeciwnej stronie, muszą być bohaterami negatywnymi, którym wbrew pozorom nie przyświecają wcale szczytne ideały praworządności. Tak właśnie jest w przypadku Cuttlera Becketta, który jako bohater negatywny pojawia się w drugim i trzecim filmie z serii. Jednak rozwój fabuły poszczególnych filmów wymaga, by na drodze głównych bohaterów stawiać coraz to nowe przeszkody, a co za tym idzie, w poszczególnych obrazach z serii pojawiają się następne „czarne charaktery” takie, jak choćby Davy Jones (Bill Nighy) — kapitan Latającego Holendra czy legendarny arcypirat Czarnobrody (Ian McShane). W rezultacie kolejne filmy stanowią połączenie wątków znanych z poprzednich części, a zarazem rozszerzają uniwersum „Piratów” o nowe terytoria i nowe postacie.

Owa obfitość wątków i różnorodność bohaterów czyni świat „Piratów z Karaibów” wyjątkowo bogatym, a to z kolei sprawia, że opowieści o morskich rabusiach jako romantycznych bohaterach przeżywających niesamowite przygody znów cieszą się popularnością i znajdują swe stałe miejsce w kulturze popularnej. Mają one swych zwolenników szczególnie wśród młodszej publiczności, dla której historie o piratach stanowią nie tylko angażującą uwagę i emocje rozrywkę, ale również odzwierciedlenie ich własnej potrzeby buntu, wyzwolenia z krępujących zasad, pragnienia swobody — znalezienia się z dala od tego, co zwykłe i codzienne. Jednak także starsi widzowie mogą czerpać przyjemność z sięgania po tego typu opowieści, po teksty kultury, których bohaterami są żyjący poza prawem piraci. Stwarzają one bowiem sposobność do chwilowego powrotu do czasu dzieciństwa, do własnych marzeń o przygodach i zabaw z rówieśnikami. Ich lektura także tym widzom dostarcza przyjemności oraz rozrywki.

„Piraci” jako część systemu rozrywkowego

Podobnie jak w przypadku wielu innych serii filmowych takich, jak „Gwiezdne wojny”, „X-Men” czy „Star Trek”, także w przypadku „Piratów z Karaibów” mamy do czynienia ze zjawiskiem, które określić można mianem systemu rozrywkowego, zbudowanego wokół postaci czy wątków znanych widzom z filmów. Istotą systemu rozrywkowego jest to, że poszczególne jego elementy nawzajem się promują — widz, który obejrzał film, chętnie sięgnie nie tylko po kolejny obraz z serii, ale także po grę komputerową, książkę, zabawkę lub inny tekst związany z danym uniwersum. Zbudowanie wokół danego tekstu kultury całego systemu rozrywkowego, w którym na zasadzie tzw. franczyzy uczestniczą różne podmioty (nie tylko te z szeroko rozumianej branży rozrywkowej, ale także np. producenci odzieży czy firmy z sektora fast-food), pozwala nie tylko silniej przywiązać współczesnego konsumenta kultury popularnej do danej marki, którą w tym wypadku są po prostu „Piraci z Karaibów”, ale także generuje ogromne zyski (przede wszystkim dla franczyzodawców, czyli właścicieli prawa do danej marki, ale także dla tych, którzy jako franczyzobiorcy licencję na jej wykorzystanie kupują).

Warto zauważyć, iż w przypadku „Piratów” będących marką Disneya, jako pierwsza powstała atrakcja (wodna przejażdżka, rodzaj tunelu strachu) dostępna w parkach rozrywki należących do tej obecnie globalnej korporacji. Jej pierwsza wersja została otwarta w 1967 roku w parku w Nowym Orleanie i była ostatnią atrakcją parków Disneya, której konstrukcję nadzorował sam Walt Disney. Kolejne pojawiały się m.in. w parkach w Tokio i w Paryżu, a w 2016 roku otwarto ją również w parku w Szanghaju[7]. Jak wspomniałam na wstępie, to właśnie owa popularna atrakcja z parków rozrywki zainspirowała powstanie filmu z 2003 roku, którego sukces z kolei sprawił, iż nakręcono kolejne obrazy z tej serii. „Piraci” są zatem od swego zarania wpisani w system rozrywkowy Disneya i nie byłoby filmów, gdyby wcześniej nie było owych, cieszących się powodzeniem, parkowych atrakcji. Z kolei filmy, dzięki swej ogólnoświatowej dystrybucji i odniesionemu sukcesowi, przyczyniły się do spopularyzowania „Piratów” jako marki globalnej, napędzając gości parkom rozrywki i pozwalając korporacji Disneya na uczynienie z „Piratów z Karaibów” lukratywnego przedsięwzięcia biznesowego.

Oglądając takie filmowe blockbustery, jak obrazy z omawianej tu serii, warto pamiętać, iż są one produktem przemysłu rozrywkowego, którego częścią w pewnych swych obszarach i wymiarach jest przecież także kino. Nie umniejsza to oczywiście wszelkich walorów, jakie posiadają tego typu filmy — sprawnie zrealizowane, dobrze zagrane, efektowne (dzięki różnorodności plenerów, bogactwu scenografii, wykorzystaniu efektów specjalnych oraz wizualnych), dostarczające widzowi ciekawej, wciągającej rozrywki.

Nota biograficzna

Gore Verbinski (ur. 16 marca 1964 w Oak Ridge) — amerykański reżyser i muzyk. Zaczynał od kręcenia reklamówek i teledysków. W 1996 roku napisał scenariusz i wyreżyserował swój pierwszy krótkometrażowy film zatytułowany „The Ritual”. Jako reżyser pełnometrażowej fabuły zadebiutował w 1997 roku komedią „Polowanie na mysz”. Kolejne jego filmy to „Mexican” (2001) i amerykański remake słynnego japońskiego horroru „The Ring”. Po znacznym sukcesie pierwszego z wyreżyserowanych przez niego filmów z serii „Piraci z Karaibów” („Piraci z Karaibów: Klątwa Czarnej Perły” z 2003 roku), powierzono mu pracę także nad dwoma jego sequelami. Współpraca zawiązana z Johnnym Deppem na planie „Piratów” zalazła swą kontynuację w filmie „Jeździec znikąd” (2013), którego reżyserem był Verbinski, wcześniej Depp użyczył swego głosu głównemu bohaterowi animacji wyreżyserowanej przez Verbinskiego noszącej tytuł „Rango” (2011). Film ten w 2012 roku został nagrodzony Oscarem dla najlepszego pełnometrażowego filmu animowanego.

Rob Marshall (ur. 17 października 1960 w Madison, Wisconsin) – amerykański reżyser filmowy i teatralny, choreograf. Uchodzi za specjalistę od filmowych musicali. Początkowo pracował jako choreograf, potem zajął się także reżyserią. Pierwszym filmem przy którym pracował jako choreograf był telewizyjny film muzyczny „Victor/Victoria” z 1995 roku, a pierwszym który wyreżyserował, również przeznaczony na małe ekrany, familijny musical „Annie” z 1999 roku. W 2002 roku odniósł ogromny sukces dzięki filmowej wersji musicalu „Chicago”, której był choreografem i reżyserem (film zdobył 6 Oscarów, Marshall był nominowany do tej nagrody w kategorii najlepszy reżyser). Kolejne filmy w jego reżyserskim dossier to: „Wyznania gejszy” (2005), „Nine–Dziewięć” (2009), „Piraci z Karaibów: Na nieznanych wodach” (2011) i „Tajemnice lasu” (2014).

Pytania pomocne w dydaktyce

1. W filmach z serii „Piraci z Karaibów” na szkielet zbudowany z historycznych realiów nałożono szereg elementów fikcyjnych (motywów i wątków fantastycznych, mitycznych). Wskaż to, co w „Piratach” ma swe źródło w realiach historycznych oraz to, co fikcyjne, zwracając zrazem uwagę na to, czy i w jaki sposób owe motywy oraz wątki zostały poddane modyfikacji.

2. Co sprawiło, że w kulturze popularnej ukształtował się romantyczny mit pirata? Dlaczego, Twoim zdaniem, opowieści tego typu cieszę się popularnością?

3. Który z czterech dotychczas zrealizowanych filmów z serii „Piraci z Karaibów” uznajesz za najlepszy? Uzasadnij swoją ocenę.

Bibliografia

Materiały prasowe do filmów z serii „Piraci z Karaibów” dostępna na stronie polskiego dystrybutora: Forum Film Poland: http://www.forumfilm.pl

Jason Surrell, „Pirates of the Caribbean: From the Magic Kingdom to the Movies”, New York: Disney Editions, 2005.

Przypisy

[1] Zob. Jason Surrell, „Pirates of the Caribbean: From the Magic Kingdom to the Movies”, New York: Disney Editions, 2005.

[2] Por. http://www.filmweb.pl/boxOffice/ranking/topBudget (dostęp: 25.09.2016). Te ogromne szacunkowe koszty należy być może liczyć nieco inaczej, biorąc pod uwagę, że drugi i trzeci film z serii były praktycznie kręcone jednocześnie, co miało przynieść pewne oszczędności, a także stwarzało możliwość zgromadzenia na planie w jednym terminie tak wielu rozchwytywanych aktorów.

[3] Por. http://www.filmweb.pl/boxOffice/rankingi http://www.boxofficemojo.com/alltime/world/ dostęp: 25.09.2016).

[4] Kompania Wschodnioindyjska, która była zrzeszeniem angielskich inwestorów, faktycznie działała w latach 1600–1873 głównie na terenie dzisiejszych Indii, a także w Azji Południowo-Wschodniej i na Dalekim Wschodzie. Działalność Kompanii nie ograniczała się wyłącznie do handlu. Miała ona szerokie wpływy oraz uprawnienia polityczne i administracyjne (prawo posiadania ziemi, zawierania traktatów, utrzymywania fortec i wojska, bicia własnego pieniądza, jurysdykcji nad poddanymi brytyjskimi). Kompania prowadziła typową politykę kolonialną. Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Kompania-Wschodnioindyjska;3924575.html (dostęp: 25.09.2016)

[5] Czarnobrodego często portretowano w filmach, pojawił się na ekranie już w czasach kina niemego (w filmie „Blackbeard”, 1911, reż. Francis Boggs). Robert Newton zagrał go w „Blackbeard, the Pirate” (1951) Raoula Walsha, a Peter Ustinov w disnejowskim filmie „Blackbeard’s Ghost” (TVP: „Duch Czarnobrodego”, 1968, reż. Robert Stevenson). W postać Czarnobrodego wcielił się także Angus Macfayden w filmie „Blackbeard: Terror at Sea” (DVD: „Czarnobrody”, 2006, reż. Richard Dale).

[6] Który zresztą, w roli kapitana Edwarda Teague’a Sparrowa (ojca Jacka), pojawia się w trzecim i czwartym filmie z serii.

[7] Por. http://www.latimes.com/business/la-fi-shanghai-disney-how-the-shanghai-disney-version-of-1466039011-htmlstory.html (dostęp: 29.09.2016).

*Wszystkie fotosy pochodzą z materiałów prasowych dostępnych na stronie polskiego dystrybutora filmów: Forum Film Poland.