Cele lekcji

Podczas zajęć uczniowie:

• analizują tekst poetycki
• formułują hipotezy interpretacyjne i uzasadniają je
• charakteryzują bohaterów filmu
• określają problematykę dzieła filmowego
• znajdują przykłady na potwierdzenie swoich spostrzeżeń
• uczą się we współpracy
• rozwiązują problemy w twórczy sposób

Środki dydaktyczne arkusze papieru mazaki materiały wspierające (przygotowane przez nauczyciela)

Formy pracy dominuje praca w małych grupach (zał. nr 1). Metody pracy elementy heurezy dyskusja praca z tekstem metody aktywizujące

Przebieg lekcji

Pogadanka wprowadzająca – nauczyciel rozmawia z uczniami o filmie, młodzież formułuje na gorąco opinie, przypomina nazwiska realizatorów, odtwórców głównych ról (zał. nr 2). W tej części zajęć ustalamy problematykę analizowanego filmu. Do rozmowy może zachęcić młodzież również interesujący plakat filmu.

Zapisujemy na tablicy:

„Parę osób, mały czas” to film o –

Uczniowie zgłaszają swoje propozycje, które nauczyciel zamieszcza na tablicy. Sporządzone zapisy staną się punktem wyjścia do sformułowania tematu lekcji i krótkiego przedstawienia celów zajęć.

Wśród zapisów znajdujących się na tablicy wiele będzie dotyczyło poety i jego przyjaźni z Jadwigą Stańczakową. Przypominamy podstawowe fakty z biografii bohaterów filmu, do których odwołali się twórcy dzieła (zał. nr 3), a następnie próbujemy się przyjrzeć postaci Białoszewskiego przez pryzmat jego twórczości.

Nauczyciel przygotowuje 6 dużych kartek z fragmentem wiersza „Szare eminencje zachwytu” [2] (tekst trzeba zapisać na kartce jak największymi literami). Następnie klasa zostaje podzielona na sześć grup, każda grupa otrzymuje duży arkusz papieru i mazak. (Uwaga! Kolory mazaków nie mogą się powtarzać). Nauczyciel rozdaje zespołom kartki z wierszem – uczniowie przyklejają tekst na środku arkusza. Tak przygotowanym do pracy uczniom nauczyciel wyjaśnia, że ich celem będzie dokonanie w grupach analizy wiersza – uczniowie zapisują swoje uwagi, wnioski z analizy, pomysły interpretacyjne, skojarzenia bezpośrednio na arkuszu papieru. Po pewnym czasie (czas ustala nauczyciel, obserwując pracę grup) zespoły wymieniają się arkuszami i kontynuują pracę nad analizą tekstu – dopisują swoje uwagi do spostrzeżeń kolegów. Taką wymianę można zaproponować jeszcze raz, po czym arkusze papieru wracają do swoich pierwszych właścicieli. Dzięki różnym kolorom mazaków uczniowie mogą ocenić wkład kolegów w pracę nad tekstem i porównać ich komentarze ze swoimi uwagami.

Nauczyciel wybiera grupę, która relacjonuje wyniki swojej pracy. Czyni to sprawozdawca. Pozostali uczniowie uzupełniają wypowiedź kolegi. Spostrzeżenia, zapisane na tablicy, powinny się również znaleźć w zeszytach uczniowskich.

Uwaga! Trzeba pamiętać o konieczności sporządzania przez młodzież notatek w zeszytach. Rozwiązując zadania w grupach, uczniowie często o tym zapominają. Tymczasem notatki okażą się bardzo pomocne we właściwym wykonaniu pracy domowej.

Przykład arkusza opracowanego przez uczniów

Objaśnienia;
1. Postawa podmiotu mówiącego.
2. Wyszukane słownictwo.
3. Znaczący gest (błogosławieństwa).
4.Nagromadzenie samogłosek – instrumentacja głoskowa.
5. Pochwała zwykłego, banalnego przedmiotu (łyżki durszlakowej).
6. Wyraz ekspresji.
7. Anafora.
8. Funkcja ekspresyjna.

Spostrzeżenia uczniów (zebrane):

• opiewanie przymiotów durszlaka za pomocą wyszukanego słownictwa (świecisz, gwiazdy, monstrancji),
• wiersz składa się z szeregu pochwalnych apostrof,
• efekt niespodzianki,
• tekst oparty na koncepcie (barok),
• ozdobne wyliczenia (barok),
• zderzenie przedmiotu opisu – zwykłego, kuchennego przedmiotu z wysokim stylem,
• pochwała rzeczy najzwyczajniejszej w świecie, ukazanie jej wspaniałości,
• powaga i żartobliwość,
• znaczące zachowania uwznioślające opisywany przedmiot – obracanie w dłoniach durszlaka, gest błogosławieństwa durszlakiem.

Wnioski końcowe:

• w rzeczach najzwyklejszych ukrywa się piękno,
• przemiana kuchennego sita w niezwykły, niemal magiczny przedmiot,
• onieśmielenie podmiotu mówiącego dokonanym odkryciem.

Nawiązanie do filmu. Przypomnienie sceny, w której Jadwiga Stańczakowa, podziwiając bukiety sporządzone przez poetę, wypowiada słowa – „zwykłe zamieniasz w niezwykłe” [3]. Zadaniem uczniów będzie teraz przywołanie innych filmowych przykładów tego rodzaju przemian, potwierdzających ów niezwykły dar Mirona Białoszewskiego i omówienie ich.

Tę cześć zajęć podsumujemy słowami [4] Anny Sobolewskiej (córki Jadwigi Stańczakowej):
„Nikt nie był do niego podobny, a on był podobny do wszystkich” – powiedział o Mironie Białoszewskim Konstanty Jeleński, próbując uchwycić tajemnicę osobowości poety, który był dla wielu osobą bliską, a zarazem nieuchwytną. O Mironie opowiada się anegdoty, podobnie jak o sławnych cadykach i chasydach. W tych opowiadaniach nie było ważne tylko to, czego nauczali, ale i to, jak ż y l i – jak parzyli herbatę czy wiązali sznurowadła. O poecie z placu Dąbrowskiego krążą legendy. Jego czytelników fascynuje nie tylko jego twórczość, ale i jego przyzwyczajenia, idiosynkrazje i upodobania, jak ‚wywracanie’ dnia i nocy, szlaki latania po mieście, obyczaje jedzeniowe”.
Powrót do „Parę osób, mały czas” – poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jaki obraz Białoszewskiego odnajdujemy w filmie. Połowa klasy (gr. I, II, III) zwraca uwagę na to, co drażni w zachowaniu poety, jego postawie wobec innych; druga połowa (gr. IV, V, VI) szuka pozytywnych aspektów jego osobowości. Wszystkie grupy analizują przede wszystkim relacje poety z Jadwigą Stańczakową. (Do poleceń dla grup dołączamy kadr z filmu A. Barańskiego przedstawiający Mirona Białoszewskiego jego przyjaciółkę).

POLECENIA DO PRACY GRUP

Kadr z filmu Andrzeja Barańskiego

GRUPY: I, II, III
W filmie ukazana została trudna czasami przyjaźń między Jadwigą Stańczakową,
a Mironem Białoszewskim. Dlaczego bywała trudna? Zwróćcie uwagę na to, co drażni w zachowaniu poety, jego postawie wobec przyjaciółki. Może zainspiruje Was kadr z filmu?

GRUPY: IV, V, VI
W filmie ukazana została trudna czasami przyjaźń między Jadwigą Stańczakową,
a Mironem Białoszewskim. Zastanówcie się, kim był Białoszewski dla bohaterki filmu, co wartościowego wniósł do ich związku. Może zainspiruje Was kadr z filmu?

Oczekiwane odpowiedzi:
TO, CO NAS DRAŻNI W POSTAWIE POETY…

• egocentryzm, musi być w centrum zainteresowania;
• czasami traktuje ludzi instrumentalnie, nie umie okazywać wdzięczności,
• potrafi być opryskliwy,
• zagubienie i bezradność w codziennym życiu,
• neurotyczne reakcje, mizantropia,
• nadmiernie krytyczny w stosunku do twórczości Jadwigi, wręcz zazdrosny o jej sukcesy („Ech, jeszcze jedna baba pcha się do wierszy”.),
• nie doceniał faktu, że ma przyjaciółkę, gotową dla niego na wiele poświęceń

TO, CO POETA POZYTYWNEGO WNOSIŁ DO PRZYJAŹNI Z JADWIGĄ:

• wyciągał Jadwigę z depresji, wspierał ją w trudnych momentach,
• był jej oczami – opisywał jej świat,
• zmuszał ją do pokonywania swej niepełnosprawności,
• zabierał na spacery, uczył samodzielności, był jej przewodnikiem po świecie
• inspirował do własnej twórczości, wręcz natchnął do pisania,
• przekonał ją, aby w swojej twórczości opowiadała o świecie przede wszystkim z perspektywy osoby niewidomej,
• był pierwszym, bardzo wymagającym czytelnikiem (i krytykiem) jej utworów,
• uświadomił jej, że nawet ślepota może być darem od Boga („Pan Bóg ci to dał i musisz go wykorzystać”),
• odkrył jej zdolności dermooptyczne,
• wprowadził Jadwigę w świat literatury.

Nauczyciel prosi uczniów o podsumowanie spostrzeżeń. Wnioski młodzież zapisuje w zeszycie.
„W filmie Białoszewski ukazany został jako postać niejednoznaczna i intrygująca. Czasem drażni nas jego małoduszność i egoizm, to znów zadziwia jego „osobność”, wewnętrzna wolność i niezależność od świata zewnętrznego. Poeta ujmuje swoim darem widzenia rzeczywistości oraz sposobem jej przeżywania. Niezwykła umiejętność Białoszewskiego przemieniania banalnej rzeczywistości w poezję sprawia, że staje się on magiem, kimś w rodzaju guru, mistrzem, którego wszyscy z uwagą słuchają”.

Lekcje kończymy lekturą wiersza „Ja/ stróż/ latarnik…” [5] połączoną z próbą odczytania przesłania zawartego w utworze. (Sformułowane przez uczniów przesłania zapisujemy na tablicy, możemy również stworzyć wspólnie plakat).

Przykład plakatu opracowanego przez młodzież
Objaśnienia:
1. Słuchajcie mnie, wskazuję Wam drogę.
2. Idźcie prostą drogą, bądźcie prawymi ludźmi.
3. Żyjcie uważnie, świadomie.
4. Nie lekceważcie drugiego człowieka, dostrzegajcie innych.

Ostatnia część zajęć to ocena działań młodzieży (wspólna refleksja nad sposobem pracy uczniów i jej efektami) oraz omówienie pracy domowej.

Praca domowa

(do wyboru)

1. Zinterpretuj tytuł filmu.
2. Jeden z recenzentów napisał: „Film Barańskiego jest jak twórczość Białoszewskiego”. Sformułuj trzy argumenty do tak postawionej tezy.
3. Zarówno Krystyna Janda jak i Andrzej Hudziak otrzymali za swoje role w filmie Andrzeja Barańskiego nagrody aktorskie. Wybierz jednego z aktorów, przyjrzyj się stworzonej przez niego kreacji i napisz uzasadnienie przyznanej nagrody.

Załączniki

Załącznik  nr 1

ZASADY PRACY W GRUPIE

[Materiały PROGRAMU KREATOR]

NAJEFEKTYWNIEJ PRACUJE SIĘ W ZESPOLE 5 OSÓB

• Wybierzcie spośród siebie LIDERA, SEKRETARZA oraz SPRAWOZDAWCĘ.
• Pamiętajcie, że LIDER kieruje pracą grupy, organizuje ją, a nie przewodzi, zwłaszcza nie dominuje, nie narzuca swoich poglądów, dba, by wszyscy mogli się wypowiedzieć, ale nie na raz, więc ustala, kto w danej chwili mówi.
  LIDER dba też o to, by wszyscy pracowali, by każdy miał udział w rozwiązywaniu zadania, pilnuje, aby grupa pracowała nad zadaniem – tematem, a nie poświęcała uwagi kwestiom ubocznym, nieistotnym dla osiągnięcia celu.
• SEKRETARZ – pilnuje, by nie umknęły uwadze i pamięci ciekawe pomysły zgłaszane w czasie pracy nad rozwiązaniem problemu.
• SPRAWOZDAWCA – stara się wyławiać w trakcie pracy zespołu ważne ustalenia, uzgadnia z grupą stanowisko – rezultat pracy, przedstawia efekt pracy zespołu publicznie.
• KAŻDY CZŁONEK ZESPOŁU – stara się pracować intensywnie, na miarę swoich możliwości, ale z dbałością o wspólny udział w osiągnięciu celu; uważnie słucha, co mają inni do powiedzenia, nie przerywa wypowiedzi kolegów, czeka na swoją kolej w zgłaszaniu pomysłów i spostrzeżeń.

UWAGA!
Ważne, by na kolejnych lekcjach, podczas których młodzież pracuje w grupach, role odgrywane w zespole zmieniały się. Niech każdy uczeń ma szansę sprawdzenia swoich możliwości.

Załącznik  nr 2

„Parę osób, mały czas”

Plakat filmu

Obsada (role pierwszoplanowe)
Jadwiga: Krstyna Janda
Miron: Andrzej Hudziak
Dziadek: Igor Przegrodzki
Tadek: Arkadiusz Detmer
Anka Monika Opara

Ekipa

Reżyseria Andrzej Barański
Scenariusz Andrzej Barański
Zdjęcia Dariusz Kuc
Montaż Wanda Zeman
Scenografia Arkadiusz Kośmider

Film zrealizowano na podstawie książki Jadwigi Stańczakowej „Dziennik we dwoje”
Rok produkcji – 2005.

Załącznik nr 3

Jadwiga Stańczakowa i jej związki z Mironem Białoszewskim

Jadwiga Stańczakowa (z domu Strancman) urodziła się w 1918 r. w Warszawie i z tym miastem związała prawie całe swoje życie. Tu zaczęła przed wojną studia na Akademii Nauk Politycznych i tu przeżyła koszmar czasu zagłady – okupację hitlerowską. Była prześladowana z racji swego pochodzenia i musiała się ukrywać. Była śliczną, jasną blondynką o niebieskich oczach i ten typ aryjskiej urody na pewno pomagał jej przetrwać w tamtych czasach.

W 1944 r. znalazła się w wyzwolonym Lublinie i rozpoczęła wymarzoną pracę dziennikarską w dzienniku „Głos Ludu”. W rok później przeniosła się wraz z mężem do Gdańska i tam kontynuowała swą pracę w „Dzienniku Bałtyckim”. W młodym wieku dosięgła ją choroba oczu, widziała coraz gorzej, a po urodzeniu w 1948 r. córki, Ani, straciła wzrok. Runęły jej marzenia o karierze dziennikarskiej i życie straciło sens. Załamana wróciła do Warszawy, gdzie mieszkali jej rodzice. I tu szczęście uśmiechnęło się do niej. W 1951 r. poznała Stanisława Madeja, członka Zarządu Głównego PZN, który wprowadził ją do Związku. W 1952 r., w najtrudniejszym okresie stalinizmu i komunistycznej cenzury, otrzymała stanowisko redaktora naczelnego „Pochodni”. Była pierwszą kompetentną redaktorką. Jej reportaże z wyjazdów w teren wnosiły wówczas jakiś powiew nowości do pisma składającego się głównie z przedruków, w interesujący sposób przybliżały czytelnikom problemy niewidomych. Kierowała również kwartalnikiem „Niewidoma Kobieta”. Nie mogła się jednak pochwalić imponującym stażem w czasopismach brajlowskich. Pracowała w „Pochodni” zaledwie 6 lat, ale zaznaczyła tu swoją obecność. Nie czuła się spełniona jako dziennikarka, więc postanowiła dalej szukać swojego miejsca w życiu. W 1958 r. zrezygnowała z funkcji naczelnego redaktora „Pochodni”, aby poświęcić się pracy literackiej. Odczuwała silny wewnętrzny przymus pisania i pragnęła sprawdzić się jako pisarka. I jak się potem okazało, dokonała w życiu właściwego wyboru.

Swoją twórczość literacką rozpoczęła od cyklu felietonów radiowych. Wydała też zbiory krótkich opowiadań – „Ślepak”, „Przejścia”, „Boicie się czarnego ptaka”.

Na pewnym etapie jej życia los zetknął ją z Mironem Białoszewskim, poetą i pisarzem o wybitnej indywidualności, który stworzył jedną z najoryginalniejszych koncepcji antypoezji, czyli poezji pisanej wbrew wszelkim tradycyjnym regułom, a równocześnie urzekającej dowcipem i paradoksem sformułowań. Przyjaźń Jadwigi i Mirona należała do najciekawszych związków, bowiem łączyła ich bliskość intelektualna. Byli idealnie zharmonizowani i idealnie się uzupełniali. Miron nie grzeszył praktycznością, nie dbał o sprawy życia codziennego. O tym myślała Jadwiga. To ona, niewidoma, prowadziła jego papiery, pilnowała, by niczego nie wyrzucił, nauczyła go obsługiwać magnetofon, bo Miron nie znał się na technice. Była też jego kronikarką. Pisany przez nich wspólnie „Dziennik we dwoje” to pozycja pod wieloma względami wyjątkowa. Jest też nieocenionym źródłem wiedzy o życiu i osobowości autora „Donosów rzeczywistości”. Istnieje opinia, że przyjaźń, jaką Stańczakowa świadczyła Mironowi, to jej drugie dzieło obok dzieła literackiego.
Miron z kolei namówił ją do pisania poezji. Pierwszy swój tomik „Niewidoma” wydała w 1979 r. Stała się debiutantką poezji w wieku 60 lat. Następne opublikowane jej zbiory poetyckie to: „Magia niewidzenia”, „Depresje i wróżby”, „Na żywo”, „Ziemia-kosmos”, „Refugium”, „Wiersze dla mojej córki”. Jest autorką cyklu haiku (specyficzny rodzaj krótkich form poetyckich), wydrukowanego w Japonii. Była dumna, że stworzyła haiku dla dzieci. Jadwiga Stańczakowa otrzymała za swą twórczość wiele odznaczeń i nagród w kraju i za granicą.

Po śmierci Mirona Stańczakowa zajęła się uporządkowaniem spuścizny literackiej poety i popularyzacją jego twórczości. W swoim domu na Hożej urządziła Izbę Pamięci Mirona Białoszewskiego, w której zostało wszystko tak jak za życia poety. Wierzyła, że połączą się znów po śmierci, bo Miron „czeka na nią w Zaświecie z powitalnym wierszem”. Do ostatnich lat życia Jadwiga była bardzo aktywna. Przyczyniła się do założenia Fundacji Mirona Białoszewskiego i zbudowania jego pomnika na cmentarzu. Nadal tworzyła swoją poezję, pisała zagadki i wierszyki dla młodszej wnuczki Celi. Zmarła w czerwcu 1996 r. w wieku 77 lat. Spoczywa na warszawskich Powązkach.

Opracowano na podstawie: Danuta Tomerska, „Pochodnia” 1/2004

Przypisy:

[1] Jest to przykład zajęć ukazujących związki poezji i filmu.[2] „Szare eminencje zachwytu”, [w:] Miron Białoszewski, „Wiersze”, Państwowy Instytut Wydawniczy 1976, s. 43.[3] Stańczakowa nazywała ten dar „łaską przemieniania”.[4] Anna Sobolewska, „Maksymalnie udana egzystencja. Szkice o życiu i twórczości Mirona Białoszewskiego”, IBL Wydawnictwo, Warszawa1997, s. 5.[5] „Ja / stróż /latarnik…” [w:] Miron Białoszewski „Utwory zebrane”. T. VII, s. 66.

Bibliografia

1. Stanisław Falkowski, Paweł Stępień, „Dobry poeta Miron”, w: „Żyrafa, czyli po co i jak czytać poetów współczesnych”, Warszawa 2000, s. 219-261.
2. Anna Sobolewska, „Maksymalnie udana egzystencja. Szkice o życiu i twórczości Mirona Białoszewskiego”, IBL Wydawnictwo, Warszawa1997, s. 5.
3. strona internetowa dotycząca filmu „Parę osób, mały czas” – www.film.onet.pl