Ostatni dzwonek (1989)

„Już tam w szkole zrobią z ciebie ucznia” [1]. Obraz szkoły w powieści „Ferdydurke” i w filmie „Ostatni dzwonek”

Agnieszka Kania

XXVIII Liceum Ogólnokształcące im. Wojciecha Bednarskiego w Krakowie

Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Przygotowanie uczniów do świadomego i krytycznego odbioru różnych tekstów kultury oraz dostrzegania relacji między filmem a literaturą.

Cele szczegółowe: Uczeń:

• doskonali umiejętność analizy i interpretacji utworu literackiego i dzieła filmowego;

• omawia sposób przedstawienia rzeczywistości (szczególnie szkoły) w poznanych dziełach, operując pojęciami: komizm, groteska;

• odkrywa i omawia nawiązania do „Ferdydurke” w filmie „Ostatni dzwonek”;

• konfrontuje obraz szkoły w powieści i w filmie z własnym doświadczeniem;

• pracuje samodzielnie i w zespole, podejmując współpracę i działania twórcze;

• wyciąga wnioski na temat uniwersalności obrazu społeczności szkolnej w poznanych dziełach;

• podejmuje próbę określenia własnego stanowiska wobec omawianego problemu.

Środki dydaktyczne

egzemplarze powieści „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza;
płyta DVD z filmem „Ostatni dzwonek”, reż. Magdalena Łazarkiewicz (Polska 1989);
kserokopie załączników (według wyboru nauczyciela).

Formy pracy

praca indywidualna,
praca zbiorowa: w grupach i całej klasy.

Metody pracy

wchodzenie w rolę (scenki parateatralne),
czytanie z podziałem na role (dramatic reading),
burza mózgów,
elementy heurezy,
elementy dyskusji.

Przebieg lekcji

Uwaga 1. Ferdydurke Witolda Gombrowicza — omawiane w całości lub we fragmentach — należy do niewielkiej grupy lektur obowiązkowych w szkole ponadgimnazjalnej, kończącej się maturą. Nie jest to dla uczniów utwór łatwy w odbiorze, dlatego warto przybliżyć im jego problematykę, sięgając do fragmentów przemawiających do młodzieży najlepiej, mianowicie do obrazu szkoły (pierwsza część powieści). Ze względu na bardzo małą liczbę godzin języka polskiego na poziomie podstawowym, a równocześnie konieczność wypracowania umiejętności analizowania i interpretowania różnych tekstów kultury, w tym filmu, warto połączyć omawianie fragmentów utworu z poznaniem „Ostatniego dzwonka” i dokonać analizy pokazanego tam obrazu szkoły, który jest inspirowany powieścią Gombrowicza, a dodatkowo przybliża uczniom mało im znane realia życia w PRL-u. Uwaga 2. W proponowanej tu minimalistycznej wersji zajęć (język polski w zakresie podstawowym) zakładam, że uczniowie zapoznają się z fragmentem „Ferdydurke” (Rozdział I, II i III) oraz oglądają całość filmu w domu, natomiast — w obliczu realiów, czyli problemu z nieczytaniem lektur, oraz z powodu chęci rzeczywistego osiągnięcia zakładanych celów — na lekcji znajdzie się czas na głośne odczytanie odpowiednich fragmentów powieści oraz wspólne obejrzenie wybranych scen.

Uwaga 3. W pracy nad „Ferdydurke” oraz „Ostatnim dzwonkiem” warto, a nawet trzeba, podjąć wiele innych tematów i wątków, ale w proponowanym scenariuszu świadomie skupiam się na jednym aspekcie problemu, pokazując, jak można integrować wymagane przez podstawę programową zagadnienia literackie i filmowe, a także łączyć pożyteczne z przyjemnym, gdyż odpowiednio zainspirowani i zmotywowani uczniowie chętnie podejmują działania twórcze (np. pisarskie) oraz nieświadomie doskonalą przydatne im umiejętności, a przy tym najczęściej doskonale się bawią.

Uwaga 4. Zaproponowane tematy prac pisemnych są istotnym ogniwem zajęć, gdyż przedłużają kontakt uczniów z dziełem literackim i filmem oraz skłaniają do formułowania różnego typu refleksji. Zadania uczniowskie po tych lekcjach są na ogół dużo lepsze niż typowe prace interpretacyjne.

Lekcja 1. i 2.

„Bez uczniów nie byłoby szkoły, a bez szkoły nie byłoby nauczycieli” [2].

Obraz społeczności szkolnej w „Ferdydurke” i „Ostatnim dzwonku”.

1. Nauczyciel rozpoczyna lekcję od pytania: Czym dla uczniów jest szkoła, jak postrzegają tę instytucję? Wysłuchuje opinii młodych ludzi, starając się zwrócić ich uwagę na to, jakie elementy tworzą szkołę: system edukacji, system nadzoru pedagogicznego, organy prowadzące (finansujące), podstawy programowe i szereg innych aktów prawnych, organizacja roku szkolnego, budynki, administracja, dyrekcja, rada pedagogiczna, uczniowie, rodzice itd. Ważne jest to, by uczniowie uświadomili sobie, że szkoła w swoim tradycyjnym kształcie jest instytucją wysoce zorganizowaną i ważnym elementem funkcjonowania oraz polityki państwa.

2. Prowadzący podaje temat lekcji i prosi uczniów o wypowiedzi na temat ich rozumienia sentencji pochodzącej z „Ferdydurke” — zwraca uwagę, że w tym zdaniu Gombrowicz podkreśla znaczenie Formy w kontaktach międzyludzkich oraz wyraża swoją filozofię: „Zaprawdę w świecie ducha odbywa się gwałt permanentny, nie jesteśmy samoistni, jesteśmy tylko funkcją innych ludzi, musimy być takimi, jakimi nas widzą” [3].

3. Nauczyciel informuje, że podczas zajęć uczniowie przyjrzą się bliżej temu, w jaki sposób społeczność szkolna została przedstawiona w powieści z lat 30. oraz w filmie z końca lat 80. XX wieku, a następnie będą mogli skonfrontować ten obraz z własnym doświadczeniem uczniów w drugiej dekadzie XXI wieku.

4. Uczniowie odpowiadają na pytanie: Kto tworzy społeczność szkoły? (przede wszystkim uczniowie, nauczyciele i dyrekcja), a następnie słuchają i śledzą tekst odczytywany przez nauczyciela — fragment Rozdziału II od słów „— Pupa, pupa, pupa! Dziękuję za pamięć, drogi profesorze!” do słów „— Wizytator!” [4]. Uczniowie charakteryzują opisane we fragmencie „ciało pedagogiczne”, nauczyciel wyjaśnia ewentualne wątpliwości, dotyczące warstwy językowej.

5. Następuje odtworzenie fragmentu filmu „Ostatni dzwonek” (od 40:30 do 45:15). Uczniowie dzielą się spostrzeżeniami na temat podobieństw w ukazaniu społeczności szkolnej w obu dziełach, np.:

dyrektor Jakubowski i zarazem nauczyciel historii przypomina profesora Pimkę — obu zależy na podporządkowaniu sobie młodzieży, tzw. upupieniu, Jakubowski ma przewagę nad głównym dyrektorem, tak jak Pimko nad dyrektorem Piórkowskim;
dyrektor liceum przypomina dyrektora Piórkowskiego — nie radzi sobie z uczniami, jego największym pragnieniem jest spokój i porządek oraz poprawność wszelkich działań wobec władz;
nauczyciele liceum w dużej mierze przypominają bohaterów „Ferdydurke” — ich zachowanie podczas posiedzenia rady znakomicie obrazuje to, jak ciało pedagogiczne opisał Gombrowicz;
uczniowie lekceważą szkołę, nie stosują się do zasad, mówią lub śpiewają własnym językiem, pragną się uniezależnić od narzucających im zdanie nauczycieli;
i w powieści, i w filmie do klasy przybywa nowy uczeń, rówieśnicy z jednej strony trzymają się razem, z drugiej — walczą z tymi, którzy się nie podporządkowują, wymierzają własną sprawiedliwość.

6. Uczniowie otrzymują karty pracy, zapoznają się z definicją groteski (załącznik nr 1) i — pracując z tekstem oraz mając w pamięci obejrzany fragment filmu — udowadniają, że ten sposób przedstawiania rzeczywistości posłużył twórcom obu dzieł do pokazania społeczności szkolnej.

7. Kolejna część lekcji, oparta na konfrontacji własnego doświadczenia uczniów z treściami zawartymi w poznanych utworach, może mieć dwojaki przebieg:

a) w przypadku, gdy klasa potrzebuje ćwiczeń w mówieniu, uczniowie dostają około 10 min na przygotowanie wypowiedzi, a następnie odbywa się rodzaj dyskusji panelowej z udziałem jak największej liczby uczniów i zwracaniem uwagi na właściwy dobór argumentów;

b) jeśli klasa potrzebuje ćwiczeń w pisaniu — uczniowie do końca lekcji tworzą wypowiedź pisemną na wybrany temat.

Zagadnienia [5] do refleksji lub dyskusji:

• Opisz dowolną lekcję tak, jak zrobiłby to Gombrowicz.

• Szkoła dawniej i dziś — podobna czy inna?

• Twoja szkoła na warsztacie Witolda Gombrowicza lub Magdaleny Łazarkiewicz — czy mieliby skąd czerpać inspiracje?

• W jaki sposób nauczyciele wpływają na „kształt” uczniów, a uczniowie na „kształt” nauczycieli?

• Idealna szkoła wyglądałaby tak:…

Lekcja 3.

„Jak zachwyca, jeśli nie zachwyca?/Słowacki wielkim poetą był” [6].

Lekcje polskiego w „Ferdydurke” i „Ostatnim dzwonku”

Uwaga. Przed lekcją wybieramy uczniów, którzy przygotują w domu „aktorskie” odczytanie fragmentu Rozdziału II „Ferdydurke” — od słów „I nie wiadomo kiedy ukazał się na katedrze nauczyciel” [7] do końca dialogu Bladaczki z Gałkiewiczem. Uczniowie mogą także przygotować inscenizację tej sceny. W razie potrzeby nauczyciel przejmuje rolę narratora. 1. Nauczyciel prosi, aby wskazani wcześniej uczniowie odczytali (lub także odegrali) treść fragmentu powieści poświęconego lekcji języka polskiego. Następnie dziękuje aktorom i toczy z uczniami swobodną rozmowę na temat przedstawionego w utworze przebiegu lekcji: Jak ocenilibyście postawę profesora Bladaczki? Jak i dlaczego zachowują się uczniowie? Na czym polega brak porozumienia nauczyciela i uczniów? Czym w swojej pracy kieruje się profesor? Które z wypowiedzi bohaterów mają charakter uogólnionych sądów, sentencji? Nauczyciel i uczniowie wybierają jedną z sentencji do tematu lekcji i nauczyciel podaje jego pełne brzmienie.

2. Prowadzący zajęcia poleca, aby uczniowie uważnie obejrzeli fragment „Ostatniego dzwonka”, dotyczący lekcji języka polskiego z profesor Bajkowską (odtworzenie fragmentu filmu od około 10:40 do 13:28). Pyta uczniów o ich wrażenia z odbioru. Raczej na pewno śmiali się podczas projekcji, zatem dopytujemy, czy potrafią wskazać źródła komizmu tak przedstawionej sceny? (np. gra słów: kaczor — Kaczor — Kaczorowski, pomysł z przyniesieniem kwaczącego ptaka na lekcję, postać nauczycielki — wygląd, sposób poruszania się i mówienia, zachowanie poszczególnych uczniów i całej klasy — dosłowne traktowanie pytań, pozorna chęć współpracy z nauczycielką, reakcja profesor Bajkowskiej na końcu).

3. Nauczyciel dzieli klasę na sześć grup i rozdaje im karty pracy (załącznik nr 2). Uczniowie pracują, a następnie reprezentanci grup przedstawiają poczynione ustalenia, np.:

Grupa nr 1

Relacje nauczyciel – uczniowie:

Na lekcji daje się zauważyć brak komunikacji nauczyciela z uczniami. Profesor Bladaczka zwraca się do uczniów po nazwisku oraz używa obraźliwych słów. Uczniowie go nie słuchają. Relacje profesor Bajkowskiej z klasą IV a wyglądają bardzo podobnie — z jej ust padają nazwiska, przezwiska, inwektywy (np. „ty kretynie”), a z drugiej strony — niewybredne żarty. Nikt nikogo nie słucha.

Grupa nr 1A

Zalecenia:

Nauczyciel nie powinien zwracać się do uczniów po nazwisku, nie powinien też używać przezwisk. Niedopuszczalne są wyzwiska. Udana komunikacja zakłada dobrą wolę obu stron, zatem uczniowie nie powinni przeszkadzać i przerywać nauczycielowi.

Grupa nr 2

Nauczyciel swoim zachowaniem na początku lekcji nie zaprowadza porządku i nie skłania klasy do słuchania. Okazjonalne krzyki o spokój nie spełniają swojego zadania. Uczniowie hałasują, lekceważą nauczyciela, nie są zainteresowani lekcją, rzucają po klasie papierowymi kulkami itp.

Bohaterowie filmu zachowują się na lekcji bardzo podobnie. Dodatkowy element to przyniesiona do sali kaczka, która ma spowodować przerwanie zajęć.

Grupa nr 2A

Zalecenia:

Uczniowie powinni zachowywać się kulturalnie, słuchać nauczyciela i wykonywać polecenia, aby lekcja przyniosła efekty. Niedopuszczalne jest doprowadzanie nauczyciela do rozstroju nerwowego żartami lub innymi działaniami.

Grupa nr 3

Nauczyciel sprawdza w zeszycie, co ma uczniom „wyłożyć” i zaczyna „recytować”, a zatem odtwarzać z góry ustaloną treść lekcji. Bladaczki nie interesuje to, co myślą uczniowie, narzuca im własne (a raczej „odgórne”) zdanie. Odczytuje wykład z zeszytu, uczniowie mają powtarzać ustalone przez kogoś sądy i wnioski. Brak zgody ze zdaniem nauczyciela skutkuje oceną niedostateczną. Cechą lekcji jest nuda.

Profesor Bajkowska otwiera zeszyt i zaczyna z niego czytać treść wykładu. Gdyby nie kwakanie kaczki, przebieg lekcji byłby zapewne podobny do tej z powieści (elementy lekcji polskiego z „Ferdydurke” znajdziemy także na lekcji historii w „Ostatnim dzwonku”) .

Grupa nr 3A

Zalecenia:

Nauczyciel powinien stosować metody angażujące uwagę uczniów, aktywizujące. Sporne kwestie, a zwłaszcza ocena dzieł literackich powinna być przedyskutowana — pod warunkiem, że dzieła są przeczytane i znane uczniom. Rola nauczyciela nie polega na straszeniu, każda ze stron powinna liczyć się ze zdaniem drugiej.

4. Podsumowując lekcję, nauczyciel podaje zestaw tematów prac pisemnych — do wyboru przez każdego ucznia.

Praca domowa

Wybierz jeden lub dwa z podanych tematów i napisz tekst inspirowany powieścią „Ferdydurke”, filmem „Ostatni dzwonek” oraz własnymi obserwacjami.

• Szkoła upupia literaturę, bo…

• Szkoła nie upupia literatury, bo…

• Moja wymarzona lekcja języka polskiego.

• Jako jeden z Gałkiewiczów skreślasz z listy lektur… Dlaczego?

• Czy warto walczyć o własne zdanie?

Załączniki

Załącznik nr 1

Zapoznaj się z definicją groteski oraz jej właściwościami. Uzupełnij tabelę przykładami z powieści „Ferdydurke” i filmu „Ostatni dzwonek”.

Groteska — kategoria estetyczna określająca zespół środków służących specyficznemu ukazaniu świata w dziełach plastycznych, filmowych, teatralnych i literackich.

Właściwość	Przykład z powieści „Ferdydurke” i/lub filmu „Ostatni dzwonek”
Obecność fantastyki, upodobanie do form wyolbrzymionych (brzydota, karykatura).
Absurdalność wynikająca z braku jednolitych zasad rządzących światem przedstawionym — niemożność logicznej interpretacji świata, deformacja.
Niejednolitość nastroju (np. komizm i tragizm, błazenada i rozpacz).
Prowokacyjne nastawienie wobec utrwalonej w świadomości społecznej zdroworozsądkowej wizji świata.
Parodystyczny stosunek do panujących konwencji literackich i artystycznych.
Niejednorodność stylu, ostentacyjna inwencja słowna (np. gra słów), kontrastowanie sposobu wysławiania z sytuacją wypowiedzi.