Cel ogólny: Uczeń rozumie metaforyczną funkcję motywu podróży w budowaniu wypowiedzi dotyczących trudnych życiowych tematów.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• zdobywa wiedzę na temat relacji ojcowsko-synowskich i ich złożonego charakteru, uwarunkowań psychologicznych i historycznych;
• doskonali umiejętność analizy i interpretacji oraz interpretacji porównawczej dzieła filmowego i rzeźby;
• wykorzystuje znajomość filmowych środków wyrazu, szczególnie w zakresie planów filmowych, montażu;
• odczytuje i interpretuje znaczenia metaforyczne;
• ćwiczy umiejętność współpracy;
• doskonali umiejętność wnioskowania i uogólniania;
• doskonali umiejętność prezentowania swojego stanowiska oraz dyskusji.

Metody pracy: elementy wykładu, dyskusja, praca z dziełem rzeźbiarskim, literackim i filmowym, burza mózgów.

Formy pracy: praca w grupach (parach), praca z całą klasą, praca indywidualna.

Środki dydaktyczne: film Ojciec i syn[1], reż. Paweł Łoziński, Polska (2013), zdjęcie rzeźby Brunona Catelana Podróżnicy, Wikipedia lub inne źródła wiedzy o reżyserze filmu, fragmenty wywiadu z Pawłem Łozińskim, arkusze papieru, kartki, markery, torby, reklamówki, walizki.

Słowa kluczowe: kino drogi, rzeźba niepełna, film dokumentalny, motyw podróży, subiektywizm, obiektywizm, montaż.

Bibliografia:

http://arthistery.blogspot.com/2014/03/nie-cae-rzezby.html • http://polishdocs.pl/pl/wywiady/1613/wywiad_z_pawlem_lozinskim_-_autorem_filmu_ojciec_i_syn • http://www.dwutygodnik.com/artykul/4539-czyszczenie-okularow.html

 

PRZEBIEG ZAJĘĆ

Przed projekcją.

1. Nauczyciel prezentuje uczniom zdjęcia rzeźby Brunona Catelana Podróżnicy — ZAŁĄCZNIK NR 1[2], uwzględniając dwa punkty widzenia: z przodu i z tyłu. Prosi o krótką wspólną pracę, opisanie rzeźby umieszczonej na wybrzeżu w Marsylii.
2. Uczniowie dostrzegają fragmentaryczność ludzkich sylwetek, ich dynamiczny ruch, zmierzanie do jakiegoś celu, przybywanie skądś, dostrzegają bagaż, który niosą postacie.
3. Prowadzący prosi uczniów o interpretację tych rzeźb, zadaje pytania pomocnicze, np.: Dlaczego artysta „okaleczył” sylwetki mężczyzn? Dlaczego nazwał ich podróżnymi? Czego metaforą może być podróż? Rzeźby widziane z przodu „wypełnione są” błękitem nieba, wody, widziane z tyłu „wypełniają się” widokiem miasta. Mężczyźni dźwigają bagaż, czyli coś z sobą przynoszą, zmierzając do jakiegoś celu, miejsca. Człowiek wyrusza w podróż, mając już jakieś doświadczenia życiowe, podróż może go wzbogacić o nowe przeżycia, uczynić jego życie pełniejszym, bardziej wartościowym, ale opuszczając jakieś miejsca, ludzi coś traci, gubi — dualizm wartości, jaką jest podróż: strata albo/i zysk. Podróż jest metaforą życia, człowiek to homo viator — wędrowiec.
4. Nauczyciel prosi uczniów o dobranie się w pary, a następnie przedyskutowanie znaczenia wyrażenia bagaż życiowy — doświadczenie życiowe, własne, co się na nie składa? Odpowiedzi zapisane markerami na kartkach (w dwóch kolorach: na jednych pozytywne, na drugich negatywne) uczniowie wkładają do przygotowanych przez nauczyciela „walizek” — torby papierowe/reklamówki/pudełka.

Każdy tworzy swój bagaż, choć jego „zawartość” może być podobna (do „walizek” powrócą po obejrzeniu filmu).

Projekcja filmu (58 min).

Po projekcji.

1. Nauczyciel prosi wybranego wcześniej ucznia o przedstawienie sylwetek dwóch dokumentalistów — bohaterów tego filmu.
2. Prowadzący pyta uczniów o okoliczności związane z decyzją o podróży do Paryża, pomysłem tego wyjazdu, komu był potrzebny, dlaczego pojechali tylko we dwóch, samochodem? Syn Paweł chciał porozmawiać z ojcem, stworzyć sytuację do rozmowy, zwierzeń, wyjaśnień, zdobycia wiedzy o ojcu, załatwienia zaległych rodzinnych spraw. Przestrzeń samochodu jest klaustrofobiczna. Zamontowano tu kamery, mikrofony, przygotowano się profesjonalnie, jak na filmowców przystało, gdyż ustalono, że powstanie wspólny film.
3. Jakim gatunkiem filmowym jest ten obraz? Kino drogi, podróż jako pretekst, rama narracyjna dla przedstawienia problemu…
4. Nauczyciel wiesza na ścianie/tablicy arkusze dużego formatu przedstawiające kontury dwóch sylwetek ludzkich naturalnej wielkości, które w obszarze głowy zawierają napisy z imieniem i nazwiskiem każdej postaci. Obok sylwetek ustawia walizki/torby podróżne.
5. Prowadzący prosi o komentarz do pytania: Kim dla siebie są bohaterowie? W jakich relacjach pozostają w czasie tej podróży?

• ojcem i synem (Paweł chce „uwolnić się od ojca” — 19:40 min);
• dwoma dorosłymi mężczyznami (rozmowy o kobietach);
• dwoma synami (23 min);
• dwoma ojcami (Paweł był eksperymentem wychowawczym nieudanym, więc inaczej wychowuje swoje dzieci);
• dwoma filmowcami — dokumentalistami (25:00 min — wnikliwe, „filmowe” obserwowanie pary Rosjan, troska o szczegóły techniczne).

5. Uczniowie wpisują w każdy kontur odpowiednie informacje, ustalają, czy wypełnić całe pole. Sylwetkę ojca zapełniają prawie całą — ojciec mówi i myśli o śmierci; dużą część sylwetki syna pozostawiają pustą, Paweł ma 45 lat.
6. Uczniowie zastanawiają się, jaki bagaż dźwigają w tej podróży bohaterowie, biorą pod uwagę wcześniejsze ustalenia oraz rodzinne zdjęcia i nagrania archiwalne wmontowane do filmu. Następnie w parach zapisują to, co dostrzegli w „bagażu” każdego z podróżników i wrzucają kartki (również w dwóch kolorach, z podziałem na negatywne i pozytywne) odpowiednio do każdej z toreb.

Walizka Marcela — ojca oddany do domu dziecka, wychowany bez rodziców, wychowany bez czułości, traktowany przez ojca surowo, świadek samobójczej śmierci matki, wykonawca testamentu matki — zakopanie jej prochów w trzech miejscach, w tym na rabatce kwiatowej w Paryżu, świadomy nieudanego małżeństwa własnych rodziców, pamiętający czułe momenty w czasie spotkań z matką w domu dziecka, lęk przed opuszczeniem, miłość do syna, żyjący z niewyjaśnionymi tajemnicami rodzinnymi, itp.

Walizka Pawła — syna odejście ojca do innej kobiety, brak wyjaśnień, przygotowania do nowej sytuacji, powtórzenie zachowania ojca, przekonanie, że nie ma miłości na całe życie, inny sposób wychowania dzieci, naprawianie błędów ojca, przerzucenie na niego odpowiedzialności za brata — syna ojca z drugiego małżeństwa, brak poczucia bezpieczeństwa, przekonanie o nadmiernej wolności, za daleko idącym partnerstwie, „wyluzowanie” ojca, kompleks wobec ojca — znanego reżysera — „syn Marcela Łozińskiego”, zainteresowanie filmem, uprawianie tego samego zawodu, czułość ze strony ojca, zabawy, „wygłupy”, „testament” ojca: pochowanie części jego prochów obok matki w Paryżu, itp.

7. Prowadzący prosi, aby uczniowie zajrzeli do swoich „walizek” i zastanowili się, czy w ich torbach znajdują się podobne elementy „bagażu”. Jeśli tak, to mogą te kartki przełożyć do walizek Łozińskich.
8. Po zakończeniu tej części ćwiczenia dwóch uczniów — każdy w roli jednego z bohaterów — wyjmuje z „walizki” kartki i czyta na głos ich treść, przekształcając je tak, aby były wypowiedzią w pierwszej osobie l.p., np. „pamiętam samobójczą śmierć matki” (ojciec Marcel).
9. Po wysłuchaniu uczniowie ustalają, które treści sprawiają, że bagaż robi się ciężki.

Nauczyciel może przygotować wcześniej pudełka z zapisanymi doświadczeniami bohaterów, które dla uczniów mogą być mniej oczywiste po jednorazowym obejrzeniu filmu, np. Paweł — filmowiec wciąż jest synem Marcela, jest „niewyluzowany”, zawsze „dociska”, obciążony został rolą ojca wobec swojego brata, itp.

10. Nauczyciel pyta, czy podróż spełniła swoje zadanie, czym była dla ojca i syna: wzbogaciła ich czy zubożyła? Prosi o interpretację zakończenia. Dzięki podróży zbliżyli się do siebie, pewne kwestie wyjaśnili, o niektórych nie umieli bądź nie chcieli rozmawiać, zrozumieli się, łatwiej im będzie dalej żyć.
11. Głos zabiera uczeń, który zapoznał się z filmem ojca, przedstawia tło konfliktu, który zrodził się na etapie postprodukcji: ojciec nie zgodził się na filmową wersję syna. Prezentujący mówi o różnicach w stosunku do filmu Pawła (łagodniejszy portret ojca, rozwód Pawła i odejście od swojej rodziny, brak prośby Marcela o zakopanie prochów na rabatce kwiatowej w Paryżu…). Oba filmy powstały z tego samego materiału filmowego, różnice ujawniły się na etapie montażu, choć wiele scen się powtarza, łącznie ze sceną końcową. Uczeń czyta końcowy fragment wywiadu Daniela Stopy z Pawłem Łozińskim.

Marcel Łoziński: „Jedną rzecz zrozumiałem po tej rodzinno-filmowej przygodzie. Nie można od drugiego człowieka próbować dostać zadośćuczynienia, wyciągnąć tego, co się chce usłyszeć — że mu jest przykro, że źle zrobił, że przeprasza. To się raczej nie uda. Nawet jeśli to deklaratywnie padnie, to układ pozostaje układem. Można tylko próbować załatwić to ze sobą i iść dalej.

Film filmem, a życie życiem. Na końcu mojego filmu mamy radosną scenę wspólnego stania na głowie, prawdziwy happy end. To jest zapis tamtej chwili, była prawdziwa. Ale potem życie poszło dalej, teraz jest już inaczej. To jest też dodatkowe przesłanie do widza — warto jest zdążyć porozmawiać ze swoimi rodzicami. Ja zdążyłem, mam to za sobą. Ale takie eksperymenty mogą być kosztowne, nie chcę nikogo namawiać. Uważam, że wyszedłem z niego z nową wiedzą o sobie i o rodzinnych relacjach. Ale to się paradoksalnie ujawniło, kiedy kamery już z nami nie było.

Daniel Stopa: Wspomina Pan o sytuacjach, kiedy kamery wśród Was nie było. Pierwotnie planowaliście filmować pracę przy stole montażowym, ale to nie wyszło. Dokładnie rok temu razem z ojcem zapowiadał Pan wspólny film na DOCS TO GO! w Krakowie. Potem zamknęliście się w montażowni i wyszliście z dwoma filmami. Dziś rywalizujecie ze sobą na Festiwalu, a Wasze filmy pokazywane są w oddzielnych blokach. Montaż to był ten najtrudniejszy etap, który sprawił, że oglądamy dwie wersje?

Marcel Łoziński: Nie rozumiem dlaczego ojciec nie zgodził się podpisać filmu »Ojciec i syn« jako współreżyser. Dlaczego uznał, że musi zrobić swój? Jego trzeba by o to zapytać.

Na kamerę w montażowni też się nie zgodził. Tam były naprawdę duże, niekontrolowane emocje. Gdybym wiedział wcześniej, że skończy się wbrew ustaleniom na dwóch filmach, oddałbym materiał dwóm różnym montażystom. Filmy różniłyby się bardziej od siebie, widz by na tym skorzystał. Teraz konkurujemy na jednym festiwalu. Dla mnie to sytuacja trudna i przykra. Ale zawsze jest szansa, że może chociaż widz na tym trochę zyska”[3].

12. Nauczyciel kieruje pytanie do klasy: Czy te filmy są dokumentami, który z nich jest prawdziwy? Oba, ponieważ nie manipulują widzem, ale przedstawiają subiektywny, autorski punkt widzenia, dążą do prawdy, więc są dokumentem.

PRACA DOMOWA

Obejrzyj film Marcela Łozińskiego Ojciec i syn w podróży.

Wybierz jeden z tematów:

1. Porównaj obraz ojca z wiersza Zbigniewa Herberta Mój ojciec (ZAŁĄCZNIK NR 2) z portretem Marcela Łozińskiego lub tatą z filmu Powrót Andrieja Zwiagincewa.
2. Spośród podanych aforyzmów i cytatów wybierz ten, który, Twoim zdaniem, najlepiej interpretuje problematykę filmów Ojciec i syn oraz Ojciec i syn w podróży. Napisz na ten temat esej.

Aforyzmy i cytaty:

a) „Podróż jest jak gra, zawsze towarzyszy jej korzyść albo strata, i to zwykle z nieoczekiwanej strony”, Johann Wolfgang von Goethe.

b) „Podróże są najlepszym bodźcem twórczości”, Karl Julius Weber.

c) „Są góry, przez które trzeba przejść; inaczej droga się urywa”, Ludwig Thomas.

d) „Zawsze się dochodzi gdzie indziej, niż się chciało”, Leopold Staff[4].

e) „Każdy z nas jest Odysem co wraca do swej Itaki”, Leopold Staff[5].

ZAŁĄCZNIK NR 1

1. Bruno Catalano Podróżnicy

 

ZAŁĄCZNIK NR 2

Zbigniew Herbert, Mój ojciec[6]

 

Mój ojciec bardzo lubił France’a

i palił Przedni Macedoński

w niebieskich chmurach aromatu

smakował uśmiech w wargach wąskich

i wtedy w tych odległych czasach

gdy pochylony siedział z książką

mówiłem: ojciec jest Sindbadem

i jest mu z nami czasem gorzko

przeto odjeżdżał Na dywanie

na czterech wiatrach Po atlasach

biegliśmy za nim zatroskani

a on się gubił W końcu wracał

zdejmował zapach kładł pantofle

znów chrobot kluczy po kieszeniach

i dni jak krople ciężkie krople

i czas przemija lecz nie zmienia

na święta raz firanki zdjęto

przez szybę wyszedł i nie wrócił

nie wiem czy oczy przymknął z żalu

czy głowy ku nam nie odwrócił

raz w zagranicznych ilustracjach

widziałem jego fotografię

gubernatorem jest na wyspie

gdzie palmy są i liberalizm

[1] Film dostępny na http://ninateka.pl/

[2] Zdjęcie dostępne na http://brunocatelano.com/

[3] http://polishdocs.pl/pl/wywiady/1613/wywiad_z_pawlem_lozinskim_-_autorem_filmu_ojciec_i_syn

[4] L. Staff Odys, https://poema.pl/publikacja/3922-odys

[5] Tamże

[6] https://poema.pl/publikacja/2716-moj-ojciec