Cele lekcji:

Po lekcji uczeń powinien:

• rozumieć, na czym polega istota opowieści;
• dostrzegać, że media mogą kreować rzeczywistość;
• rozumieć pojęcie retrospekcji;
• dostrzegać znaczenie dialogu w filmie;
• wiedzieć, że bohater jest jednym z kluczowych elementów dzieła filmowego.

Czas pracy: 2 godziny lekcyjne

Formy pracy: praca w grupach Metody pracy: praca z fragmentem filmu elementy wykładu dyskusja

Przebieg lekcji:

Poproś uczniów o podzielenie się wrażeniami po obejrzeniu filmu – problematyka, bohater, świat przedstawiony. Na podstawie ich wypowiedzi, uzupełniając je i kierunkując, wprowadź do problematyki filmu.

Dokonaj z uczniami rekonstrukcji fabuły filmu.

Od początkowej sceny, przypomnienia faktów z życia bohatera ukazanych w kronice, przez kolejne sceny – praca w gazecie, życie publiczne, wydarzenia z życia prywatnego – aż po ostatnią scenę, konstrukcja klamrowa („Wstęp wzbroniony”). Można zastosować metodę telegraficznego skrótu, koresponduje ona z filmowym przekazem i nawykami komunikacyjnymi uczniów. Przy okazji można powiedzieć kilka słów o tym rodzaju przekazu.

Kim jest bohater filmu? Wspólnie z uczniami tworzymy portret Charlesa Fostera Kane’a.

Według słów, które padają w filmie, Kane to: sponsor demokracji, potentat prasowy wszech czasów, posądzany o komunizm (w rzeczywistości amerykańskiej jest to poważne oskarżenie), „jestem Amerykaninem” – Kane mówi o sobie, w polityce mistrz urabiania opinii publicznej, pomimo wielkiego kryzysu (rok 1929) cała Ameryka wciąż chce czytać jego gazety, posiadacz największej prywatnej posiadłości na świecie – pan na Xanadou, jak mityczny władca otoczony w swojej niezwykłej posiadłości dziełami sztuki, wielki demokrata, podżegacz wojenny, faszysta, pacyfista, jego gazety czytały 44 miliony czytelników (posiadacz 37 dzienników, stacji radiowej, fabryk, okrętów; początkowym źródłem fortuny stała się kopalnia złota), mistrz dla milionów Amerykanów, wielki przywódca ludzi, znienawidzony przez miliony innych, dwa razy żonaty, dwa razy rozwiedziony, jego prasa była wszechmocna i srogo tego doświadczył, w przeciągu 40 lat, uczestniczył we wszystkich wielkich debatach, nie było takiego polityka, którego by nie popierał lub nie zwalczał lub którego nie zwalczał po wcześniejszym poparciu, jego prasa była wszechmocna, dla swojej żony śpiewaczki wybudował operę, naród kochał go albo nienawidził, jego życie prywatne należało do ogółu, miał wszystko. Kane zmienił świat.

Poproś uczniów o zapisanie w zeszytach celniejszych sformułowań, które pojawiają się przy przedstawianiu postaci Kane’a. Które z nich mogą funkcjonować w postaci „skrzydlatych słów”, sentencji?

W razie potrzeby wyjaśnij te terminy, odwołując się do znanych uczniom przykładów. Przypomnij, że te powszechnie znane i często przytaczane wypowiedzi, barwne i aluzyjne, których autorstwo lub okoliczności powstania są możliwe do ustalenia, funkcjonują jako ważny element języka.

Zapytaj uczniów, w jaki sposób film prezentuje bohatera?

Zwróć uwagę na sposób narracji – stylizowanej na dokumentalną, z zastosowaniem retrospekcji, czyli przejścia od czasu teraźniejszego opowiadanej historii do czasu przeszłego (tu historia opowiadana jest od śmierci bohatera), z wykorzystaniem głębi ostrości i nietypowych, oryginalnych ustawień kamer. Prawdy o Kane’ie szuka się w jego przeszłości. Obraz ukazuje bohatera z różnych punktów widzenia (jak proza współczesna), przez relacje sześciu osób, które emocjonalnie wypowiadają się o bohaterze. To sześć punktów widzenia i tyleż ocen postaci. W efekcie widz otrzymuje fragmentaryczną wiedzę o zmarłym – nie jest ona uporządkowana ani obiektywna, przeciwnie – poszarpana i subiektywna. Dostęp do pełnej wiedzy o wnętrzu człowieka okazuje się niemożliwy, każdy swoją tajemnicę zabiera do grobu. Poszukiwana przez wszystkich „różyczka” pozostaje nieodgadniona. Kane, który w swojej prasie kreował rzeczywistość i sam żył na widoku publicznym, okazuje się niemożliwy do poznania.

Jaki cel towarzyszy dziennikarzom tropiącym przeszłość Kane’a?

„Charles Foster Kane zmarł! Nie wystarczy powiedzieć, że nie żyje. Dzienniki są od tego. Trzeba wyjaśnić jego osobowość. Przypomina pan sobie jego ostatnie słowa? Być może tam tkwi wyjaśnienie. To był wielki Amerykanin. Jego ostatnie słowa… Powiedział jedynie… Pączek róży (różyczka)”.

Zapytaj uczniów, co sądzą o tak pojmowanej roli prasy. Odnieś się do przykładów współczesnych. Czy na tym polega rola prasy (mediów)? Jak dalece media powinny angażować się w „prześwietlanie” ludzi,  interesować się ich sprawami prywatnymi?

„Proszę przyjrzeć się tym, którzy go odwiedzali. Jego dyrektor Bernstein… Druga żona… Chodzi do dyskoteki. Proszę popatrzeć na nich wszystkich: ci, których zatrudnił, kochali go lub nienawidzili. To jak dziennik! (…) Pączek róży (różyczka), martwy lub żywy!”

Film pokazuje moment, w którym kino zaczyna odbierać prasie przywództwo w kreowaniu opinii publicznej.

Rozpocznij dyskusję na temat: Gdzie są granice ingerencji w życie znanych ludzi?

Zwróć uwagę na przykłady współczesne – np. książkę Artura Domasławskiego „Kapuściński non-fiction” czy wydane ostatnio listy miłosne – „Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze”; Krzysztof Mroziewicz, dziennikarz „Polityki” pisał o tym pomyśle wydawniczym:

„Po raz kolejny pojawiają się zbyt osobiste biografie i prywatne listy artystów, którzy już odeszli. Czy jest granica, której nie powinno się przekraczać? Czy – idąc tym tropem – mam opisać wszystkich Waszych chłopaków i wszystkie nasze dziewczyny? (…) Po co wyciągać z muzeum stare prześcieradła i analizować, co jest śladem prawdziwej łzy, a co miłości?”

Orson Welles, czyli kariera w amerykańskim stylu. Przedstaw sylwetkę reżysera i odtwórcy głównej roli „Obywatele Kane’a”.

Orson Welles zaczynał karierę w Hollywood jako młody geniusz reżyserii i aktorstwa, oryginał i indywidualista. Taką pozycję zapewniła mu audycja radiowa o ataku Marsjan na Amerykę (1938 rok, przedstawienie będące adaptacją radiową opowieści H.G. Wellsa w atmosferze napięcia społecznego i poczucia zagrożenia, wzbudziło panikę wśród ludności) i sztuki teatralne wystawiane na Broadwayu. Realizacja jego pierwszego filmu – „Obywatela Kane’a” odbywała się w warunkach, które nawet jak na Hollywood były niezwykłe. Jako pierwszy twórca w historii kina otrzymał możliwość kontrolowania filmu od początku do końca, a przede wszystkim prawo do ostatecznego montażu, które do tej pory należało do producentów. Dwa razy Welles był na szczycie: kiedy kręcił „Obywatela Kane’a” i kiedy umarł. (Warto zajrzeć na YouToube, by obejrzeć filmiki z jego udziałem, w których komentuje fakty ze swojego życia.) Welles nie znosił kompromisów – będąc wielkim innowatorem, chciał realizować swoje wizje. Twierdził, że w ramach systemu komercyjnego dysponującego licznymi środkami technicznymi, można kręcić filmy autorskie, niosące głębokie, odczytywane na wielu poziomach treści. Jak wszyscy wielcy twórcy chciał realizować filmy wyłącznie według swoich przekonań i artystycznych preferencji. To oczywiste dążenie każdego twórcy Welles wprowadzał w życie i uzyskiwał olśniewający efekt, ale niekoniecznie przekładający się na sukces finansowy. Taka sytuacja spotykała się z niepokojem odpowiedzialnych za ostateczny wygląd filmu producentów, którzy przerażeni jego ryzykownym finansowo nowatorstwem, odbierali mu film i montowali go według obowiązujących reguł rynku. Zagrożeni nowatorską wizją reżysera, czuli się też inni filmowi twórcy, Welles stał się niewygodny dla hollywoodzkiego światka. Oskarżano reżysera o marnowanie środków (niektóre sceny kręcił po kilka razy, niektóre pomysły powstawały na planie), wszystko musiało odpowiadać ideałowi, który wymyślił. Dzisiaj myśli się o nim jako o reżyserze, który otworzył przed kinem nowe możliwości. Odtąd filmowy twórca przestał być rzemieślnikiem, nad którym panują producenci. Dzięki niemu pojmowany jako czysta rozrywka film stał się sztuką. Kino Orsona Wellesa to filmowy odpowiednik dobrej powieści – wiarygodnej psychologicznie, obejmującej różne poziomy znaczeń, tworzącej ilustrację rzeczywistości.

Dlaczego „Obywatel Kane” wciąż fascynuje?

W „Obywatelu Kane’ie” Welles analizuje podobny do siebie typ geniusza, który szybko zdobywa wszystko, by potem wszystko utracić. Na przykładzie bohatera, którym chciałby być każdy z nas, ukazuje złożoność i nieprzejrzystość natury ludzkiej. Każdy z widzów marzy o swoim Xanadou, nawet za cenę końcowej samotności. Życie Kane’a jest marzeniem wielu ludzi. Znakomicie przedstawiona opowieść o mediach, władzy i pieniądzach zawsze fascynuje. Welles okrył się sławą: krytyka filmowa nie szczędziła słów zachwytu, ale film nie okazał się sukcesem komercyjnym. Wellsowi zabrakło więc jedynej rzeczy, która może zapewnić w Hollywood swobodę twórczą. Nie chciał się powtarzać i kręcić kolejnych Kane’ów. Życie Orsona Wellsa niebezpiecznie zbliżyło się do losów filmowego bohatera – Charlesa Fosera Kane’a.

A poszukiwana różyczka? „Żadne słowo nie może wyjaśnić życia człowieka”.

Praca domowa:

Poproś uczniów o napisanie eseju: „W jakim sensie Orson Welles jest bohaterem filmu, który odczytywany był jako portret magnata prasowego Williama Randolpha Hearsta?”