Wojnę w Wietnamie, uważa się też za pierwszą wojnę… multimedialną. Obywatele amerykańscy, w wygodnych fotelach, w domowym zaciszu mogli śledzić losy starć wojennych na odległym kontynencie. Jednak owe relacje z pola walki nie były zbyt rzetelne. O ich obiektywności najlepiej świadczy – kultowa w środowisku dziennikarzy – scena z filmu Francisa Forda Coppoli „Czas Apokalipsy: Powrót” (1979, 2001), ukazująca manipulację wojennego korespondenta, improwizującego dzielną walkę amerykańskich komandosów. Oficjalne materiały, owszem, były brutalne, jednak przedstawiały żołnierzy amerykańskich jako dzielnych bohaterów, nie jako obcych najeźdźców. Romero swoim filmem czynił swoistą równowagę, pośrednio otwierał polemiczny dyskurs na temat wojennych zachowań Amerykanów.

Warto również zwrócić uwagę na możliwość interpretacji filmu poprzez pryzmat „zimnej wojny”, w której to Stany Zjednoczone odgrywały przecież znaczącą rolę. Wyjaśnienia przyczyny powstania filmowych zmarłych z grobów dopatrywano się w aktualnych wówczas kontekstach społecznych, politycznych i kulturowych. Z fabuły wynika, że kataklizm został spowodowany przez awarię sondy kosmicznej badającej obce planety w kosmosie. Zniszczenie maszyny do eksplorowania kosmosu spowodowało nadmierne promieniowanie, które doprowadziło do „reaktywacji” zmarłych. Takie rozwiązanie fabularne jest dość luźną, choć ze względu na politykę permanentnego wówczas poczucia zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego, jasną aluzją do ciągłej groźby atomowego ataku ze strony państw bloku sowieckiego. Romero w swoim filmie poszedł o krok dalej niż media podtrzymujące stan ciągłego zagrożenia atomowego. Pokazał, oczywiście w sposób symboliczny, nieoczekiwane konsekwencje, jakie może nieść ze sobą zrzucenie bomby atomowej. Filmowi zombies są niezwykle podobni do ludzi, którzy zginęli podczas atomowego ataku na Hiroszimę czy Nagasaki w 1945 roku. Podobnie jak przedstawione w filmie żywe trupy, ofiary nuklearnego ataku były okrutnie zniekształcone przez poparzenia. Z różnych materiałów dokumentalnych znane były także inne, liczne mutacje fizyczne spowodowane napromieniowaniem.

Kontrkulturowe oblicze żywych trupów

Film „Noc żywych trupów” powstał w okresie rodzącej się kontrkultury, chcąc nie chcąc, poprzez swoją kontrowersyjność i antysystemowość, wpisując się w jej rwący nurt. Film łamał wszystkie możliwe tabu skostniałej kultury Zachodu końca lat 60. Romero, ożywiając filmowe trupy, przede wszystkim daje wyraźny sprzeciw racjonalnemu pojmowaniu świata. W końcu ludzkim rozumem nie można pojąć abstrakcji „zmartwychwstania”. Zdawać by się mogło, że wykreowana przez filmowca wizja doskonale wpisywała się w popularne w okresie hipisowskiej rewolty narkotyczne fantazje („tripy”), wywoływane eksperymentowaniem z nowymi, wywołującymi halucynacje środkami odurzającymi. Jak bowiem wiadomo, narkotyczne eksperymenty jedynie niekiedy kończyły się stanem euforycznego upojenia, równie często wywoływały one ataki paniki i reakcje histeryczne motywowane przerażeniem wobec nieprawdopodobnej wizji wyimaginowanego zagrożenia.

Twórca „Nocy… ” niemal wprost kwestionuje też wartość materialnych zdobyczy cywilizacji. Daje temu wyraz w krytykowaniu badań kosmosu metodami i przyrządami, które – ostatecznie – powodują destrukcję świata ziemskiego, powodują atak ożywionych martwych ludzi (czy wciąż ludzi?). Powrót do korzeni własnej duchowości, odejście od technologicznych protez wspomagających ludzi w codziennym funkcjonowaniu w cywilizowanym społeczeństwie, był jednym z dezyderatów rewolucji lat 60., która w kulturze i cywilizacji (ich zdobyczach) upatrywała przyczyny powszechnego zepsucia oraz degradacji człowieka do bezrozumnej istoty konsumującej.

Obsadzając czarnoskórego mężczyznę (Duane Jones) w głównej roli pozytywnego bohatera, Romero daje skromny wyraz swojego poparcia dla równouprawnienia rasowego, jednego z postulatów kulturowej rewolty lat 60. Oczywiście czarnoskórzy aktorzy występowali już wcześniej w filmach, jednak obsadzanie ich w roli pozytywnych, niestereotypowych bohaterów nie było zjawiskiem powszechnym (z wyjątkiem kina stricte afroamerykańskiego).
W końcu, w najbardziej metaforyczny, choć wydaje się również i żartobliwy sposób, krytykuje konsumpcjonizm – zjawisko już wówczas popularne. Czymże bowiem innym jest „konsumpcja” żywych „konsumentów” przez wygłodniałe zombies?

Po nocy przychodzi dzień. Trylogia Romero.

„Noc żywych trupów” G. Romero osiągnął znakomity sukces, jakiego nie powtórzy już żaden film z żywymi trupami w roli głównej. Nawet skromny jego budżet nie był w stanie przyćmić olbrzymiego talentu reżysera, który miał do przekazania okrutną prawdę o świecie. Film z 1968 roku otwiera drogę do kolejnych ekranizacji „przygód” mało przecież sympatycznych zombies.

Po „Nocy żywych trupów” przychodzi „Poranek żywych trupów” (1978) i „Dzień żywych trupów” (1985). Oba obrazy również w reżyserii G. A. Romero.

Kolejne filmy ze słynnej trylogii, tworzącej swoistą dobę żywych trupów, nie osiągają już tak wielkiego sukcesu, choć żaden z nich nie przeszedł przez światowe ekrany bez echa. Ekranizacje te także nie były pozbawione licznych krytycznych aluzji społeczno-politycznych i kulturowych. W „Poranku żywych trupów” kontynuowany jest problem konsumpcjonizmu i mediatyzacji świata. Nie bez znaczenia pozostaje w nim temat psychicznego zdrowia jednostki w okresie totalnego zagrożenia.

W dwóch pozostałych filmach trylogii zanika klaustrofobiczny klimat opuszczonego domu na odludziu. Akcja drugiej części rozgrywa się w centrum handlowym, gdzie postanowili skryć się pozostali jeszcze przy życiu bohaterowie. W „Dniu… ” zaś z centrum handlowego przenosimy się, wraz z małą grupą żywych bohaterów, do podziemnej kopalni. Tym razem, żywi pozostają żołnierze i naukowcy. Uczeni chcą oswoić żywe trupy, odnajdując w nich element człowieczeństwa. W jednym ze schwytanych zombie naukowcy odnajdują nawet ślady pierwotnej inteligencji.

Zmartwychwstałe potwory zaczynają ewoluować, by w „Wysypie żywych trupów” (reż. Edgar Wright, USA 2004) – filmie parodystycznie nawiązującym do gatunkowych dzieł Romero – zastąpić ludzi przy wykonywaniu niektórych prac. Po całej dobie przychodzi czas na trzy „Powroty żywych trupów” (1985, 1988, 1993 rok [„Powrót żywych trupów” reż. Dan O’Bannon, „Powrót żywych trupów II” reż. Ken Wiederhorn, „Powrót żywych trupów III” reżyseria Brian Yuzna]) oraz remake „Nocy…” z 1990 roku w reżyserii wspomnianego już Toma Savini.

Żywe trupy XXI wieku

Zmieniają się czasy, zmieniają się żywe trupy i zmienia się sposób ich kulturowego postrzegania. Najjaskrawszym przykładem zmian w ważnej roli, jaką odgrywają zombie we współczesnej kulturze popularnej jest film „Świt żywych trupów” (2004) w reżyserii Zacka Snydera. Jest on nawiązaniem do drugiej części trylogii G. Romero z 1978 roku. Akcja filmu rozgrywa się w nowoczesnym supermarkecie w Milwaukee, stanowiącym jeden z ostatnich przyczółków ludzi „z krwi i kości”. Jednak w przypadku filmu z 2004 roku nie sam film, z kulturowego punktu widzenia, jest najciekawszy. Na jego przykładzie, a właściwie sposobie jego promocji, dostrzec można zmiany, jakie od dłuższego czasu rozkwitają na gruncie kultury popularnej. Dość ważnym elementem „Świtu… ” jest jego kampania reklamowa… która, nie pozostawiając miejsca na twórczą interpretację zakorzenioną w indywidualnych spostrzeżeniach lub kontekście społeczno-politycznym i kulturowym. Twórcy filmu oraz specjaliści od jego promocji, niemal tłumaczą wprost – dlaczego trupy ożyły i „co autor chciał nam przez to powiedzieć”. Na długo przed premierą w internecie pojawiły się banery reklamowe z intrygującym hasłem: „Kiedy zabraknie miejsca w piekle… Zmarli wyjdą na ziemię”. Każdy użytkownik sieci internetowej, zaintrygowany hasłem nowej kampanii reklamowej, mógł wejść na oficjalna stronę filmu [2]. Stamtąd mógł pobrać kinowy zwiastun, aby poznać przedsmak emocji, które czekają go w kinie. Jednak taki współczesny – standardowy już – sposób promocji filmów, to nie wszystkie elementy akcji promocyjnej „Świtu… „.

W dodatkach do filmu na płycie DVD znajduje się kilka krótkich filmów promocyjnych, którym warto bliżej się przyjrzeć. Oprócz powszechnie występującego dodatku typu „Jak powstawał film?”, możemy obejrzeć dwa, ciekawe skądinąd, materiały. Materiały te zmuszają (sic!) widza do takiej, a nie innej interpretacji oglądanego przezeń dzieła filmowego. Dzisiejszy widz zostaje więc pozbawiony możliwości czerpania radości, wynikającej z podążania tropami interpretacyjnymi, podjętymi samodzielnie podczas projekcji filmu.

Film promocyjny, dodatek do filmu zasadniczego, „Zaginiona taśma: ostatnie chwile Andy’ego” prezentuje ostatnie godziny życia jednego z bohaterów. Stylizacja na autentyczny, nakręcony amatorską kamerą film, ma dodawać wiarygodności wydarzeniom przedstawionym w zasadniczej fabule. Wypowiedź Andy’ego jest wyjątkowo sugestywna. Zmusza do podjęcia wątku mediatyzacji świata. Z ust bohatera padają słowa „Telefon nie działa. Komórka też nie. Internet, o dziwo, jeszcze tak”. I rzeczywiście – w całym filmie nikt nie używa telefonów, wszyscy komunikują się za pomocą nowoczesnych mediów. Z drugiej strony, Andy – prosty sprzedawca broni – nie rozumie nadawanych do niego komunikatów, czy to przez internet, czy telewizyjny program kryzysowego sztabu. Pojawia się problem niezrozumiałego medialnego szumu. Pomimo że „słyszy się głosy jakby z całego świata”, a w internecie jest informacyjna mapa z czerwonymi kropkami oznaczającymi rosnące zagrożenie, to tak naprawdę, „nie wiadomo, co się tam w ogóle dzieje”.

Kolejna wskazówka. Andy w swym wywodzie wyraźnie sugeruje, żeby podczas oglądu filmu zwrócić uwagę na problematykę klonowania ludzi – problem jakże gorący na początku XXI wieku (2003 to rok „narodzin” owieczki Dolly, „Świt żywych trupów” powstał rok później – 2004). Być może właśnie to zjawisko spowodowało zamieszanie ze zmartwychwstaniem trupów. W związku z tym, bohater informuje nas patrząc prosto w kamerę: „W miejsce jednego zabitego pojawia się dwóch następnych. To jakiś cud płodności”…

W innym fragmencie załączonej wypowiedzi, Andy zwraca uwagę na zezwierzęcenie człowieka, brak szacunku do życia. Z tragicznej sytuacji czyni on rodzaj polowania, będący atrakcją samą w sobie. „Zrobiłem mały eksperyment. Podświetliłem [celownikiem laserowym – M.D.] jednego skurwiela. Rąbnąłem go w serce i nic. Dałem dwa razy w płuca i nic. Wpieprzyłem mu cały magazynek, oberwałem nogi, porąbałem kręgosłup, a ten się czołga, jakby nigdy nic. Więc dałem mu w czerep i to go wykończyło”. Zwrócić tu należy uwagę, że również w zasadniczym filmie następuje gwałtowny rozwój ekranowej przemocy. W filmie z 1968 roku żywi bohaterowie zabijali, żeby przeżyć. W obrazie z 2004 roku ludzie z zabijania uczynili sport. Z dachów budynków strzelają do przypadkowo wybranych monstrów, improwizując prymitywne polowanie.

Rozwój ekranowej przemocy nie przejawia się tylko i wyłącznie w procesie samego zabijania. W pierwotnej wersji filmu (1968) zabijano trupy, które wcześniej zmarły naturalną śmiercią lub zginęły tragicznie. Współczesnej śmierci trzeba było nadać bardziej emocjonalny charakter. Córka jest świadkiem zastrzelenia własnego ojca, który jeszcze nie zdążył przemienić się w żywego trupa. Mąż zabija własną żonę. W końcu, zastrzelony zostaje noworodek, bo i on za sprawą zakażonej matki zmienił się w śmiercionośne zombie.

W inscenizowanym monologu z „Zaginionej taśmy Andy’ego” przekonujemy się także o specyficznym poczuciu misji każdego amerykańskiego patrioty: „ludzie zawsze zwyciężą. Ludzie przetrwają zawsze. Przetrwaliśmy pieprzonych rzymian i krucjaty, przeżyliśmy dżumę. Przeżyliśmy kurewskie wojny światowe, przeżyjemy wszystko. W ten sposób natura nas przerzedza. Selekcjonuje najlepszych, żeby zbudowali lepszy świat. (…) Zbuduję lepszy świat.” W tych słowach przejawia się egocentryzm człowieka Zachodu w zglobalizowanym przecież świecie. W zasadniczym filmie, jest on jeszcze bardziej wyraźny. Jeden z głównych bohaterów filmu, czarnoskóry policjant Kenneth (Ving Rhames) stwierdza wprost: „Mam was gdzieś, muszę ratować własny tyłek”.

Kolejnym interesującym dodatkiem na płycie jest telewizyjny „raport specjalny”. Raport ten podpowiada różne możliwości interpretacji związane z powrotem zmarłych do świata żywych. Insynuacji, tak jak i powodów, jest wiele. I tak zmarłych „wskrzesił” wybuch atomowy (zresztą, wątek ten odnaleźć można w każdym filmie cyklu) lub też inwazja chemiczna. Sugeruje się, że skondensowane ataki żywych trupów mogą być wynikiem zorganizowanej akcji terrorystycznej „nieznanego ugrupowania”. Tym razem, nie jest to, jak w roku 1968, symboliczny atak wrogich wojsk z bloku wschodniego, tylko aktualny (od 2001 roku) amerykański wróg numer jeden – Al-Kaida (lub inna organizacja terrorystyczna). Zasada poszukiwania wroga odpowiedzialnego za tragedię pozostaje taka sama jak w przypadku „Nocy żywych trupów” i zimnej wojny z Związkiem Radzieckim. Zmieniły się jedynie czasy, a wraz z nimi pojawił się nowy wróg. Poczucie zagrożenia pozostało zaś podobne.

Konsumpcja vs. interpretacja

Oglądanie dzieła filmowego, zawierającego liczne podpowiedzi interpretacyjne w postaci dodatków promujących film, pozbawione jest zasadniczej przyjemności odbiorczej, wynikającej z układania własnych interpretacji oraz kontekstualnego „czytania między wierszami”. Współczesny potencjalny widz, nie jest, zdaniem producentów odpowiedzialnych za frekwencję, a co z tym związane, także i wynik finansowy filmu, nastawiony na intelektualną pracę interpretacyjną, z której miałby czerpać zasadniczą przyjemność oglądania filmu. Wręcz przeciwnie, udając się do multipleksu, czy kupując płytę DVD nastawiony jest ich zdaniem, na prostą konsumpcję wytłumaczonego i przetrawionego produktu. Staje się on niczym kulturalny zombie pożerający wytwór współczesnej kultury. I tak rodzi się paradoks – z filmu pierwotnie anty-konsumenckiego powstaje remake bezlitośnie (i bezmyślnie) konsumowany.

Warto zastanowić się nad tym zjawiskiem i podczas planowania kolejnej projekcji, wybierać filmy, których odbiór wymaga od nas samodzielnej pracy intelektualnej. Nic bowiem podczas oglądania filmu nie cieszy bardziej, jak indywidualne odkrywanie znaczeń dzieła – wciąż otwartego na nasze własne interpretacje.