Krótka informacja o filmie

„Niepokonani” to film wybitnego reżysera pochodzącego z Australii, a tworzącego w Hollywood. Dopiero przez pryzmat tego filmu tłumaczy się wiele wątków obecnych w twórczości Petera Weira od wczesnych lat 70. Przedmiotem jego obserwacji są bowiem ludzie w ekstremalnej sytuacji, która nie jest tylko kataklizmem, ale przyczynkiem do poznania swojej tożsamości, odgadnięcia kluczowej idei życia, czy zdobycia wiedzy na temat swojego miejsca we wszechświecie.

Głównym bohaterem filmu jest polski oficer, który wraz z grupą przyjaciół ucieka z łagru na Syberii i przemierza pieszo 6000 km, aby dostać się do Indii.Film powstała na podstawie opowieści Sławomira Rawicza. Wśród gwiazdorskiej obsady warto zwrócić uwagę na świetne kreacje Colina Farrela i Eda Harrisa.

Związki z podstawą programową

Gimnazjum

Historia

Najdawniejsze dzieje człowieka. Uczeń:

• porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym i opisuje skutki przyjęcia przez człowieka trybu osiadłego;
• wyjaśnia zależności pomiędzy środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka.

Rewolucje rosyjskie. Uczeń:

• wyjaśnia polityczne i społeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r.;
• wyjaśnia okoliczności przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji;
• opisuje bezpośrednie następstwa rewolucji lutowej i październikowej dla Rosji oraz Europy; charakteryzuje reakcję Europy na wydarzenia w Rosji.

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
• rozpoznaje różnice między fikcją a kłamstwem;

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
• rozpoznaje problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występu ją one w tekście;
• charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

Interpretacja. Uczeń:

• przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją;
• uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm – nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne.

Etyka

• Człowiek jako osoba; natura i godność człowieka.
• Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewnętrznego rozwoju człowieka.
• Główne problemy współczesnej etyki.
• Człowiek wobec wartości; człowiek wobec cierpienia i śmierci.
• Moralność a religia, wiedza i polityka.
• Wskazania moralne w religii chrześcijańskiej. Normy społeczne wynikające z nauki społecznej Kościoła.
• Normy i wartości demokratyczne leżące u podstaw aktywności społecznej na poziomie małej grupy, szkoły, społeczności lokalnej.
• Moralne aspekty stosunku człowieka do świata przyrody.

Szkoła ponadgimnazjalna

Historia

System totalitarny w ZSRR. Uczeń:

• opisuje okoliczności dojścia do władzy Stalina;
• opisuje zmiany w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym ZSRR po dojściu do władzy Stalina, z uwzględnieniem uprzemysłowienia kraju, kolektywizacji rolnictwa oraz jej następstw (Wielki Głód) i Wielkiej Czystki;
• porównuje totalitarne systemy hitlerowskich Niemiec i Związku Radzieckiego.

II wojna światowa. Uczeń:

• ocenia konsekwencje zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow.

Ziemie polskie pod dwiema okupacjami. Uczeń:

• porównuje cele i metody polityki niemieckiej i radzieckiej w okupowanej Polsce.

Polska w systemie komunistycznym. Uczeń:

• wyjaśnia okoliczności przejęcia władzy w Polsce przez komunistów;
• charakteryzuje system represji stalinowskich w Polsce i ocenia jego skutki.

Rozkład systemu komunistycznego w Polsce – polska droga do suwerenności. Uczeń:

• wyjaśnia przyczyny i skutki wydarzeń sierpniowych 1980 r. oraz ocenia rolę Solidarności w przemianach politycznych i ustrojowych;
• opisuje najważniejsze postanowienia „Okrągłego Stołu”;
• charakteryzuje przemiany polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturowe po 1989 r.

zakres rozszerzony

Ideologie XIX w. Uczeń:

• charakteryzuje i porównuje ideologie: konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjalizm utopijny, marksizm i anarchizm.

Wiek XX

I wojna światowa i rewolucje w Rosji. Uczeń:

• przedstawia genezę i charakteryzuje przebieg rewolucji rosyjskich w 1917 r.;
• wyjaśnia wpływ wydarzeń rewolucyjnych w Rosji na przebieg I wojny światowej.

Kryzys demokracji i systemy totalitarne. Uczeń:

• wyjaśnia przyczyny zwycięstwa bolszewików w Rosji oraz charakteryzuje najistotniejsze przemiany zachodzące w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym w ZSRR do końca lat trzydziestych XX w.;
• porównuje systemy totalitarne oraz charakteryzuje ich imperialne cele;
• prezentuje stanowiska nauk społecznych na temat genezy i mechanizmów działania systemów totalitarnych;
• ocenia politykę świata zachodniego wobec totalitaryzmu nazistowskiego i komunizmu; wyjaśnia genezę II wojny światowej.

Europa i świat podczas II wojny światowej. Uczeń:

• opisuje główne etapy II wojny światowej i wskazuje przełomowe wydarzenia dla jej przebiegu;
• wyjaśnia uwarunkowania współpracy niemiecko-radzieckiej w latach 1939–1941 i jej konsekwencje dla państw i narodów Europy Środkowej.

Okupacja niemiecka i radziecka na ziemiach polskich. Uczeń:

• wyjaśnia działania Stalina zmierzające do utworzenia komunistycznego ośrodka władzy w Polsce.

Chiny po II wojnie światowej. Uczeń:

• opisuje główne etapy w dziejach komunistycznych Chin;
• charakteryzuje maoistowską odmianę komunizmu.

Europa Środkowo-Wschodnia po II wojnie światowej. Uczeń:

• charakteryzuje proces uzależniania państw Europy Środkowo-Wschodniej od ZSRR, z uwzględnieniem sowietyzacji i stalinizacji.

Polska w latach 1980–1989. Uczeń:

• wyjaśnia ideę Solidarności i jej wpływ na przemiany społeczno-polityczne w Polsce;
• charakteryzuje państwo i społeczeństwo w czasie stanu wojennego oraz ocenia społeczno-gospodarcze i polityczne skutki stanu wojennego;
• opisuje przyczyny i skutki obrad „Okrągłego Stołu”;
• prezentuje oceny polskiej historiografii i dotyczące PRL-u.

Narodziny III Rzeczypospolitej. Uczeń:

• wyjaśnia międzynarodowe i wewnętrzne uwarunkowania procesu odbudowy demokratycznego państwa po 1989 r.;
• charakteryzuje proces reformowania gospodarki polskiej;
• ocenia dokonania III Rzeczypospolitej w polityce zagranicznej.

Język polski

Analiza i interpretacja tekstów kultury

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Zakres rozszerzony:

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych
• w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja);
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony:

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Do zestawienia z:

• Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat”.

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).

Etyka

• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej.
• Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Przykłady kodeksów etycznych.
• Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcja z wykorzystaniem mapy. Uczniowie przed rozpoczęciem projekcji zostają poproszeni o wynotowanie podczas seansu kolejnych etapów wędrówki bohaterów filmu. Po obejrzeniu filmu uczniowie na kserokopiach mapy fizycznej odtwarzają trasę marszruty uciekinierów. Można wzbogacić zajęcia o wynotowanie cech charakterystycznych różnych krain geograficznych, niebezpieczeństw, które są związane z klimatem, florą i fauną, sytuacją polityczną w wymienionym okresie, uwarunkowaniami kulturowymi i religijnymi danego obszaru. Na mapę można nanosić (wybranymi kolorami) tereny pod wymienionymi względami bardziej przychylne i mniej (np. czerwień bardzo głęboka – system totalitarny komunistyczny, jasny czerwony – brak związków z systemem itd.)

Referat wprowadzający w tematykę filmu. Dwóch uczniów zainteresowanych historią II wojny światowej zostaje poproszonych o przygotowanie dziesięciominutowych prezentacji. Uczeń pierwszy: geneza i przebieg napaści wojsk niemieckich na Polskę. Uczeń drugi: geneza i przebieg napaści wojsk sowieckich na Polskę.

Prezentacja z wykorzystaniem mapy. Chętni uczniowie zostają poproszeni o przygotowanie prezentacji dotyczącej genezy (ekonomicznej, politycznej i etnicznej) powstania systemu łagrów sowieckich i ich rozmieszczenia ze szczególnym uwzględnieniem osadzania w nich Polaków.

Na podstawie literatury, opracowań IPN oraz przekazów rodzinnych przygotowanie mapy świata z zaznaczeniem na niej głównych tras wędrówek, ucieczek, osiadania Polaków wywiezionych na Syberię w okresie II wojny światowej.

Prezentacja na podstawie pierwszej sceny filmu oraz tekstów źródłowych (m.in. opracowań IPN): mechanizmów skazywania „wrogów ludu” na zesłanie do łagrów.

Wywiad rodzinny. Zainteresowani tematyką uczniowie zostają poproszeni o przeprowadzenie wywiadu rodzinnego lub sąsiedzkiego na temat stalinowskich represji w czasie II wojny światowej. Zadanie ma na celu uświadomienie młodzieży skali zjawiska i jego wpływu na psychikę wojennego i powojennego pokolenia.

Dyskusja refleksyjna na temat świadomości społecznej i pamięci historycznej. Dlaczego powszechna wiedza o stalinowskich obozach śmierci jest w Polsce znikoma? Dlaczego w kontekście zagłady zazwyczaj mówi się jedynie o zbrodniach niemieckich, a pomija się zbrodnie stalinowskie? Jaki wpływ na historyczną świadomość polskiego współczesnego młodego pokolenia miała propaganda socjalistyczna?

Dyskusja dla osób zainteresowanych historią ideologii stalinowskiej i socjologią władzy w ogóle. Dlaczego Stalin skazywał na zsyłki i śmierć komunistów, którzy wspierali ideę budowy komunizmu pod jego przywództwem? Czy powojenna historia świata odnotowała podobne przypadki działania przywódców państw totalitarnych?

Omówienie różnych form „środków płatniczych” funkcjonujących w obozie (papierosy, żywność, ubrania, „rysunkowa pornografia”). Refleksja nad podstawowymi potrzebami człowieka umożliwiającymi przeżycie.

Interpretacja napisu „witającego” więźniów przed wejściem do obozu:

„Praca dla ZSSR wyrazem miłości i bohaterstwa”

Zestawienie tych słów z napisem na bramie obozu Auschwitz-Birkenau:

„Arbait macht frei”

(„Praca czyni wolnym”)

Filmowe środki wyrazu służące do ukazywania „bezkresu” syberyjskiej przestrzeni. Funkcje planów totalnych: estetyka kadrowania przyrody z jej nieograniczonością oraz funkcja przestrzennego umiejscowienia bohaterów. Stylistyka zdjęć satelitarnych.

Subiektywizacja spojrzenia kamery i różne jej funkcje. Rozmyty, nieostry kadr subiektywnego spojrzenia Kazika. Funkcja estetyczna i uzmysłowienie przy pomocy filmowych środków wyrazu, czym jest kurza ślepota oraz jak wygląda świat postrzegany oczami chorego.

Charakterystyka hierarchii obozowej: „urkowie” (złodzieje, przestępcy), ich „bachan” (szef), ochroniarze (zawodowi kryminaliści) i „polityczni”. Zastanów się, jak na obozowe morale wpływało odgórne przyzwolenie władz obozowych na utrzymanie dyscypliny przy pomocy morderców i złodziei.

Dyskusja na zajęciach z etyki dotycząca mechanizmów łamania ludzkiego oporu, moralności, przekonań, lojalności (przemoc, „pranie mózgu”): Przemoc fizyczna a przemoc psychiczna. Psychikę ludzką łatwiej złamać niż ciało…

Na podstawie sceny zamykającej film tworzymy kalendarium najważniejszych dat w najnowszej historii Europy Środkowej i Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Warto zastanowić się wraz z uczniami nad skrótową historią Europy Wschodniej i Środkowej (przedstawioną za pomocą sekwencji montażowej pod koniec filmu) oraz zaproponować inne, równie istotne dane, które miały znaczący wpływ na upadek komunizmu w Europie (przynajmniej teoretycznie).

• 8 maja 1945 – zwycięstwo w Europie
• 1945-1948 – Związek Radziecki wprowadza w Polsce komunizm.
• Kraje Europy Wschodniej – zapada żelazna kurtyna.
• 1956 – Powstanie na Węgrzech.
• 1961 – Budowa muru Berlińskiego.
• 1968 – Inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Pragę.
• 1980 – polska Solidarność rzuca wyzwanie komunizmowi.
• 1989 – Upadek komunizmu.
• WOLNA POLSKA

Prawdziwa i fałszywa historia Ireny – próba zrozumienia przyczyn kreowania wojennych tożsamości. Lepsza i gorsza tożsamość – próba negacji „ideologii” rodziców, którzy służąc sprawie rewolucji, „przez ową rewolucję zostali pożarci” – skazani przez Sowietów za wyimaginowane szpiegostwo.

Mr Smith: „Aresztowano cię razem z rodzicami?”

Irena: „Oni nie żyją. Mieliśmy gospodarstwo pod Warszawą, kiedy przyszli Rosjanie powiedzieli, że jesteśmy kułakami. Rodzice ukryli mnie w stodole, potem ich znalazłam. Leżeli twarzą w błocie – pobici i uduszeni drutem kolczastym. Potem Rosjanie mnie złapali i wysłali do kołchozu. Byli okrutni. Uciekłam…”

Mr Smith: (…) „Mówisz, że mieszkałaś pod Warszawą, Rosjanie tam nie dotarli, to tereny zajęte przez Niemców. A twoi rodzice nie zostali zamordowani. Wszystko zmyśliłaś. Wszyscy robimy okropne rzeczy, aby przetrwać, ale nigdy nie kłam! Mam dość kłamstw!”

Walka: (…) „żyła na ulicy jak ja… Skłamałaś.”

Irena: „Myślałam, że mnie nie zostawicie jak opowiem taką smutną historię. Rodzice byli polskimi komunistami. Zabrali nas do Związku Radzieckiego, do Moskwy. Chcieli pracować dla rewolucji. Mieszkaliśmy w hotelu Lux z mnóstwem innych zagranicznych komunistów. Aresztowali ich w 1937 jako szpiegów. Milicja wysłała mnie do sierocińca, a mój brat umarł. Miałam 10 lat. Dali mi nazwisko Rykow, a ja pamiętałam prawdziwe – Zielińska. Powtarzałam je co noc przed snem…„

Mongolia, Chiny. Praca pisemna na temat okoliczności ekspansji komunizmu na teren Mongolii i Chin. Refleksja nad uniwersalnymi zasadami komunizmu, które spowodowały jego popularność niemal na całym świecie.

Pomysły na prace domowe:

• „Cały Związek Radziecki stał się jednym wielkim obozem pracy” – scharakteryzuj słowa Chabarowa w kontekście uwarunkowań społeczno-gospodarczych Rosji Sowieckiej.
• Dlaczego Walka nie chciał uciec z ZSSR? Zinterpretuj słowa Walki: „w pudle nie jest źle. Źle mieć dług. Ale jest wiele więzień, nie znajdą mnie. Ameryka – to nie dla mnie, wolność – nie wiedziałbym, co z nią zrobić”, a swą wypowiedź argumentuj przyjmując punkt widzenia zniewolonego bohatera i punkt widzenia osoby wolnej.
• Komunizm jako nowa religia. Film jest doskonałym materiałem do wykorzystania przy omówieniu „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza.
• Próba porównania obozowych warunków opisanych przez Gustawa Herlinga-Grudzińskie w „Innym świecie”. Interpretacja motta książki Grudzińskiego pochodzącego z „Zapisków z martwego domu” Fiodora Dostojewskiego w kontekście wymienionych powieści i filmu „Niepokonani: Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać”.

Zajęcia z etyki: historia księdza Łotysza. Konflikt miłosierdzia i ludzkich słabości. Zadośćuczynienie za popełnione grzechy. Czy księdza należy za popełniony czyn oceniać tak, jak innych ludzi? Czy ksiądz ma prawo do ludzkich słabości, kierowania się zemstą?

Irena: „Co tu się stało?”

Ksiądz: „To samo co w Rosji. Zamknęli kościoły, rozstrzelali albo uwięzili kapłanów, zakazali religii. Na Łotwie przyszli do mojego kościoła, wszystko zniszczyli, jak tu. Wróciłem tam w nocy i zastałem jednego strażnika, właściwie chłopca. Dusiłem go tak długo, aż mu oczy wyszły na wierzch. Walka skądś wiedział, że zabiłem z zimną krwią.”

Zajęcia z etyki:

„Dobroć tutaj [w obozie] może cię zabić?” Czy słowa wypowiedziana przez Mr Smitha świadczą o całkowitym zdehumanizowaniu człowieka w warunkach obozowych czy raczej o woli życia świadomego biologicznego wycieńczenia organizmu (głód, zimno, ciężka praca) bohatera filmu?

Lekcja wprowadzająca uczniów w tematykę gatunków filmowych. Uczniowie na podstawie obserwacji poczynionych w trakcie projekcji zaznaczają w poniższej definicji, te elementy składowe gatunku filmowego (filmu drogi), które obecne były w „Niepokonanych”. Uczniowie zastanawiają się jakie cechy innych gatunków zawierało dzieło Petera Weira oraz które cechy charakterystyczne wymienione w poniższej definicji nie pojawiły się w filmie.

Film drogi, „filmowa forma gatunkowa, powstała w latach 60. w USA. Głównym tematem filmu drogi jest podróż odbywana samochodem lub motocyklem. Ma ona przy tym wymiar egzystencjalny, będąc metaforą życia i poszukiwania wolności. Bohaterami filmu drogi są najczęściej indywidualiści, outsiderzy i buntownicy, którzy podróżują, by odnaleźć sens własnego istnienia albo uciec przed faktycznym lub wyimaginowanym zagrożeniem. Film drogi wykształcił swoją ikonografię, podobną nieco do ikonografii westernu. Wspólne są obrazy bezkresnych przestrzeni: pustyni, prerii i gór, małych miasteczek zaginionych na równinach, wschodów i zachodów słońca. Podobny jest też motyw wędrówki, ucieczki, przemierzania przestrzeni.”

„Encyklopedia kina”, pod red. Tadeusza Lubelskiego, Kraków 2003.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Wykorzystanie przez Sowietów naturalnych warunków środowiskowych i geograficznych uniemożliwiających i życie i ucieczkę z obozu. Bezlitosna przyroda jako bezwzględny, nieprzekupny wróg człowieka.

Zasady panujące w obozie są odpowiednikiem naturalnej selekcji znanej ze świata zwierząt, a opracowanej w darwinowskiej teorii ewolucji.

Casus wyroku Chabarowa skazanego za dobre odegranie roli rosyjskiego arystokraty. Całkowita nieświadomość kulturowa władz radzieckich czy działanie propagandowe (skrót myślowy: arystokrata – wróg ludu)? Świadomi kulturowo ludzie nie utożsamiają aktora z graną przez niego rolą.

Symboliczna scena obmycia nóg: interpretacja filmowej sceny jako wyrazu oddania i pokory (szczególnie w nawiązaniu do późniejszych relacji Ireny i Mr Smitha (ojciec-córka). Wytworzenie się ojcowskiej relacji pomiędzy Mr Smithem a Ireną jako „kompensacja” relacji Smitha z zabitym w Związku Radzieckim synem. Dla Ireny to poszukiwanie odpowiedzialnego i wyrozumiałego rodzica.

Symbolika tatuaży Walki: Lenin i Stalin – „człowiek ze stali, zabiera bogatym i oddaje biednym” (Robin Hood). Róże wiatrów. Symbol anarchii. Oczy (tatuaż na plecach).

Symboliczna scena śmierci Ireny Zielińskiej, nawiązanie do śmierci Chrystusa, droga z upadkami, korona cierniowa, szata. Kurczowe trzymanie się swojej tożsamości. Śmierć bez zdrady, bez kompromisów.

Tradycje i wizerunki różnych narodowości. Za co Chabarow lubi Janusza zanim jeszcze zdążył go poznać? Polacy znani są z tego, że na ich sztandarach widniało hasło „za wolność waszą i naszą” (Bem, Dąbrowski, Pułaski, Kościuszko) – a cechy znane ze sztandarów przypisywane były (są?) bohaterom walk wyzwoleńczych.

Emocjonalne pasożytnictwo Chabarowa. Pragnienie wolności, ale i brak działania.

Wola życia. Życie jako forma protestu. Życie dla wybaczania sobie i innym.

Swoisty kodeks honorowy urków jako prekursorski system praw i zwyczajów „grypsujących” i „git-ludzi”. Subkultura.

Kurza ślepota jako choroba charakterystyczna dla obozów zagłady. Do porównania „Inny świat” Gustawa Herlinga Grudzińskiego.

Motyw wędrówki do ojczyzny i ukochanej kobiety, która trwa 40 lat (1940-1981). Por. „Odyseja” Homera.

Niejednoznaczna, skandalizująca otoczka wokół książki Słwomira Rawicza. Jest to zapis rozmów oficera polskiej kawalerii z dziennikarzem Ronaldem Downingiem. Na Zachodzie książka ukazała się w 1955 r., w Polsce w 2001. Wiele świadczy o tym, że wydarzenia podawane jako autobiograficzne, w dużej mierze są losami innego oficera, a także fikcją literacką. Książka byłą bestsellerem na Zachodzie i przyniosła Rawiczowi szacunek, sławę i pieniądze.(Por. „Przypadkowy bohater”, w reż. Stephena Frearsa, „Eroica” w reż. Andrzeja Munka). Zagadnienie potrzeby bohaterstwa.

Motywy charakterystyczne dla twórczości Petera Weira.

Mistyczne, bezkresne przestrzenie, wobec których człowiek jest tylko nic nieznaczącym punktem, jednym z wielu. Zabawką żywiołów („Pan i władca: Na krańcu świata”, „Wybrzeże Moskitów”, „Piknik pod wiszącą skałą”).

Walka człowieka o najistotniejsze dla niego wartości: godność, honor, uczciwość, szacunek. Wielcy idealiści. Wielkie indywidualności. Wielcy szaleńcy. Samotność Wielkiego Szaleńca. Mężczyźni bohaterami filmów Weira. („Truman Show”, „Stowarzyszenie umarłych poetów”, „Pan i władca: Na krańcu świata”, „Wybrzeże Moskitów”, „Gallipoli”, „Rok niebezpiecznego życia”, „Świadek”, „Bez lęku”).

Jednostka w niewielkiej grupie (gdzie przewodzi), jednostka a machina dziejów. Człowiek contra społeczeństwo („Stowarzyszenie umarłych poetów”, „Pan i władca: Na krańcu świata”, „Wybrzeże Moskitów”).

Prawdziwe, interesujące życie człowieka toczące się poza „mainstreamem rzeczywistości” i związane z tym trudności adaptacyjne, osobowościowe, psychologiczne („Wybrzeże Moskitów”, „Gallipoli”, „Rok niebezpiecznego życia”, „Świadek”, „Bez lęku”).

Esencja życia, to branie odpowiedzialności za własne czyny i stawianie oporu abstrakcyjnym siłom próbującym stłamsić ludzką indywidualność.

Bohaterowie w sytuacjach im nieznanych, związanych z naturą i jej ogromem, ale także mistyczną zagadką. Konfrontacja z samym sobą, aby uzyskać odpowiedź na pytanie – co sprawia, że jesteśmy tym, kim jesteśmy? („Pan i władca: Na krańcu świata”, „Wybrzeże Moskitów”, „Piknik pod wiszącą skałą”, „Rok niebezpiecznego życia”, „Świadek”, „Bez lęku”).

Film do zestawienia także z np.: „K2″ w reż. Franca Roddama, „Krzyk kamienia” w reż. Wernera Herzoga, „Wielki błękit” w reż. Luca Bessona, temat wielkich zdobywców.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Wielkie ucieczki z obozów pracy, koncentracyjnych lub jenieckich. Do porównania np. Wielka ucieczka (w reż. Johna Strurgesa, USA, 1963).

Motyw golenia głowy, w celach higienicznych (likwidacja wszy) i psychologicznych (pozbawienie indywidualności, upokorzenie) więźniów pojawia się w niemal wszystkich filmach traktujących o obozach zagłady. Motyw pokuty. Definitywnej zmiany w życiu.

Kanibalizm a instynkt przetrwania (rozmowa Walki i Janusza) – ryzyko śmierci głodowej staje się przyczynkiem do rozważań o możliwości zjedzenia współtowarzyszy. Do por. „Wyspa kanibali” (Werth Nicolas, wyd. Znak, 2011), „Alive, dramat w Andach” (w reż. Franka Marshalla, USA, 1993).

Droga, wędrówka jako metafora życia, ludzkiego losu. Droga do celu. Droga ku śmierci, ku przeznaczeniu. Wieczna potrzeba, aby iść. (por. „Forrest Gump” w reż. Roberta Zemeckisa, USA 1994).

Motyw drzwi – do domu, do raju, wrota śmierci – wędrówka pomiędzy różnymi wymiarami rzeczywistości.