Wszyscy możemy być murzynami! Kilka refleksji o filmie Nie jestem twoim murzynem

Raoul Peck – reżyser filmu dokumentalnego z 2016 r. pt. Nie jestem twoim murzynem zabiera widzów w podróż do Ameryki lat 50. i 60., ale nie jest to podróż sentymentalna. Opowiadając o bolesnej przeszłości, Peck przede wszystkim mówi o smutnej teraźniejszości. Pokazuje, że ludzkość nie odrobiła przejmującej lekcji dziesięcioleci segregacji rasowej, dyskryminacji i przemocy motywowanej pochodzeniem etnicznym. Wykorzystując niepublikowane dotąd fragmenty niedokończonej książki Jamesa Arthura Baldwina, słynnego afroamerykańskiego powieściopisarza i eseisty, bogaty materiał archiwalnych filmów i zdjęć, opowiada historię segregacji rasowej, prześladowań i walki o prawa Afroamerykanów w USA. Film był nominowany do Oscara w kategorii Najlepszy pełnometrażowy film dokumentalny.

W 1979 roku afroamerykański powieściopisarz i eseista James Baldwin napisał list do swojego agenta literackiego. Przedstawił w nim projekt, nad którym wówczas pracował – książkę Remember This House. Była to historia życia i następujących po sobie zabójstw trzech jego przyjaciół: Medgara Eversa, Malcolma X i Martina Luthera Kinga. Baldwin nie dokończył książki przed swoją śmiercią w 1987 roku. Pozostawił zaledwie trzydzieści stron, a spadkobiercy pisarza powierzyli rękopis reżyserowi Raoulowi Peckowi. Postanowił on sfinalizować zarysowaną w książce Baldwina historię, tworząc zbudowaną wokół jego słów filmową podróż przez historię Afroamerykanów. Zagłębił się w złożoną spuściznę życia i śmierci trzech wybitnych osobowości amerykańskiego ruchu antyrasistowskiego, które na trwałe zmieniły społeczny i polityczny krajobraz USA.

James Arthur Baldwin przyszedł na świat w nowojorskim Harlemie, ale jego rodzice (a dokładnie matka i ojczym) pochodzili z południa Stanów Zjednoczonych (babka Jamesa od strony ojca był jeszcze niewolnicą). Mając 24 lata wyjechał na jakiś czas do Paryża. Wiedziony potrzebą włączenia się w walkę o prawa Afroamerykanów, wraca jednak do USA. Jego pierwsza książka, na poły autobiograficzna powieść zatytułowana Go Tell It on the Mountain, ukazała się drukiem w 1953 r. Kolejne książki, a także działalność na polu walki z segregacją, rasizmem, wykluczeniem sprawiły, że James Baldwin stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych czarnych pisarzy w USA. Słynna afroamerykańska poetka, Maya Angelou, nazywała go „przyjacielem i bratem”. W 1985 r. nakładem Wydawnictwa „Czytelnik” ukazała się w Polsce publikacja James Baldwin autorstwa krytyka literackiego i eseisty Wacława Sadkowskiego. W 2002 roku, 15 lat po śmierci pisarza, Molefi Kete Asante zaliczył Baldwina do 100 najwybitniejszych Afroamerykanów wszech czasów.

Prowadząc aktywną działalność publicystyczną i pisarską, Baldwin poznaje Medgara Eversa, Malcolma X oraz Martina Luthera Kinga – czołowe postacie walki o prawa obywatelskie Afroamerykanów. Peck zestawia retorykę Baldwina, fragmenty jego licznych wystąpień i wywiadów, z bogatym materiałem archiwalnym, zarówno dokumentami, serwisami informacyjnymi, jak i fragmentami filmów fabularnych czy reklam. Łączy przeszłość antyrasistowskich ruchów obywatelskich z teraźniejszym działaniem aktywistów na rzecz praw człowieka w USA. Zadaje pytania o reprezentację czarnoskórych w Hollywood i poza nim, kreowane przez kulturę popularną stereotypy i uprzedzenia, snuje refleksję nad spuścizną przemocy na tle rasowym, która wciąż przenika kulturę i życie społeczne w USA. Zachęca do znalezienia głębszych powiązań pomiędzy życiem i zabójstwem trzech liderów ruchu walczącego z rasizmem, stawiając pytanie o definicję nie tylko bycia czarnoskórym w Ameryce, ale również bycia innym. Film jest precyzyjnie skonstruowaną opowieścią o irracjonalnym stosunku do „Innego” i nie dotyczy tylko konfliktu rasowego w USA, w tym tkwi jego siła i uniwersalne przesłanie. Materiały archiwalne Peck zestawia ze współczesnymi ujęciami ofiar przemocy na tle rasowym.  Szukając odpowiedzi na pytanie o przyczyny rasizmu, szuka odpowiedzi na pytanie o istotę ludzkiej natury, istotę człowieczeństwa. Baldwin mówi: „Nie wszystko, co znane, można zmienić. Ale nic się nie zmieni, dopóki się tego nie pozna. Historia nie jest przeszłością. Jest teraźniejszością. Niesiemy swoją historię ze sobą. Jesteśmy swoją historią. Udając, że jest inaczej, jesteśmy dosłownie przestępcami. Stwierdzam, co następuje: Świat nie jest biały. Świat nie był biały. Nie może być biały. Kolor biały to metafora władzy”. Podobne wnioski formułowała bohaterka filmu dokumentalnego Niebieskoocy Jane Elliott. Film przedstawia przebieg doświadczenia, jakie przeprowadziła w 1995 r.

Eksperyment polegał na podzieleniu osób uczestniczących w badaniu na dwie grupy według nieistotnej i mało zauważalnej cechy dla nich charakterystycznej, jaką jest kolor oczu. Ludzie o niebieskich oczach zostali do celów badania uznani za grupę „gorszą”, „mniej inteligentną”, „mniej wartościową”. Jane Elliott deprymuje niebieskookich, poniża w celu ukazania, z jakimi trudnościami boryka się społeczność afroamerykańska na co dzień jedynie ze względu na to, iż mają ciemny kolor skóry. Podczas badania przedstawia mechanizmy dyskryminacyjne, jakimi przeciętni Amerykanie podświadomie się posługują. Badanie trwa 2,5 godziny, a większość uczestniczących w nim niebieskookich nie wytrzymuje złego traktowania. Dokument Jane Elliott pochodzi z 1996 r., a dokument Pecka z 2016 r. Przez te dwadzieścia lat niewiele się jednak zmieniło.

Nie jestem twoim murzynem to nie tylko świetny dokument o historii USA. Swojego „murzyna” mają także inne narody i społeczeństwa. Ostatnie wydarzenia pokazują, że zjednoczona i bezpieczna Europa nie jest wolna od zagrożeń. Kryzysy militarne, terroryzm, wzrost nastrojów antydemokratycznych na świecie i w Europie stawiają przed obywatelami wyzwania, także przed bardzo młodymi mieszkańcami Europy. Warto pamiętać o fundamentach jedności europejskiej, poszanowaniu godności osobowej i osobistej każdego człowieka, respektowaniu zasad demokracji i państwa prawa. Musi nas niepokoić wzrost nastrojów antydemokratycznych i antyeuropejskich, odradzenie się ruchów nacjonalistycznych, jawnie wzywających do nienawiści na tle rasowym, narodowościowym czy religijnym. Dlatego tak ważna jest wiedza, która pozwala zrozumieć mechanizmy, które prowadzą do tego typu postaw oraz działania na rzecz ochrony i poszanowania praw oraz wolności człowieka, tolerancji, aktywnego przeciwdziałania wszelkim przejawom dyskryminacji, przemocy i agresji.  Obejrzenie z uczniami filmu Nie jestem twoim murzynem oraz dyskusja po projekcji na pewno pomoże lepiej zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość i zagrożenia, które mogą spotkać każdego z nas, gdy zostanie uznany za Innego/obcego/wykluczonego. Każdy z nas bardzo szybko może zostać czyimś „murzynem”!