Cele lekcji

Cele ogólny zajęć:

Uświadomienie uczniom funkcji, jaką pełni niekonwencjonalna forma dzieła filmowego w budowaniu wypowiedzi na trudne życiowe tematy.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• zdobywa wiedzę na temat kulturowych portretów matki i sposobów ich przedstawiania;
• doskonali umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego;
• wykorzystuje znajomość filmowych środków wyrazu, szczególnie w zakresie planów filmowych, formatowania zdjęć, roli światła, języka;
• ocenia grę występujących aktorów;
• odczytuje i interpretuje znaczenia metaforyczne;
• ćwiczy umiejętność pisania streszczenia;
• ćwiczy umiejętność współpracy;
• prezentuje swoje stanowisko;
• doskonali umiejętność wnioskowania i uogólniania;
• doskonali umiejętność dyskusji.

Przebieg lekcji

Praca domowa poprzedzająca lekcję:

Zapoznaj się z podanym tekstem, wylosowanym spośród pięciu: S. Żeromskiego „Przedwiośnie” (fragment, Załącznik nr 1), „Lament świętokrzyski”, J. Słowackiego „Rozłączenie”, J. Twardowskiego „Matka”, T. Różewicza „Krzyknąłem na nią”, przygotuj się do rozmowy na temat literackiego portretu matki.

Przed projekcją:

1. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy wg wybranych/wylosowanych do przygotowania tekstów. Prosi o krótką wspólną pracę.

2. Prowadzący prosi jednego ucznia z grupy o komentarz na temat portretu matki w tekście literackim.

3. Nauczyciel pyta o charakter relacji między matką a synem przedstawionej we wszystkich zaprezentowanych utworach. Jak można je opisać?

Np.: Czułość, szacunek, wdzięczność za trud i troskę, miłość bezwarunkowa, rozpacz po utracie… (uczniowie do literatury powrócą jeszcze po obejrzeniu filmu).

4. Bezpośrednio przed projekcją, na polecenie nauczyciela, wybrany uczeń krótko charakteryzuje Xaviera Dolana, zwracając uwagę na jego młody wiek (23 lata) i bogaty dorobek filmowy.

Projekcja filmu (139 min)

Po projekcji:

1. Nauczyciel prosi uczniów o napisanie streszczenia filmu w 40–60 słowach. Prosi o przeczytanie przykładowego zapisu.

2. Pyta, czy udało się w streszczeniu zawrzeć to, co w tym filmie jest ważne. Uczniowie zaprzeczają, mówią, że ten problem jest skomplikowany, choć fabuła wydaje się banalna. Relacje między matką a synem nie mieszczą się w tradycyjnych ramach, są trudne do zdefiniowania.

3. Prowadzący prosi o komentarz do pytania: czy to znaczy, że nie da się o tym problemie rozmawiać? Uczniowie znów zaprzeczają, chcą rozmawiać, ale nie poprzez streszczenie.

4. Prowadzący zachęca więc uczniów do rozmowy i przydziela grupom zadania zapisane na kartkach. Analiza zagadnienia ma uwzględniać cały film, szczególnie zaś wskazaną scenę wraz z omówieniem funkcji zastosowanych środków wyrazu:

a) Scharakteryzujcie postać tytułową — Die–mamusię — oceńcie aktorstwo Anne Dorval i rolę środków filmowego wyrazu w kreowaniu postaci, zwróćcie uwagę na język bohaterki. Wykorzystajcie początek filmu oraz scenę, która ma miejsce ok. 1 h 44 min filmu.

Wdowa samotnie wychowująca syna, który po śmierci ojca zaczął sprawiać problemy, więc oddała go do zakładu wychowawczego. Wydaje się emocjonalnie niedojrzała, ubiera się kiczowato, jak nastolatka (pęk kluczy, żucie gumy…), zachowuje się i mówi wulgarnie, niegrzecznie, jest roszczeniowa, ale twarda. Nie poddaje się, pokonuje różne trudności, choć los jej nie oszczędza. Nie przejmuje się reakcjami ludzi. Nie ma wykształcenia, więc podejmuje się różnych prac, bardzo kocha syna, jest gotowa walczyć z całym światem o jego dobro. Często się przeprowadza, żyje na walizkach, ale dba o dom czy wyżywienie Steve’a. Marzy o pięknej przyszłości dla niego, gotowa jest poznać bliżej adwokata, aby pomógł jej w sprawie syna. Okazuje Steve’owi czułość. Pragnie się zaprzyjaźnić z Kylą, jest prostolinijna, szczera, czasami odbierana jako niewychowana [1].

Detale prezentują cechy wyglądu bohaterki, jej nałóg — odpalanie papierosa od papierosa, a liczne zbliżenia pokazują emocje Diane. Format 4:4 zacieśnia ekran i przestrzeń, co stwarza wrażenie osaczenia, niemocy. Zmiana formatu, rozszerzenie ekranu ma miejsce wtedy, gdy Diane marzy o przyszłości, choć już wiezie syna do zakładu zamkniętego (widz o tym nie wie). Towarzyszą temu: rozmyty obraz, prześwietlone zdjęcia, ostre słońce, chaos, kamera z ręki. Gdy znikają wizje, ekran znów się zmniejsza, wracamy do tragicznej rzeczywistości.

Wspaniała kreacja aktorska.

b) Scharakteryzujcie syna — Steve’a, oceńcie aktorstwo Antoine’a Oliviera Pilona i rolę środków filmowego wyrazu w kreowaniu postaci, zwróćcie uwagę na język bohatera. Wykorzystajcie sceny, które rozgrywają się w filmie ok. 1 h 14 min oraz 1 h 27 min.

Steve to destrukcyjny prowokator, przebywa w ośrodku wychowawczym, ale musi go opuścić z powodu agresywnych zachowań, czeka go sprawa w sądzie. Kocha swoją matkę (kupuje jej łańcuszek z napisem „mamusia”), ale miłość tę okazuje w szokujący, dwuznaczny sposób. Czuje się więźniem swoich emocji, których nie kontroluje (format 4:4). Tęskni za nieżyjącym ojcem, słucha piosenek nagranych przez niego przed śmiercią [2]. W ten sposób powstała muzyka do filmu, która płynie z wnętrza dzieła, a nie z zewnątrz. Piosenki mają popularny, kiczowaty charakter, ale Dolan wykorzystuje je w celu pokazania dramatu chłopaka, np. gdy w klubie karaoke śpiewa on dla matki „Vivo per lei” Boccellego, narażając się na śmieszność i ataki agresji (1 h 27 min). Jego problemy psychiczne prezentują ujęcia, w których zastosowano bardzo dynamiczny montaż. Steve w domu czuje się wolny, operator eksponuje taki moment poprzez poszerzenie ekranu, co jednak trwa krótko. Steve jest pełen lęków (moczy się, płacze), co maskuje swoim wulgarnym, prowokacyjnym zachowaniem wobec matki, sąsiadki, adwokata. Prawdę o nim pokazują zbliżenia twarzy, oczu, gestów. Po próbie samobójczej w sklepie matka oddaje go do zakładu zamkniętego, z którego Steve spróbuje się wydostać, być może, wyskakując przez okno.

Reżyser był dumny z odkrycia aktora Antoine’a Oliviera Pilona kreującego postać syna Diane.

c) Omówcie rolę sąsiadki — Kyli — w życiu bohaterów, relacje panujące w jej rodzinie. Oceńcie kreację aktorską Suzanne Clement i rolę środków filmowego wyrazu w kreowaniu postaci. Wykorzystajcie scenę, która ma miejsce ok. 54 min filmu.

Jest nauczycielką na urlopie zdrowotnym, nie ujawnia swoich problemów, nie wiemy, co doprowadziło do zaburzeń mowy, nosi w sobie jakąś traumę. Zachowuje się z dystansem do wszystkich, oglądamy ją poprzez podglądanie. Widzimy, że nie ma ciepłych relacji z mężem (mowa ciała), nie zajmuje się córką. Pomaga w nauce Steve’owi, a z jej córeczką lekcje odrabia tata. Mieszkanie Kyli jest ciemne, zimne, pełne nierozpakowanych pudeł, oni też ciągle się przeprowadzają (format 4:4). Sąsiadka w zwariowanym domu Diane czuje się rozluźniona, śmieje się, pali papierosy, gotuje z nimi i mówi coraz płynniej. Napad i prowokację Steve’a likwiduje zaskakującą agresją, ale dzięki temu chłopak jej ulega i akceptuje warunki. Zaprzyjaźnia się również z Diane, ale będzie musiała ją opuścić.

Aktorstwo najwyższej próby, pełna skala emocji, przemiana emocjonalna.

d) Opiszcie życie rodzinne w domu Diane i Steve’a. Czy ono jest dla bohaterów satysfakcjonujące? Omówcie funkcję zastosowanych środków wyrazu, np. kompozycja kadrów, plany, format, język dialogów.

Bohaterowie kochają się niezwykle mocno, ale widzimy zazdrość Steve’a, nawiązującą do kompleksu Edypa, dużo zbliżeń, ukazujących dwuznaczność gestów. Nie potrafią żyć bez siebie, ale z sobą też jest im trudno. Nieobecność ojca ciąży nad ich życiem (format 4:4). Opieka nad agresywnym synem przerasta Diane, ale na pytanie syna, czy jest „kutafonem”, odpowiada, że jest „księciem”. Do końca nie opuszcza jej nadzieja i dlatego, paradoksalnie, po próbie samobójczej oddaje syna do zakładu zamkniętego. Wspólna podróż samochodem znów na chwilę „poszerzy ekran”, bo szczęśliwe życie syna wciąż pozostaje jej marzeniem. Po 4 min ekran znów ma format 4:4. Niema scena na parkingu w czasie ulewnego deszczu pokazuje dramat rodzinny, tragizm konieczności, brak zgody na takie rozwiązanie przy jednoczesnej świadomości, że nie ma innego wyboru. Steve obezwładniany przez pielęgniarzy obrzuca matkę wulgarnymi wyzwiskami, bo nie umie inaczej się bronić. Ona gotowa jest zmienić zdanie, ale na to jest już za późno. Nie pomoże też swojemu synowi, gdy zadzwoni on ostatni raz, bo z tarasu nie usłyszy telefonu.

e) Przedstawcie, jakie refleksje na temat kondycji współczesnego człowieka i świata, waszym zdaniem, wyraża film Dolana. Omówcie funkcję zastosowanych środków wyrazu, np. kompozycja kadrów, plany, format, rodzaj światła, kostiumy, charakteryzacja, itp.

Przykładowe odpowiedzi uczniów:

• bezduszność urzędów — ubrania i makijaż, styl wypowiedzi pań urzędniczek;
• pseudopomoc społeczna, bezradność wobec osób z ADHD;
• samotność ludzi w tłumie, brak więzi — mgliste, szare światło, pustka na ulicach, choć domy ze sobą sąsiadują;
• brak tolerancji, miejsca w społeczeństwie dla osób z problemami — format 4:4;
• nomadyzm — ciągłe zmiany miejsca np. w poszukiwaniu pracy — nierozpakowane kartony w mieszkaniach;
• brak silnych więzi rodzinnych w tzw. dobrych domach, szare barwy w mieszkaniu Kyli, klaustrofobiczne wnętrza;
• obojętność ludzi na tragedie innych, znieczulica;
• niewyrażanie emocji, tłumienie uczuć — Kyla, Diane;
• pozornie kolorowy, przyjazny świat jak w teledyskach do popowych piosenek, ale pod wierzchnią warstwą jest zupełnie inaczej, itp.

5. Po wypowiedziach grup nauczyciel kieruje prośbę do całej klasy o udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy udało się poruszyć wszystkie problemy, które występują w tym filmie? Prosi o subiektywne, indywidualne wypowiedzi, wskazuje na znaczenie kontekstu biograficznego, czyli wieku reżysera i jego wypowiedzi dla mediów, np. wywiad Pawła Felisa z Cannes [3].

6. Prowadzący pyta: czy ktoś chciałby nakręcić film o swojej matce/swoim ojcu? Jaki byłby to film? Który z omówionych tekstów literackich (lub jakiś inny) chciałby „dedykować” swojemu rodzicowi? Uczniowie udzielają spontanicznych wypowiedzi, być może bardzo osobistych, konieczna jest czujność nauczyciela, w tym wypadku w roli psychologa.

Praca domowa

Wybierz jeden z tematów:

1. Napisz alternatywny scenariusz zakończenia filmu: co by było, gdyby Diane nie oddała syna do zakładu?

2. Jeden z recenzentów powiedział o filmie Xaviera Dolana, że „Mommy” jest wołaniem, krzykiem. Jak rozumiesz te słowa? Co o tym sądzisz? Napisz subiektywną wypowiedź.

Załączniki

Załącznik nr 1

Stefan Żeromski, „Przedwiośnie” (fragment)

„Matka nie była w stanie utrzymać syna w domu, nakazać mu zmiany wyuzdanych obyczajów, dopilnować go i wyśledzić miejsca jego kryjówek. Bez przerwy niemal czekała na jego powrót. Gdy chwytał czapkę i pędem wylatywał z domu, coś podsuwało się do jej gardzieli i zapierało oddech. Nie miała już siły prosić urwisa, żeby nie chodził. (…)

To obce miasto stało się dla niej jeszcze bardziej obce, cudze, niepojęte, groźne, złowieszcze. Po wyjeździe męża wszystkiego się tutaj bała. Dopóki mąż był w domu, on był osobą — ona cichym i pokornym cieniem osoby. Teraz ów cień musiał stać się figurą czynną. Cień musiał nabrać woli, władzy, decyzji. Jakże ten mus był nieznośny, jak uciążliwy! Musiała wiedzieć o wszystkim, przewidywać, zapobiegać, rozkazywać. Gubiła się w plątaninie swych obowiązków. Nie wiedziała, od czego zacząć, gdzie jest droga i jak nią iść. Wstydziła się i trwożyła. Przeżywała jedną z najsroższych tortur, torturę czynu narzuconą niedołężnej bierności. Cierpiała nie mogąc dać sobie rady. Trwoga o syna, który się jak na złość zlisił, dobijała ją. Jedyną ulgę znajdywała w ciągu nocy, kiedy chłopak twardo spał. Słyszała wtedy jego oddech, wiedziała, że jest obok niej i że mu nic nie zagraża. Ale sama wtedy nie spała. Popadła w bezsenność. Wolała jednak bezsenność białej nocy niż trwogę białego dnia. Och, jakże dobrze jej było przyczaić się na legowisku, zasunąć się w kąt i patrzeć na śliczną głowę chłopca, owianą gęstwiną falistej czupryny i — patrząc tak na niego — o nim marzyć!… Jakiż śliczny, jakiż ukochany ten łobuz, ten urwis, ten włóczykij i zawalidroga!

Co mu się też śni — co tam przepływa pod czarującą płaszczyzną spadzistego czoła? Co też to widać w tych oczach głucho zamkniętych, pod cienistymi powiekami? (…) A patrząc tak na główkę jedynaka, głęboko rozważała: »Któż to jest, na Boga! ten chłopiec?« Oto tajemnica niezbadana poczęła go w niej. Oto był maleńki i niedołężny — kruszyna cielesna, byt zależny jedynie od niej — cząstka jej całości, jak gdyby nowy organ jej ciała, ręka lub noga… Wykarmiła go, wypielęgnowała, wyhodowała. Z roku na rok rósł w jej rękach, w jej oczach, w jej objęciu. Każdy dzień jego zależał od niej, z niej się poczynał, na niej się kończył. Siły swe przelała, życie swe przesączyła kropla po kropli w jego siły. Nastawiła i wyprostowała drogi jego krwi. Nadała mu głos, krzyk, śpiew. A oto teraz obcy się staje i złowieszczy. Obraca się przeciwko niej. Z niego płynie na nią jakieś złe. Bezgraniczna miłość ku niemu przekształca się i przeradza na krzywdę słabego jej ciała i ducha omdlałego. Gdyby go tak bezgranicznie nie kochała, cóż by jej było, choćby się psuł i, gdzie chce, hasał! Ale on bije w miłość, targa tą siłą, którą go obdarzył jej słaby ostatek mocy” [4].

Bibliografia

[1]http://wyborcza.pl/piatekekstra/1,140951,16815720,Edyp_na_deskorolce__Sobolewski_o__Mamie___nowym_filmie.html

[2]http://cjg.gazeta.pl/CJG_Poznan/1,104394,16818094,Mama_______.html

[3]http://wyborcza.pl/1,75475,16032465,Xavier_Dolan_dla__Wyborczej___Robie_sobie_przerwe.html

dostęp 15.06.2015.

[4]https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/przedwiosnie.pdf

„Przedwiośnie”, ss.8–9; dostęp 15.06.2015.