Cele lekcji

Podczas zajęć uczniowie:

• doskonalą sztukę dyskutowania i pracy w zespole
• kształtują umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego
• pogłębiają wiedzę na temat symbolu
• odszukują potrzebne informacje w słowniku

Czas pracy 2 godziny lekcyjne + projekcja filmu Środki dydaktyczne film Piotra Dumały „Las” „Słownik symboli” Władysława Kopalińskiego

Formy pracy praca w parach, praca w grupach Metody pracy dyskusja mapa mentalna

Przebieg lekcji

Nauczyciel przedstawia reżysera jako jednego z czołowych reprezentantów polskiego filmu animowanego, który wypracował własną, rozpoznawalną formę artystyczną. Zwraca uwagę, że wśród filmów Dumały znaczącą grupę stanowią realizacje dzieł Dostojewskiego („Łagodna”, „Zbrodnia i kara”). Prezentuje „Las”, jako debiut reżysera w kinie aktorskim i wspomina o recepcji filmu, który przez jednych uznawany jest za arcydzieło kina awangardowego, przez innych za niezrozumiały i pozbawiony treści pseudopoetycki obraz. Uczniowie wyrażają własną opinię na temat filmu i zastanawiają się, dlaczego może wzbudzać on tak różne emocje.

Zapisanie tematu lekcji: W świecie symboli – co się kryje w „Lesie” Piotra Dumały?

Nauczyciel ponownie odtwarza animowany prolog do filmu. Prosi uczniów o dokładną obserwację całej sekwencji (można zasugerować uczniom, aby wynotowali, co widać na ekranie, co składa się na ścieżkę dźwiękową). Następnie uczniowie odpowiadają na pytania:

• O czym opowiada animowany prolog?

(„Jest to opowieść o ojcu, który po śmierci budzi się i obserwuje świat zza grobu (lub być może jedynie wspomina swoje dawne życie”).

• Co widzi i słyszy ojciec? Przedstawcie obraz świata, widziany jego oczami.

(„Ojciec widzi życie codzienne: słychać bicie kościelnego dzwonu, oczami ojca obserwujemy pustą ulicę, całującą się parę (być może uczniowie rozpoznają nawiązanie do obrazu „Pocałunek” Muncha), w tle tyka zegar, widać puste drzwi, kota na dachu, małego chłopca, który z zainteresowaniem coś obserwuje, słyszymy gruchające gołębie. Ktoś je zupę. Z kranu zaczyna lecieć woda. Pusty plac zabaw wypełniają odgłosy bawiących się dzieci, na pierwszym planie przejeżdża i dzwoni jakiś pojazd, na horyzoncie widać sunący pociąg, wiatr porusza drzewa. Wciąż powracają obrazy pracujących mechanizmów, które widzimy w dużym zbliżeniu, słychać niosące się echem uderzenia młota lub innych żelaznych mechanizmów”).

• Jaki nastrój panuje w prologu? Co buduje taką atmosferę?

„Prolog do filmu może budzić lęk, mógłby on być równie dobrze wstępem do thrillera lub horroru. Słowa „W głębi grobu ojciec ma dużo czasu” (eufemistyczne określenie wieczności) i oczy zmarłego, omiatające świat, budzą niepokój. Granica dzieląca żywych i zmarłych zostaje naruszona. Puste przestrzenie tworzą poczucie samotności. Niosące się echem odgłosy uderzających o siebie żelaznych elementów mogą oddawać dźwięk zatrzaskujących się drzwi (pułapka) lub być próbą wydobycia się z grobu. Spojrzenie ojca (którego oczami obserwujemy świat) jest wąskie, niczym reflektor nerwowo przeskakuje z przedmiotu na przedmiot. Szybko zmieniające się obrazy, zbliżenia i detale nie pozwalają określić, co tak naprawdę widzimy, przez co świat wydaje się być tajemniczy i groźny. Ciemna, pozbawiona kolorów animacja podkreśla atmosferę całości”.

• Jaki jest sens prologu? Jak został połączony z pozostałą częścią obrazu? Zinterpretujcie go w kontekście całego filmu.

„Ojciec leżący w grobie to także bohater aktorskiej części filmu: widać to, gdy w animowanym kadrze możemy dostrzec twarz aktora, odgrywającego ojca. Twarz dziecka (także wkomponowana w animację) może być jego wspomnieniem, obrazem jego syna w dzieciństwie (a w filmie ojciec wciąż uznaje syna za dziecko). Ojciec w filmie żyje w oderwaniu od świata, widać, że w animacji także ciężko mu utrzymać kontakt z otaczającą go rzeczywistością. Z drugiej strony, prolog może także pokazywać lęki syna, który po śmierci ojca nie może pogodzić się z jego stratą i wciąż czuje się obserwowany zza grobu przez swojego rodziciela. Ostateczna interpretacja nie powinna być kategoryczna. Należy zwrócić uwagę na wieloznaczność prologu i dopuścić także inne odczytania, zaproponowane przez uczniów”.

• Jak pod względem formy przekazu zostały związane ze sobą obie części filmu?

„Animacja i zdjęcia kręcone kamerą przenikają się płynnie, w niektórych ujęciach trudno na pierwszy rzut oka rozpoznać, czy dane ujęcie zostało narysowane czy sfilmowane. Natomiast krótkie ujęcia, nerwowa i głośna atmosfera prologu zostały skontrastowane z ciszą i powolnym rytmem, długimi ujęciami w partiach aktorskich”.

Analiza części aktorskiej filmu. Nauczyciel dzieli tablicę na dwie części, jedną oznaczając symbolem domu, drugą lasu. Wspólnie z uczniami ogólnie określa relacje między bohaterami, prosi, aby w parach nieco dokładniej opisali zachowanie syna i ojca oraz rozwiązanie sytuacji w obu wątkach filmu.

Dom	Las
Relacja między bohaterami: syn opiekuje się niedołężnym ojcem. Zachowanie syna: pielęgnuje ojca, myje go, ubiera, karmi, kładzie spać, nie sprzeciwia się losowi, choć za ciężką pracę nie zostaje wynagrodzony ani jednym dobrym słowem. Dręczy go samotność, pragnie zaznać bliskości ojca („obejmij mnie tato”). Zachowanie ojca: bezwładnie poddaje się zabiegom syna. Niewiele mówi. Nie wyraża swojej wdzięczności. Z trudem nawiązuje kontakt ze światem, nie ma zamiaru dopuścić syna do tego, nad czym myśli, gdyż uważa, że dla syna będzie to zbyt skomplikowane (chińskie litery). Rozwiązanie sytuacji: Ojciec umiera, syn zostaje sam, kładzie się na pustym łóżku, płacze.	Relacja między bohaterami: ojciec zajmuje się niedojrzałym synem. Zachowanie syna: nie śmie postawić się ojcu, podąża krok w krok za nim dużymi niezdarnymi susami, nie umie sobie poradzić i czeka na pomoc ojca, gdy skaleczy się w palec. Pilnie przygląda się czynnościom, które pochłaniają ojca, naśladuje jego zachowanie, choć zdarza się, że próbuje się sprzeciwić, jak małe dziecko grymasi przy jedzeniu. Zachowanie ojca: uczy syna polować, odczytywać język lasu, jest stanowczy, jakiekolwiek próby niesubordynacji od razu karze (policzek wymierzony synowi), ale też czuły i opiekuńczy (wysysa krew z rany, opatruje skaleczone miejsce). Rozwiązanie sytuacji: ojciec zabija syna, ciało spala na stosie, odpływa czółnem.
Wnioski: Wydarzenia, dziejące się w domu to realistyczny obraz rzeczywistości, w której musi żyć syn, las w sposób symboliczny przedstawia marzenia ojca; obie wizje są odbiciami tej samej relacji, jednak zupełnie inaczej postrzeganej przez bohaterów. Film porusza problemy uniwersalne: mówi o relacji dzieci z rodzicami, o śmierci bliskiej osoby.

Wskazani uczniowie odczytują swoje spostrzeżenia, wspólnie z nauczycielem formułują wnioski. Wypełniona tabela będzie punktem wyjścia do interpretacji filmu w dalszej części zajęć.

Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie definicji symbolu, zwraca uwagę na wieloznaczność jego sensów. Przypomina, że symbole były przez modernistów wykorzystywane do wyrażania niewypowiedzianych, podświadomych przeżyć i emocji. Umieszcza młodopolską koncepcję symbolu w kontekście filozofii Bergsona.

Uczniowie dzielą się na kilkuosobowe grupy. Każda z nich ma za zadanie odnaleźć znaczenia, jakie skrywa symbolika lasu i zapisać je w formie mapy mentalnej. Trzy grupy pracują ze „Słownikiem symboli” Władysława Kopalińskiego, czwarta i piąta grupa próbują bez wsparcia słownika odczytać zawarte w filmie Dumały znaczenia tytułowego symbolu:

Grupa I: Zapoznajcie się z hasłem „las” w „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego. Wybierzcie te z nich, które można powiązać z życiem duchowym człowieka i jego nieświadomością. Pogrupujcie je tematycznie, tworząc mapę mentalną dla omawianego zagadnienia.
np.: „las jako podświadomość, tajemnica, skupienie duchowe, medytacja, dusza lub schronienie duszy, ucieczka od ludzi, kontemplacja, miejsce pobytu pustelników, nauczyciel mądrości (lub mądrość jako idea), świątynia, miejsce kultu”.

Grupa II: Zapoznajcie z hasłem „las” w „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego. Wybierzcie te z nich, które można powiązać z lasem jako domem, bezpiecznym schronieniem, ucieczką od rzeczywistości. Pogrupujcie je tematycznie, tworząc mapę mentalną dla omawianego zagadnienia.
np.: „las jako ziemia, wielka macierz, pierwiastek żeński, pierwszy dom człowieka, ucieczka od świata, miejsce schronienia pustelników, banitów, wyrzutków, miejsce spotkań miłosnych, kraina baśni, czarów, marzenie senne”.

Grupa III: Zapoznajcie z hasłem „las” w „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego. Wybierzcie te z nich, które można powiązać z lasem jako zagrożeniem, niebezpieczeństwem czyhającym na człowieka. Pogrupujcie je tematycznie tworząc mapę mentalną dla omawianego zagadnienia.
np.: „las jako samotność, mrok, ciemność, grzech, błąd, błądzenie ludzkie, miejsce upodobane przez samobójców, siedziba zbójców i przestępców”.

Grupa IV i V: Spróbujcie ustalić jakie skojarzenia budzi tytułowy symbol w filmie Dumały. Pogrupujcie je tematycznie, tworząc mapę mentalną dla omawianego zagadnienia.

Jako pierwsze wyniki swojej pracy prezentują przedstawiciele grup IV i V. Ich spostrzeżenia umieszczane są na zbiorczej mapie mentalnej na tablicy. Następnie występują przedstawiciele grup pracujących ze słownikiem, a pozostali uczniowie sprawdzają, które sensy, wyodrębnione w filmie, pokrywają się z informacją słownikową. Jeśli któreś skojarzenie ze słownika pasuje także do filmu, a na tablicy go brakuje, uczniowie na bieżąco uzupełniają mapę mentalną.

Film przedstawia trzy obrazy śmierci. Nauczyciel prosi uczniów o scharakteryzowanie w dyskusji każdego z nich. Spostrzeżenia są notowane w skróconej formie na tablicy.

Śmierć w animowanym prologu: „martwy pragnie powrócić do świata, jest niespokojny, poszukuje więzi z żywymi, jest jednak uwięziony w grobie. Być może jest to obraz lęków syna związanych ze śmiercią ojca”.

Śmierć w wątku „domowym”: „widziana jest z perspektywy tego, kto zostaje żywy. Odejście ojca jest dla syna bolesnym przeżyciem, widzimy człowieka pogrążonego w głębokim żalu”.

Śmierć w wątku „leśnym”: „widziana jest z perspektywy umierającego, który dokonuje symbolicznego zerwania więzi ze światem (uśmiercenie syna) i w spokoju płynie ku nieznanemu”.

Uczniowie próbują dokonać podsumowania pracy nad interpretacją filmu, szukają ogólnego przesłania, jakie niesie dzieło. Jest to studium lęków i nadziei człowieka w obliczu śmierci, film, który uczy, jak pogodzić się z odejściem kogoś bliskiego (pełen obaw obraz śmierci z animowanego prologu zostaje zastąpiony o wiele łagodniejszym obrazem odpływającej łodzi). Należy zwrócić uwagę, że takie odczytanie jest jednym z wielu możliwych, i pozwolić uczniom szukać własnego rozwiązania.

Praca domowa

Symbol w dziele sztuki: otwiera nowe perspektywy czy zaciemnia przesłanie? Odpowiedz, odwołując się do wybranych tekstów symbolistów młodopolskich i do filmu Piotra Dumały „Las”.