Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

Doskonalenie umiejętności świadomego i krytycznego odbioru dzieła filmowego oraz uświadomienie możliwych korelacji między różnymi tekstami kultury (filmem i literaturą).

Cele szczegółowe: Uczeń:

• poznaje fragmenty dwóch ekranizacji „Lalki” Bolesława Prusa;

• dokonuje analizy i interpretacji fragmentów filmowych;

• potrafi określić specyfikę tekstu literackiego i przekazu filmowego;

• poznaje pojęcia dotyczące ekranizacji literatury;

• nazywa środki filmowego wyrazu i określa ich funkcje;

• kształci umiejętność pracy w grupie i udziału w dyskusji;

• ćwiczy umiejętność uzasadniania i wyrażania sądów.

Czas pracy 2 godziny lekcyjne Środki dydaktyczne wyznaczone fragmenty powieści „Lalka” B. Prusa, płyty DVD z filmami: „Lalka”, reżyseria Wojciech Jerzy Has (1968) oraz z serialem „Lalka”, reżyseria Ryszard Ber (1977), odtwarzacz DVD, telewizor/rzutnik.

Formy pracy praca indywidualna, praca z całą klasą. Metody pracy elementy wykładu, dyskusja, praca z tekstami kultury: literackim i filmowym.

Przebieg lekcji:

Uwagi: scenariusz zakłada przeprowadzenie zajęć po omówieniu „Lalki” B. Prusa, ale możliwe jest wykorzystanie niektórych jego elementów, bez znajomości tekstu literackiego, w ramach ćwiczenia filmoznawczego. Przy przygotowaniu i przeprowadzeniu zajęć można wykorzystać dodatkowe opracowania[1].

Przed lekcją uczniowie dostaną specjalne zadanie domowe (załącznik nr 1).

Część wstępna (5–10 min).

Nauczyciel wspólnie z uczniami przypomina najważniejsze ustalenia dotyczące treści i formy „Lalki” B. Prusa — powieść realistyczna; napisana w drugiej połowie dziewiętnastego wieku, o tematyce (wtedy) współczesnej; rozgrywająca się w kilku miejscach; koncentrująca się na trójce głównych bohaterów; wielowątkowa.

Nauczyciel pyta uczniów o ich wyobrażenie głównych postaci; którzy aktorzy współcześni mogliby zagrać ich role? Przypomina również, że czytając, za każdym razem dokonujemy konkretyzacji dzieła literackiego; wyobrażamy sobie miejsca, bohaterów i ich zachowania. Uświadamia, że czytelnikom w czasach Prusa łatwiej było zobaczyć ówczesne realia niż nam. Nasza wiedza wymaga podbudowy historycznej, głównie ikonograficznej.

Nauczyciel informuje o dwóch ekranizacjach „Lalki”, zrealizowanych w roku 1968 przez W. J. Hasa (trwa ona 157 min) oraz w 1977 — przez R. Bera (dziewięcioodcinkowy serial trwający 900 min).

Część centralna (70–80 min).

1. Odtworzenie czołówek obu filmów: z filmu W. J. Hasa: od wychodzenia Wokulskiego z piwnicy do końca napisów początkowych (od 4. do 9. min), z filmu R. Bera: napisy początkowe (od początku do 1:30 min)

2. Prowadzący pyta uczniów o różnice w obejrzanym materiale filmowym; w jaki sposób czołówka może sugerować tematykę i poetykę filmu?

3. Możliwe odpowiedzi uczniów:

a) w filmie Hasa zwraca uwagę pojawianie się w obrazie dopracowanych wizualnie kadrów i wędrówka bohatera: najpierw wydobywanie się z piwnicy, zranione ręce, odpadki i śmieci, schodzenie w dół i spoglądanie w górę na lepiej ubranych ludzi i inny świat; potem ujęcia z ruchomej kamery na dziwnie zastygłe kobiety w ramach starych obrazów, wyrzucone meble, zabawki — wszystko nieuporządkowane, zniszczone. Nie jest to obraz realistyczny ani przyjemny w oglądaniu. Całości towarzyszy monotonna, trochę „katarynkowa” muzyka. Może to sugerować film nacechowany estetycznie, subiektywny, o bohaterze zmagającym się z różnymi problemami;

b) w filmie Bera napisy początkowe pojawiają się na tle grafik, przedstawiających głównie dziewiętnastowieczną Warszawę; są one jednorodne kolorystycznie; zmieniają się spokojnie, w rytm „katarynkowej” muzyki. Może to sugerować historię realistyczną, opowiadaną w zgodzie z ówczesnymi realiami.

4. Nauczyciel prosi o podsumowanie tej części lekcji i sformułowanie wniosków.

5. Odtworzenie fragmentów pokazujących obraz Powiśla w obu filmach:

a) w filmie Hasa: od wyjścia Wokulskiego i Marianny z kościoła do wejścia obojga do budynku (od 40. min do 42. min);

b) w filmie Bera: spacer Wokulskiego po Powiślu (odcinek I od 59. do 62. min).

6 . W trakcie oglądania uczniowie zwracają uwagę na sposoby pokazywania Wokulskiego oraz miejsc, które ogląda i ludzi, którzy tam się znajdują. Po odtworzeniu fragmentów klasa zostaje podzielona na dwie grupy i każda z nich ma 5 min na zrobienie notatek, dotyczących jednego z filmów. Ich zapiski mają dotyczyć scenografii, kostiumów, charakteryzacji, środków aktorskiego wyrazu, planów filmowych, ruchów kamery, dźwięków. Następnie reprezentanci obu grup przedstawiają i uzupełniają swoje notatki i wspólnie z nauczycielem próbują porównać materiały filmowe.

7 . W obu filmach podkreślana jest brzydota pokazywanych ludzi i miejsc; niektóre ujęcia są naturalistyczne (śmieci, bardzo zniszczone ubrania, rozwalające się budynki, rozkładające się szczątki zwierząt). W filmie Hasa filmowane głównie w szerszym planie, kamerą w ruchu, z bohaterami schodzącymi w dół. W filmie Bera wiele zbliżeń twarzy ucharakteryzowanych na wyniszczone, chore, nienaturalnie zachowujący się ludzie, głos bohatera z off-u, góry odpadków, dym, częste kontrplany — konfrontujące Wokulskiego z widzianymi przez niego ludźmi.

8. Nauczyciel przypomina, że akcja powieści toczy się również w Zasławku — w majątku pani Zasławskiej i prosi uczniów o napisanie kilku zdań, jak wyobrażają sobie dom, wnętrza, park; jak chcieliby je pokazać w filmie — na co zwracaliby uwagę? Na wykonanie tego zadania mają 3 min, a potem 5 min na odczytanie swoich propozycji.

9. Odtworzenie fragmentów z Zasławka — w filmie Hasa: od 105. do 109. min, w filmie Bera: odcinek VI, od 30. do 33. min. Polecenia związane z tymi fragmentami są podobne jak przy poprzednich — też z podziałem na dwie grupy; tym razem jeszcze przed odtworzeniem materiałów filmowych.

10. Możliwe odpowiedzi uczniów:

a) w filmie Hasa: ujęcia statyczne, specyficzna scenografia — powyginane, ostro zakończone gałęzie bez liści, stosy jabłek na ziemi, nierealistyczne oświetlenie, trudne do określenia miejsce, bardzo wolne ruchy bohaterów, przedmioty na pierwszym planie, nienaturalny kolor nieba, dominacja bliskich planów;

b) w filmie Bera: jasne wnętrza, ludzie w jadalni i w parku, dynamiczny montaż, żywa rozmowa, wyraźne emocje, naturalne zachowania, realistyczna bogata scenografia.

11. Nauczyciel wspólnie z uczniami dokonuje podsumowania tej części lekcji. Podkreślenie subiektywizmu i wyraźnego nacechowania estetycznego wersji W. J. Hasa oraz bardziej tradycyjnego, bliższego tradycyjnej poetyce powieści w serialu R. Bera.

12. Nauczyciel przypomina o zadaniu domowym i informuje o tym, że odtworzy dłuższe fragmenty obu filmów oraz prosi o zwrócenie uwagi na sposoby przedstawiania w obu filmach wątków związanych z koncertem Molinariego (pod względem formy i treści). Prosi też o robienie notatek w trakcie oglądania.

13. Odtworzenie fragmentów filmowych:

a) w filmie Hasa: od 114. do 117. min;

b) w filmie Bera: odcinek VIII, od 16:30 do 22. min.

Po obejrzeniu fragmentów uczniowie mają 2 min na przejrzenie swoich notatek i przygotowanie się do odpowiedzi na pytania:

Która z wersji jest bliższa ich wyobrażeniu fragmentu książki i dlaczego?

Którą z wersji uznają za ciekawszą, w jakimś sensie lepszą i dlaczego?

Uczniowie, odpowiadając na pytania, mogą zauważyć w filmie Hasa znaczną kondensację treści — ale bez pominięcia najważniejszych aspektów relacji między bohaterami; specyficzny sposób pokazywania kobiet w trakcie koncertu (nieco surrealistyczny); natomiast w filmie Bera: większy stopień wierności treści powieści; bardziej realistyczne zachowania postaci — chociaż i tu scena częstowania się jest niemal naturalistyczna.

Część podsumowująca (5–10 min).

Nauczyciel przypomina uczniom, że terminy ekranizacja i adaptacja filmowa są dzisiaj uznawane za synonimy. Istnieje wiele teorii określających możliwe relacje między literaturą a jej „przeniesieniami” na ekran; poczynając od koncepcji o przekładzie intersemiotycznym z udziałem znacznego czynnika interpretacji reżysera, przez podkreślanie swoistej wierności oryginałowi literackiemu (w sferze treści i ducha); po „twórczą zdradę”, transpozycję czy analogię. Na pewno na podstawie obejrzanych i omówionych fragmentów obu ekranizacji „Lalki” B. Prusa można mówić o ciekawym, autorskim i różnorodnym wykorzystaniu tekstu literackiego do stworzenia filmu. Tym bardziej, że W. J. Has był nie tylko reżyserem, ale i scenarzystą filmu, który dla dobra swojej koncepcji zrezygnował z kilku postaci czy znaczących wydarzeń z powieści, a jego film jest interpretowany w kontekście symbolicznym, ekspresjonistycznym, naturalistycznym.

Uwagi końcowe.

Z powodu ograniczeń czasowych wybrałam tylko kilka znaczących fragmentów filmowych, ale na zajęciach dodatkowych lub w klasie humanistycznej można obejrzeć i omówić inne sceny z obu filmów; poćwiczyć nazywanie oraz określanie funkcjonalności środków filmowego wyrazu, porównywanie zastosowanych rozwiązań i ich wartościowanie. Na przykład:

a) pierwsza rozmowa Wokulskiego z Marianną (u Hasa — od 41. do 44. min; u Bera —odcinek I, od 66:30 do 69. min);
b) Wokulski u Łęckich przed wyjazdem do Paryża (u Hasa — od 96. do 100. min; u Bera — odcinek IV, od 71. do 77. min);
c) Wokulski u księcia — prezentacja idei spółki handlowej (u Hasa — od 52. do 56. min; u Bera — odcinek IV, od 35. do 40. min).

Praca domowa:

Odwołując się do obejrzanych na lekcji fragmentów, napisz pracę, w której rozważysz, czy współczesny młody widz może być zainteresowany filmami takimi jak dzieło W. J. Hasa czy serial R. Bera. Postaraj się przekonująco ilustrować swoje przemyślenia i uzasadniać sądy.

Załączniki:

Załącznik nr 1

Zadanie domowe, związane z przygotowaniem się do lekcji.

Przeczytaj ponownie rozdział XIII z II tomu „Lalki” B. Prusa, zatytułowany „W jaki sposób zaczynają się otwierać oczy?”; zwróć uwagę na sprawy związane z koncertem Molinariego — koncentrując się na postaciach Wokulskiego i Łęckiej.

Bibliografia:[1]

1. Alicja Helman, „Dziesięć tez na temat filmowej adaptacji literatury” [w:] „Wokół problemów adaptacji filmowej”, praca zbiorowa, Łódź 1997.
2. Ewelina Nurczyńska-Fidelska, „Adaptacja filmowa” [w:] „Kino bez tajemnic”, Warszawa 2009.
3. Elwira Rewińska, „Literatura na ekranie” [w:] „Film w szkole”, Warszawa 2009.