Krótka informacja o filmie

Wenecja, 1596 rok. Młody arystokrata o imieniu Bassanio prosi swojego bogatego przyjaciela Antonio o trzy tysiące dukatów na podróż do Belmont, gdzie chciałby zabiegać o rękę pięknej Portii.

Antonio nie jest w stanie pomóc przyjacielowi, gdyż zainwestował wszystkie swoje pieniądze w statki, które odbywają podróż do odległych portów. Postanawia jednak zwrócić się o pomoc do żydowskiego lichwiarza Shylocka, którym gardzi. W pełni tego świadomy, Shylock, pożycza mu pieniądze, ale na swoich, dość przewrotnych zasadach.

Tymczasem trwają starania adoratorów o rękę Portii. Warunki postawione przez jej ojca mówią, że ten będzie jej wybrańcem, któremu uda się wybrać właściwą szkatułkę. Nieoczekiwanie tego wyboru dokonuje Bassanio i zostaje jej małżonkiem.

Niestety wszystkie statki Antonio toną podczas sztormu. Niewzruszony Shylock domaga się spłaty długu. Sprawa trafia do sądu, w którym wiele będzie zależało od ukrytej pod kostiumem sędziego Portii.

Związki z podstawą programową

Język polski

Uczeń:

• Odczytuje sens całego tekstu oraz wydzielonych przez siebie fragmentów;
• Potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości (zakres podstawowy);
• Czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych
• w szkole (zakres rozszerzony);
• Szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych
• i elektronicznych, w tym Internetu) (zp);
• Prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki (zp);
• Określa problematykę utworu (zp);
• Wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne) (zp);
• Konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Film może być omawiany jako kontekst do innych dramatów Szekspira lub ich ekranizacji.

Wiedza o kulturze

Uczeń:

• Zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• Wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• Analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki;
• Analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• Wypowiada się na temat dzieła sztuki używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium);
• Dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Referat odnośnie kontekstu historycznego, poszukiwania w źródłach historycznych.

Praca z fragmentami dramatu i filmu (w aspekcie adaptacji).

Dyskusja po filmie, praca w zespołach (warsztaty) na temat poszczególnych grup zagadnień.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Ze sceny na ekran

W informacjach prasowych dotyczących filmu wspomniano, że reżyser zamierzał stworzyć kinową wersję dramatu, a nie tylko zaadaptować sztukę teatralną na film. Przyjrzyjmy się, czy ten zamiar się powiódł.

Jak sądzisz, jaka jest różnica między tymi dwoma podejściami? Pomogą ci w tym poniższe określenia. Zaznaczając właściwą odpowiedź zdecyduj, czy odnosi się ona do sfilmowanego przedstawienia teatralnego, czy wersji kinowej.

Kontekst

Jedną z podstawowych różnic pomiędzy wersją filmową dramatu Szekspira, a jej realizacją teatralną, jest ta, że w tej pierwszej, reżyser może czuć się potrzebę dostarczyć widzowi informacji, na temat zdarzeń poprzedzających te, które za chwilę będą się rozgrywać przed naszymi oczami.

To szczególnie się odnosi do „Kupca weneckiego”, który w wersji scenicznej zaczyna się bardzo nagle, z udziałem jednej, nienazwanej postaci (Antonio), oznajmiającym dwóm innym nieznanym jeszcze bohaterom, że nie może pojąć dlaczego jest taka smutna.

Od publiczności teatralnej można by oczekiwać, że dowie się, kim są bohaterowie z programów teatralnych lub być może wcześniej przeczytała dramat. Ale reżyser filmowy zwracający się do masowej widowni nie może mieć takich założeń. Dlatego musi on zrobić krok do przodu i wyjawić więcej, niż to zrobił Szekspir w pierwszym akcie.

Zobacz sekwencję otwierającą, która wprowadza nas w Wenecję roku 1596. Wiedząc to, zastanów się nad następującymi zagadnieniami:

• pochodzeniem słowa „getto”
• rodzajem restrykcji, odnoszących się do zamieszkałej przestrzeni przez społeczność żydowską w Wenecji.
• cóż atrakcyjnego ma do zaoferowania ta społeczność – np. dla młodego chrześcijanina
• sposobami, w jaki Żydzi byli wyodrębniani pod względem ich wyglądu
• w szesnastowiecznej Wenecji
• co znaczy „lichwa” I dlaczego Żydzi byli szczególnie kojarzeni z tą działalnością
• naturą handlu w takim mieście jak Wenecja
• znaczeniem tego, że biznes był bezwzględny i fortuna mogła się łatwo odwrócić
• jakie było znaczenie przywdziewania masek przez młodych mężczyzn i kobiet w Wenecji
• jakie były uprzedzenia do ludzi o korzeniach żydowskich, obecnych w chrześcijańskim społeczeństwie, jakie lęki i wyobrażenia stanowiły pożywkę dla tych poglądów.

Sekwencja otwierająca film Radforda dostarcza także informacji, sugerujących charakter stosunków pomiędzy kluczowymi postaciami. Zanim padną pierwsze wersety z Szekspira, dosyć dużo dowiadujemy się o:

• religijnych uprzedzeniach Antonia
• stosunku Antonia do Shylocka
• stosunku Antonia do Bassanio
• relacjach między Lorenzo a Jessiką

Opisz, co ta sekwencja otwarcia sugeruje w tych kwestiach?

„Sprzedawanie” idei filmu

W początkowym stadium pracy nad filmem, jego twórcy (reżyser lub producent) muszą przekonać do projektu ludzi, którzy mają na niego wyłożyć pieniądze. W przypadku „Kupca weneckiego”, musi to być szczególnie umotywowane ze względu na wysokość budżetu, na który złożyło się wiele firm z różnych krajów (zwróć uwagę na kraj/e produkcji „Kupca weneckiego”).

Wyobraź sobie, że jesteś na miejscu reżysera Radforda i musisz „sprzedać” ideę tego filmu w kliku (powiedzmy w 100) słowach.

Spróbuj powiedzieć o czym ma być ten film, tak by zabrzmiało to wiarygodnie. Jakie dramatyczne elementy on zawiera; do jakich emocji się odwołuje. Dlaczego właśnie teraz jest dobry czas na to, by sfilmować akurat ten dramat Szekspira?

Oto przykłady zdań, które mogą ci pomóc w tym zadaniu:

• jest to opowieść o niegasnących emocjach, takich jak nietolerancja i chęć odwetu
• to sztuka o miłosierdziu, jak sugeruje aktorka grająca Porcję „to jest
• o przebaczeniu i o tym jak potrafimy się wznieść ponad nasze normy, uprzedzenia i różnice”
• producent filmu dodał „żyjemy w społeczeństwach, owładniętych przez rasizm, a ta sztuka pokazuje to jakby przez szkło powiększające”
• punkt kulminacyjny rozgrywa się przed sądem, co często jest kluczowym momentem popularnych filmów policyjnych i przyciąga publiczność, która lubi takie momenty, dzięki czemu łatwiej będzie sprzedać film
• film powinien mieć „długie nogi”, tzn. będzie przynosił profity przez dłuższy czas, z rynku dvd, zaistnieje na rynku edukacyjnym

… teraz dodaj twoje argumenty przemawiające za realizacją tego filmu

Postaci

Silą obrazu filmowego jest to, że mocno odciska się w umyśle widza, a jeżeli jest on wizualną wersją książki lub sztuki, to często zawłaszcza znaczenie prototypu. Jeszcze silniej dzieje się tak, gdy daną postać odtwarza gwiazda lub bardzo znany aktor, którego interpretacja roli na lata trafia na łamy magazynów, a nawet podręczników historii kina.

Jaka jest twoja własna wizja Shylocka?

Ta sztuka ma tytuł sugerujący, ze to Atonio jest jej głównym bohaterem, ale w istocie ona jest o Shylocku, który mimo, że pojawia się kilka razy, skupia na sobie główną uwagę. Przez setki lat pojawiło się tysiące interpretacji tej postaci. Nawet kino zdążyło się „dorobić” kilku różnych jej wariacji.

Wczesny francuski film z 1913 r. zatytułowany „Shylock” pokazuje tę postać jako smutną karykaturę, kojarzącą się z dawnymi, mało tolerancyjnymi czasami.

Film Jonathana Millera z 1969 r. uwiecznił Laurence’a Oliviera jako Shylocka, żyjącego w dziewiętnastowiecznym kupieckim społeczeństwie, desperacko próbującego się z nim zasymilować. Większość ostrych antychrześcijańskich wątków została tu usunięta.

Pomiędzy tymi dwoma interpretacjami Europę dotknął horror nazizmu i holocaust. Wszystkie powojenne interpretacje „Kupca weneckiego” były realizowane ze świadomością, że Auschwitz, podobnie jak ta sztuka, także stało się częścią naszej kultury

Dyskusja o Shylocku

Ale czy to znaczy, że „Kupiec wenecki” nie powinien być więcej przedstawiany? Czy też, jak to zrobiono w scenicznej i filmowej interpretacji Millera/Oliviera, powinno się usuwać kwestię „Nienawidzę go, bo jest chrześcijaninem?”

Jaka jest twoja wizja Shylocka? W sztuce Szekspira, on pojawia się dopiero w 3 scenie aktu I. Przypomnij sobie tę scenę i przedyskutuj możliwości interpretacyjne, jakie daje ona aktorowi grającemu Shylocka i reżyserowi filmującemu tę scenę.

Następnie porównaj twoją wizję ze sposobem, w jaki przedstawił tę postać Radford. Zwróć uwagę na towarzyszącą jej scenę z targu z mięsem jako kontekst do pokazania Shylocka. Co sądzisz o kreacji Ala Pacino? Co go różni, bądź nie, od chrześcijan?

Brak reprezentacji Żydów

Kluczową sprawą dla sukcesu lub porażki adaptacji tej sztuki jest interpretacja postaci Shylocka, sportretowanie indywidualności jego samego oraz jego przeżyć. Niezwykle ważnym zadaniem dla Pacino i innych twórców tego filmu było to, ze my powinniśmy zobaczyć jego bohatera jako osobę, która dokonuje niewłaściwych wyborów, rodzącą się poprzez własne cierpienie a nie tylko jako jakąś ponurą manifestację jego żydowskiej społeczności.

Po zobaczeniu filmu Radforda zastanów się nad tym:

• czy czujesz jakąś sympatię do Shylocka na początku sztuki?
• czy jego złość w stosunku do Antonio jest uzasadniona, choć żywienie się tą złością jest błędne?
• czy myślisz, że tym co go najbardziej absorbuje jest utrata córki czy jego pieniędzy? Jak on reaguje na wieść, że prawdopodobnie pierścień Leaha został wymieniony na małpę?
• czy wg ciebie jest on bardziej starym, doświadczonym przez los człowiekiem, czy żydowskim lichwiarzem?
• czujesz jakąś sympatię do Shylocka zmuszonego jadać w towarzystwie chrześcijan w czasie gdy jego dom był okradany – czy tez po prostu masz nadzieję, że Jessice uda się jednak uciec?
• czujesz współczucie dla Shylocka, gdy on w końcu zostaje potępiony oraz zmuszony do przejścia na chrześcijaństwo i oddania ponad połowy swojego majątku państwu weneckiemu?
• czy myślisz, ze jego wrogowie są moralnie lepsi od niego? Czy oni też powinni być osądzeni przez Portię?

Inne stereotypy

Mamy wiele do zawdzięczenia Anglii lat 1590. W 1588 roku zdołała zwyciężyć Filipa Hiszpańskiego, co ochroniło ją przed inwazją obcych a także przed powrotem do katolicyzmu. W tym okresie nikt nie był bezpieczny. Anglia prowadziła wojnę z Hiszpanią na terenach Holandii i stale panował tam stan alarmowy. Londyn z kolei był najbardziej zaludnionym miastem ówczesnej Europy i stał się domem dla wielu obcych społeczności, które wybrały ją lub zostały zmuszone osiedlić się tu z powodu prześladowań wobec protestantów w większości krajów europejskich.

W tym kontekście powinniśmy rozpatrywać częste stereotypizowanie cudzoziemców u Szekspira. On żył w czasach, kiedy w Anglii bycie obcym z zagranicy budziło zarówno fascynację, jak i pewne podejrzenie. Dlatego te dwuznaczne emocje najlepiej było przerodzić w śmiech. Shylock nie jest jedyną postacią w „Kupcu weneckim” pokazaną w kontekście satyrycznym.

W momentach prezentowania różnych międzynarodowo konkurentów do ręki Porcji chodzi o pokazanie pewnej wielowymiarowości a nie tylko ich majątkowych oczekiwań.

Kilka scen, w których Porcja i Nerissa komentują lub wchodzą w relacje z tymi obcymi, reżyser je ograniczył jednej.

• które z narodowości pominął i jak myślisz, dlaczego?
• jaka jest twoja reakcja na portret księcia Maroka w filmie? Jaki stereotyp ta scena zawiera odnośnie ludzi z krajów islamskich lub północno-wschodniej Afryki? Czy to są postaci niczym z bajek, czy tez są pokazane w sposób obraźliwy?
• jak odbierasz portret księcia Aragonii? Co czyni tę postać zabawną? Czy to jego „cudzoziemskość” czy też zniewieściałość?
• do jakiego stopnia wybór tych postaci odbija ich narodowy charakter?

Wenecja

Szekspir, na ile udało się ustalić, nigdy nie wyjechał za granicę, nigdy też nie odwiedził Włoch, ani Wenecji. Dla przeciętnej londyńskiej publiczności teatralnej późnych l. 1590, Wenecja była równie egzotyczna i dziwna jak kompletnie fikcyjne królestwo – Belmont. Dziś podróże wakacyjne uczyniły Wenecję bardziej znajomą, więc obecnie to Belmont pełni bardziej egzotyczną funkcję.

Co ci przychodzi na myśl, kiedy oglądasz Wenecję?

Czy film pokazuje nam turystyczną wersję miasta, czy też udaje się mu sprawić wrażenie Wenecji wyobcowanej i niebezpiecznej? Mówi się, że ten film buduje wrażenie Wenecji jako miejsca ukrytych przyjemności i bólu, ciemnych zaułków i hipokryzji, odbijających psychologię kupców i pasożytujących arystokratów, zajętych głównie swoimi przywilejami, ryzykiem, handlem i profitami. Myślisz, że to prawda?

Porównaj dom Antonio i Bassanio. Jakie informacje wynosimy oglądając dwór Bassanio o jego stosunku do pieniędzy i rodzaju wydatków, na jakie on się skarży Antonio i które zagrażają jego posiadłości?

Co powiesz o domu Shylocka? Jak on jest urządzony, czy jest wyrazem „piekielnego” środowiska, na jakie uskarża się Jessica?

Belmont

Piękną górę Belmont wymyślił Szekspir. Chodziło mu, by stanowiła znaczący kontrast w stosunku do świata Wenecji. Przypomnij sobie jak Bassanio wyjaśnia Antonio, dlaczego musi jechać do Belmontu, by spróbować tam szczęścia i sprawdzić, czy dostanie rękę Porcji i majątek. Jakie słowa kluczowe tam występują? Jaki nastrój one sugerują?

W filmie Radforda, ta mowa zbiega się obrazami Porcji i jej domem. Wyjaśnij, w jaki sposób sceneria odbija:

• lekkość/łagodność,
• kobiecość,
• intrygę,
• magię/baśniowość.

Relacje

Podobnie jak napięte są wzajemne relacje, między Antonio a Shylockiem, w całej sztuce występuje cała kombinacja kluczowych relacji międzyludzkich, które powinny być zinterpretowane zarówno przez aktorów, jak i reżysera. Oto najważniejsze z nich:

ANTONIO i BASSANIO

Czy oni są czymś więcej, niż przyjaciółmi? Czy to ma znaczenie? Męska przyjaźń w czasach Szekspira była prawdopodobnie bardziej akceptowalną formą emocji, nawet od miłości, niż dziś.

W tym kontekście, jaka była twoja reakcja na scenę w sypialni Antonio, w której Bassanio mówi mu o swoich planach i prosi o pieniądze. Do jakiego stopnia mamy tu do czynienia z uwodzeniem? A może Antonio dobrze wie o co tu chodzi?

JESSICA I SHYLOCK

Co sądzisz o ich relacjach? Szekspir nie dał im razem za dużo czasu, a jeżeli się już razem pojawiają, Shylock zwykle rozkazuje Jessice, ustawiając ją po kątach. Prawda w ich wzajemnych stosunkach wyłania się w chwilach, kiedy są osobno, obnażając ich. Czy ich rozłąka jest naznaczona smutkiem? W jaki sposób Radford podkreśla fakt, że Jessica, żyjąc w chrześcijańskim świecie, jest godna współczucia?

Wskaż na inne, ciekawe relacje…

Scena w sądzie

Wyobraź sobie, że jesteś odpowiedzialny za sfilmowanie tej kluczowej sceny. Od niej zależy wymowa całego filmu. Twoim zadaniem jest przestudiować ją, najpierw czytając, a następnie porównując z wersją kinową.

• Zwróć uwagę, w jaki sposób Pacino gra w tej scenie, obserwując jego gestykulację, poruszanie się oraz to, w których momentach akcentuje swoje wypowiedzi.
• Jak zmienia się nastrój tej sceny? W dramacie i w filmie?
• Czy twoim zdaniem Shylock został tu potraktowany źle?
• Co sądzisz o Portii, która zasadza na niego coś w rodzaju pułapki?
• Czy sędziowie są sprawiedliwi wobec Shylocka?
• Jakie treści przekazuje nam Radford o Shylocku? Czy jego zachowanie świadczy tylko o nim samym, czy też odbija w pewien sposób żydowską społeczność.

Zakończenie

• Co sądzisz o scenach końcowych? Zwłaszcza o intrydze związanej z pierścionkiem? Jaką rolę ona tu pełni?
• Wyjaśnij znaczenie sceny rozpruwania ryby przez rybaka? Czy ona służy jedynie podkręceniu nastroju czy też symbolizuje los Jessici? Czy tylko jej?
• Co powiesz o innych kobietach tej sztuki? Czym one się różnią od Jessiki?
• Porównaj świat mężczyzn i kobiet w „Kupcu weneckim”. Która płeć ma większy wpływ na rozwój wydarzeń.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Mimo skomplikowanej fabuły, „Kupiec Wenecki” jest niezwykle popularną sztuką wśród filmowców. Wersja Michaela Radforda jest jej siedemnastą ekranizacją. Pierwsza powstała już w 1908 roku w reżyserii J. Stuarta Blacktona.

Często mówi się o ponadczasowości tego komediodramatu. Dlatego ważnym punktem analizy filmu powinno być rozważenie, co sprawia, że napisana w roku 1597 sztuka, w 2004 roku po raz kolejny przewinęła się przez ekrany kin na całym świecie. Na czym polega jej wieloznaczny potencjał, który pozwala wydobyć znaczenia i sensy z pierwowzoru. Jak poradził sobie z tym zadaniem Michael Radford.