Uwagi wprowadzające

Teksty o charakterze audiowizualnym (w tym głównie dzieła filmowe) są pożądanym narzędziem w edukacji aksjologicznej młodego pokolenia, którą pojmuję jako wprowadzanie uczniów w świat wartości metodą partnerskiego dialogu oraz pomoc młodym ludziom w konstruowaniu systemu wartości przy pełnym zrozumieniu i szacunku dla ich potrzeb. W dyskusjach z młodzieżą warto wykorzystywać dzieło filmowe z wielu przyczyn, w tym dwóch najważniejszych: po pierwsze — tekst audiowizualny jest dla uczniów atrakcyjny i zazwyczaj (pominąwszy przypadki dzieł formalnie złożonych) łatwy w odbiorze, po drugie — dzięki mechanizmowi projekcji-identyfikacji młody człowiek może „wejść w skórę” bohatera filmowego i razem z nim przeżywać różne stany emocjonalne, dokonywać samorefleksji oraz, czego byśmy sobie jako pedagodzy najbardziej życzyli, poprawiać jakość swojego życia.

Dzieło filmowe można i należy wykorzystywać w szkolnej praktyce wychowawczej, nie tylko z uwagi na fakt pełnionych przezeń funkcji poznawczych. W pracy z młodzieżą warto czerpać z psychologicznego potencjału filmu, który może posłużyć konfrontacji własnego życia z postawami i zachowaniem filmowych bohaterów, wpływać na rozwój osobowości, wspomagać budowanie hierarchii wartości i kształtowanie postaw społecznie pożądanych. Kontakt z dziełem filmowym może pełnić również funkcje profilaktyczne, wspierać nauczycieli w podejmowaniu dyskusji z uczniami na temat ich funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Jednym z podstawowych tematów z tego obszaru jest problematyka związana z przemocą, która powinna być i jest przedmiotem zainteresowania nauczycieli oraz wychowawców. W mojej opinii film jest doskonałym narzędziem pracy w tym obszarze.

Przygotowując zajęcia oparte na filmach podejmujących temat przemocy, w pierwszym kroku należy dokonać starannej selekcji tytułów. Nie wszystkie filmy, w których obecna jest przemoc, nadają się do pracy z młodzieżą. Nie mam tu na myśli ilości rozlanej krwi czy łez bohaterów, ale to, na ile może on pomóc młodym ludziom w zrozumieniu pewnych kwestii; czy ma w sobie pewien potencjał edukacyjny. Chodzi więc o postawienie sobie pytania: w jakim celu chcę ten film pokazać młodym ludziom? Co chcę przez to osiągnąć? Najbardziej oczywistymi odpowiedziami byłyby: chcę, żeby w ich życiu było mniej przemocy, żeby się szanowali, żeby wiedzieli, gdzie udać się po pomoc, jeśli są jej ofiarami. Pobożne życzenia? Moralizatorstwo? Przemoc istnieje i będzie istniała. Agresja jest cechą konstytutywną jednostki ludzkiej; niektórzy twierdzą nawet, że warunkuje przetrwanie naszego gatunku. W mojej opinii zajęcia dotyczące przemocy i agresji powinny służyć samopoznaniu: z jednej strony — zrozumieniu, gdzie leżą źródła przemocy (mojej wobec innych i innych wobec mnie), jakie potrzeby stoją za agresywnym zachowaniem ludzi i jakie strategie zastosować, gdy dzieje się przemoc. W znalezieniu przez uczniów odpowiedzi na wszystkie powyższe pytania pomocą może okazać się praca z tekstem filmowym.

W aksjologicznej edukacji audiowizualnej, czyli takiej, której celem jest wsparcie w procesie wychowania „ku wartościom” uczniów oraz rozbudzenie autorefleksji, niezwykle ważna jest struktura pracy z filmem, która w znaczący sposób wpływa na jego odbiór. Na ową strukturę składają się: prelekcja (wstęp przed filmem), projekcja i dyskusja po seansie. Zarówno podczas prelekcji, jak i dyskusji, osoba prowadząca powinna animować dialog z uczestnikami, którego celem ma być poszerzenie pola świadomości słuchaczy w zakresie podejmowanej tematyki, znalezienie kontekstu, dzięki któremu filmowa wypowiedź uzyska walor życiowego doświadczenia. Wspólne, filmowe doświadczenie otwiera przed częścią nauczycieli oraz większością uczniów możliwość prezentacji własnego punktu widzenia, oceny ułamka świata w nim opisanego. Nierzadko wielopoziomowo zbudowana narracja filmowa otwiera widzów na interpretację, którą wyjaśniają także pozafilmowe doświadczenie świata. Niezwykle ważna jest tu również postawa nauczyciela, który powinien zrezygnować z roli „wiedzącego lepiej” na rzecz funkcji mentora — doświadczonego przewodnika, zadającego uczniom pytania otwarte i zachęcającego do refleksji. Tylko w taki sposób, poprzez rozmowę i umożliwienie uczniom samodzielnych przemyśleń, można pobudzić ich świadomość. Zadaniem nauczyciela jest zasugerowanie kierunku odbioru filmu, ale to od ucznia powinno zależeć, w jaki sposób przebiegnie jego refleksja i z jakimi przemyśleniami w efekcie zakończy zajęcia.

Refleksja metodyczna

Celem przedstawienia metodycznych doświadczeń w pracy wykorzystującej film na zajęciach dotyczących przemocy, do studium przypadków wybrałam dwa pełnometrażowe obrazy: Przytul mnie Kaspara Munka (2010) i Sala samobójców Jana Komasy (2011) oraz krótkometrażowy film młodego reżysera Mikołaja Wróbla pt. Efekt domina (2016)[1]. Warto zastanowić się, w jaki sposób włączyć powyższe filmy w strukturę pracy w warunkach szkolnych. O ile zajęcia z filmem Efekt domina można przeprowadzić na dwóch jednostkach lekcyjnych, o tyle na pracę z produkcjami pełnometrażowymi potrzebujemy znacznie więcej czasu (na pełną realizację tych zajęć należy zaplanować około 150 minut). W wymienionych filmach prezentowane są właściwie wszystkie typy przemocy, z którą mają kontakt uczniowie — słowna, rówieśnicza, rodzinna, cyberprzemoc. Projekcję każdego z nich można poprzedzić tym samym wstępem; poniżej przedstawiam jego schemat.

Prelekcję rozpoczynam od slajdu z wizerunkiem Jamesa Rodemeyera (nie zdradzając na początku jego tożsamości), prosząc, aby uczniowie opisali chłopca. Uczestnicy zajęć zazwyczaj opisują go jako „sympatycznego nastolatka” czy „spoko gościa”. Na kolejnym slajdzie, pod zdjęciem Jamesa, pojawia się napis: JAMIE IS STUPID, GAY, FAT ANND UGLY. HE MUST DIE![2], który zazwyczaj zadziwia uczniów (zaangażowanie emocjonalne jest ważną częścią tych zajęć). Tłumaczę, że napis ten to jeden z komentarzy, który znalazłam pod filmikiem, który chłopiec umieścił na YouTubie. Opowiadam historię Jamiego[3], który był ofiarą szkolnej przemocy i w jej efekcie popełnił samobójstwo. Warto wspomnieć, że o chłopcu zrobiło się głośno, gdy na jednym z koncertów Lady Gaga zadedykowała mu piosenkę i wygłosiła na jego temat przemówienie. Następnie przytaczam przykład Bartka, bohatera filmiku Bartek szuka dziewczyny[4], który krąży w sieci od kilku lat (jeśli jest taka możliwość, warto zaprezentować jego fragment). Część z uczniów oglądała ten filmik lub którąś z jego wielu przeróbek, zatem często żywo reagują. Zadaję pytanie: jak myślicie, jakie komentarze pojawiły się pod tym filmikiem? Dlaczego w większości negatywne/hejterskie? Bywają grupy, w których pojawiają się komentarze typu „sam jest sobie winny”, te głosy stają się dla mnie powodem do rozpoczęcia dalszej części dyskusji, dotyczącej podziału ról w akcie przemocy. W rozmowie często dochodzimy do wniosku, że we współczesnym świecie (a zwłaszcza w świecie wirtualnym) role ofiar i sprawców są płynne. Nie tylko możemy być, dla przykładu, przedmiotem obelg hejterskich, stając się ofiarą cyberprzemocy, ale również sprawcą, wypisującym anonimowo komentarze pod zamieszczonymi treściami.

Niezwykle istotnym elementem tej części zajęć jest dla mnie zwrócenie uwagi na rolę świadka w akcie przemocy. Większość z nas, którzy na co dzień spotykamy się z aktami przemocy w sieci, w szkole, na ulicy, nie reaguje na nią (proponuję, aby w grupie uczniów zrobić sondę i zadać pytanie, kiedy ktoś z nich ostatnio zareagował, będąc świadkiem takiego zdarzenia). Przywołuję w tym momencie myśl Martina Luthera Kinga: „Ten, kto biernie akceptuje zło, jest za nie tak samo odpowiedzialny jak ten, kto je popełnia”, prosząc, aby uczniowie na moment się nad tym zdaniem zatrzymali w swoich przemyśleniach (do cytatu wrócimy po projekcji filmu).

Wydawać by się mogło, że powyższy schemat pracy przed filmem dotyczyć może jedynie filmów oscylujących wokół tematyki związanej z cyberprzemocą. Proszę jednak pamiętać o tym, że we współczesnym świecie rzeczywistości rozszerzonej, w której funkcjonują nasi uczniowie, nie ma podziału na świat wirtualny i realny. Większość aktów przemocy rówieśniczej, z którymi mają do czynienia, dzieje się zarówno w sieci, jak i w „realu”.

Prelekcję przed filmem Przytul mnie kończę informacją dotyczącą scenariusza filmu, którego inspiracją były wydarzenia mające miejsce w Gdańsku (sic!) w 2006 r. Przed Efektem domina informuję uczniów, że film jest półamatorską produkcją młodego (wówczas kilkunastoletniego) twórcy.

Dyskusję po filmie Przytul mnie otwieram rozwinięciem historii Ani, uczennicy gdańskiego gimnazjum, która na oczach swoich klasowych kolegów oraz koleżanek została upokorzona i molestowana seksualnie, a w efekcie popełniła samobójstwo, wieszając się na skakance w swoim własnym domu. Po krótkim omówieniu tej historii zadaję uczniom pytanie, czy takie wydarzenie mogłoby mieć miejsce w Waszej szkole/klasie? Jak myślicie, czy gdyby któraś z osób nie filmowała całego wydarzenia, Ania posunęłaby się do tak dramatycznego czynu?

W dalszej części wykorzystuję metodę dramową. Proponuję uczniom, aby wyobrazili sobie, że na pewien czas sala kinowa/lekcyjna zamieni się w salę rozpraw. Na środek proszę 10 ochotników, a każdemu z nich wręczam kartkę z imieniem: SARA, JONAS, MAMA SARY, MIKKEL, OJCIEC HASSANA, MATKA MIKKELA, HASSAN, OJCIEC HASSANA, LOUISE, MATKA LOUISE. Reszta uczniów wciela się w rolę ławy przysięgłych. Zapraszam uczniów do dyskusji, w której mają określić, kto jest winny śmierci Sary. Osoby wcielające się w role bohaterów filmu mają za zadanie znajdować argumenty na swoją obronę. Dopiero w tej części zajęć, podczas dyskusji, dochodzimy do kwestii dotyczących źródeł przemocy. Uczniowie bez problemu dochodzą do wniosku, że za agresywnym zachowaniem Louise i Hassana stoi silna potrzeba miłości oraz uwagi ze strony rodziców. Na przykładzie tych bohaterów można również porozmawiać o płynności ról w aktach przemocy — od roli ofiary w domu, po rolę sprawcy w grupie rówieśniczej. Ze strony uczniów często padają również oskarżenia wobec matki Sary i Jonasa; zauważają osamotnienie Sary oraz jej silną potrzebę troski o brata.

Fabuła filmu staje się dla uczniów pretekstem do rozmów dotyczących relacji międzyludzkich i potrzeb stojących za zachowaniem ludzi. Wyłania się zatem silny, terapeutyczny walor filmu — dzięki mechanizmom projekcji-identyfikacji uczniowie nie tylko podejmują rozmowę dotyczącą postaw bohaterów filmowych, lecz również zaczynają analizować swoje własne życie, zachowanie i relacje z bliskimi. Niezwykle ważna staje się także rola nauczyciela, który powinien być uważny jeśli chodzi o emocje swoich uczniów, delikatny w momencie, w którym uczniowie się otwierają i nieustannie „monitorować” stany emocjonalne swoich podopiecznych.

Po filmie Efekt domina proponuję pracę w grupach, mającą na celu stworzenie plakatu kampanii społecznej dotyczącej przemocy. Uczniowie mogą wybrać dowolny temat (przemoc rówieśniczą, cyberprzemoc, przemoc domową), jednakże wymagane jest wykorzystanie w pracy motywu domina. Po upływie wskazanego przez nauczyciela czasu, lider każdej z grup ma przedstawić pracę swojego zespołu. Rozmowy powinny zmierzać w kierunku analizy zjawiska rozprzestrzeniania się agresji i przemocy. Podobnie jak w filmie Przytul mnie, źródła przemocy rówieśniczej wywodzą się z frustracji i samotności bohaterów, a każda forma agresji jest tragicznym wyrazem niezaspokojonych potrzeb młodych ludzi.

Podczas analizy i interpretacji tego filmu, warto wspomnieć o programie prowadzonym przez Dominikę Kulczyk w stacji TVN, także pod tytułem Efekt Domina. W założeniu bohaterki programu, jednostkowy gest pomocy niesionej potrzebującym, jest jak jedna kostka domina, której poruszenie wywoła narastającą falę dobra.[5] Osadzenie filmu w intertekstualnym kontekście uatrakcyjni rozmowę dotyczącą kondycji człowieka we współczesnym świecie, pozwoli również uwrażliwić uczniów na problemy innych ludzi, słowem — stanie się elementem wspierającym kształtowanie postaw empatycznych naszych uczniów.

Po filmie Sala samobójców warto rozwinąć cytowaną wcześniej myśl Martina Luthera Kinga, szczególnie w optyce sceny, w której Dominik czyta komentarze na portalu społecznościowym. Analiza tej sceny jest kluczowa w kontekście zagadnień związanych z cyberprzemocą. Jeśli zaistnieje na to przestrzeń, można spróbować porozmawiać z uczniami o ich własnych doświadczeniach związanych z agresją i przemocą w sieci. Ciekawa może okazać się także próba określenia potrzeb, które stoją za zachowaniem świadków — dlaczego ludzie nie reagują, gdy innym dzieje się krzywda? Odpowiedzi na to pytanie mogą okazać się ciekawymi spostrzeżeniami na temat natury ludzkiej, co z kolei nada tej refleksji szerszy psychologiczny wymiar. Również w tym filmie istotną rolę pełni relacja między głównym bohaterem a jego rodzicami. Niewątpliwie, część uczniów obwini filmowych rodziców o tragedię Dominika.

Lektura wszystkich trzech filmów może doprowadzić uczniów do smutnej konstatacji, że za cierpienie dzieci odpowiedzialni są ich rodzice, a tragedie wywodzą się z emocjonalnego porzucenia przez nich swoich pociech. Jeśli zaistnieje chęć rozmowy na ten temat, warto podjąć dyskusję w poszukiwaniu potrzeb stojących za takim, a nie innym zachowaniem rodziców poszczególnych bohaterów. Będzie to empatia ukierunkowana na bohaterów filmowych (a w istocie na własnych rodziców). Jeśli dodamy do tego szukanie strategii, sposobu na porozumienie się młodego człowieka z rodzicami, będzie to już namiastka pracy psychoterapeutycznej.

Praca ze wszystkimi wymienionymi filmami jest okazją do odpowiedzi na pytania postawione przeze mnie na początku niniejszego artykułu oraz głębokiej autorefleksji. Uczniowie bez problemu dochodzą do wniosku, że agresywne zachowania młodzieży często wynikają z niezaspokojonych potrzeb akceptacji i miłości oraz braku poczucia własnej wartości. W każdym z filmów młodzi ludzie pozostają ze swoimi problemami sami, bez wsparcia ze strony rodziców. Niejednokrotnie odreagowują przemoc domową nieodpowiednim zachowaniem wobec swoich kolegów.

Wejście w filmowy świat, poznanie bolesnych losów bohaterów filmowych, współczucie lub obdarzenie ich uwagą, wsłuchanie się w ich historię z empatią może okazać się wstrząsające dla uczniów i zrodzić w nich obawę, że przemocy nie można opanować. Część młodych ludzi silnie identyfikujących się z bohaterem filmowym i przekładających fabułę filmu na swoje własne doświadczenia, może mieć poczucie jeszcze większego osamotnienia oraz przytłoczenia realnymi problemami. Tym bardziej należy być uważnym na ich emocje i zaplanować czas na zachęcenie uczniów do znalezienia strategii radzenia sobie w sytuacjach przemocowych.

Pragnę jeszcze raz podkreślić ważną rolę nauczyciela podczas prowadzenia tych zajęć. Część z nas nie jest zapewne z wykształcenia psychologami i nie posiada warsztatu psychoterapeuty. Im więcej jednak zainteresowania okażemy uczniowi, im więcej swojej wrażliwości odkryjemy podczas zajęć, tym lepszy kontakt nawiążemy z młodym człowiekiem. Być może dla jakiejś części naszych uczniów te zajęcia będą przełomowe w myśleniu o sobie i swoim życiu. Być może dla części z nich będą okazją do zmiany jakości swojego życia. Być może część z nich zdecyduje się na dalsze poszukiwanie odpowiedzi czy pomocy. Czyż nie taka jest nasza rola jako wychowawców?

[1] https://www.youtube.com/watch?v=WLSFhRHNMcA&t=123s (dostęp: 10.09.2018 r.).

[2] Pisownia oryginalna.

[3] Polecam poszukać wiadomości w sieci.

[4] https://www.youtube.com/watch?v=SGBA6UDjNVc&t=42s (dostęp: 10.09.2018 r.)

[5] Por. https://player.pl/programy-online/efekt-domina-odcinki,1991.