Diuna (1984) jest ekranizacją powieści Franka Herberta po tym samym tytułem. Jest to dzieło amerykańskiego reżysera Davida Lyncha, który zdobył rozpoznawalność między innymi takimi filmami jak Głowa do wycierania (1977) czy Człowiek słoń (1980). Analizowany tutaj film, w przeciwieństwie do większości obrazów tego znanego twórcy, nie spotkał się jednak z entuzjastycznym przyjęciem[1]. Zdaniem krytyków filmowych błędem reżysera było znaczne skrócenie wielowątkowej książki Franka Herberta oraz pominięcie w scenariuszu wielu ważnych postaci i elementów fabuły, co sprawiło, że historia przedstawiona w filmie może wydawać się niezrozumiała dla osób nieobeznanych z powieścią.

Choć sam film być może nie jest wybitnym dziełem, obraz ten jest jednak interesujący choćby z tego względu, że możemy w nim odnaleźć nie tylko liczne odniesienia do kultury starożytnej Grecji oraz Rzymu, lecz także pojawiające się często motywy arabskie oraz islamskie. Niektóre z tych nawiązań, jak imiona bohaterów czy pojawiające się arabskie określenia, są dość łatwe do odczytania, inne zaś wymagają jednak bardziej subtelnej analizy wątków, fabuły czy charakterystyki postaci.

Akcja filmu rozgrywa się w dalekiej przyszłości. Władzę we wszechświecie sprawuje imperator padyszach Szaddam IV. Wśród jego poddanych znajdują się dwa skonfliktowane ze sobą rody – ród Atrydów i ród Harkonnenów. Celem każdego z rodów jest zdobycie panowania w uniwersum, ale panowanie to może zostać osiągnięte tylko przez tę familię, która kontroluje wydobycie specjalnej substancji zwanej melanżem, która przedłuża życie, poszerza świadomość i jest niezbędna do podróżowania w kosmosie. Jedynym miejscem we wszechświecie, w którym znajduje się owa substancja, jest pustynna planeta Arrakis, zwana także Diuną. Cesarz Szaddam IV przekazuje Arrakis jako lenno Atrydom, ale w tym samym czasie wchodzi w układ z Harkonnenami i przygotowuje zdradziecki atak mający na celu wymordowanie Atrydów. Kiedy ojciec Paula Atrydy, książę Leto, zostaje zamordowany przez Harkonnenów, Paul ucieka wraz z matką na pustynne obszary Diuny, gdzie znajduje schronienie wśród tajemniczego plemienia Fremenów. Z czasem Fremeni zaczynają dostrzegać w Paulu przepowiadanego przez legendy mesjasza, który ma ich poprowadzić ku wolności.

MOTYWY GRECKO-RZYMSKIE

Zmierzch imperiów

Lorenzo DiTomasso porównał upadek Galaktycznego Imperium padyszacha w uniwersum Diuny do upadku Cesarstwa Rzymskiego, który został przedstawiony w książce Edwarda Gibbona Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. W History and Historical Effect in Frank Herbert’s Dune DiTommaso przedstawia podobieństwa pomiędzy tymi dwoma dziełami, podkreślając zbytek, którym otaczali się imperator padyszach oraz baron Harkonnen[2]. Z powodu obecnego na dworze blichtru i nadmiernego ceremoniału cesarz stopniowo tracił swoją skuteczność działania jako władca. Fryzjerzy oraz służba, których imperator zabrał ze sobą na planetę Arrakis, zostali nawet w książce określeni mianem „pasożytów”. Baron Harkonnen charakteryzuje się podobnym moralnym zepsuciem i dekadentyzmem. Podobne przyczyny upadku Cesarstwa Rzymskiego poruszał w swojej pracy Edward Gibbon. W starożytnym Rzymie miał istnieć import luksusowych towarów z prowincji oraz powszechny zbytek i związany z tym upadek mores, który osłabił ducha rzymskiej armii i doprowadził do rozkładu obyczajów życia wojskowego. W Diunie zgnuśniałe i nadmiernie pewne siebie cesarskie legiony Sardaukar pod względem ducha walki w żaden sposób nie mogą się równać z żyjącymi skromnie wojownikami Fremenów, którzy byli gotowi do wielkich poświęceń w imię swojej społeczności. Spostrzeżenia DiTommaso dotyczące książki są również łatwo dostrzegalne w filmie Davida Lyncha w kontekście przedstawienia postaci cesarza oraz barona.

Analogię pomiędzy Galaktycznym Imperium a Imperium Rzymskim może również uwiarygodniać fakt, na który zwraca uwagę badacz Brett M. Rogers. Zauważa on bowiem, że stolica lenników imperatora na Arrakis, rodu Harkonnenów, nazywa się Carthag, co stanowi oczywiste nawiązanie do starożytnej Kartaginy. Kartagińczycy, którzy byli wrogami Rzymian w okresie republiki, w okresie cesarstwa byli już w pełni podporządkowani Rzymianom, analogicznie jak w uniwersum Diuny Harkonnenowie znajdowali się pod władzą imperatora padyszacha[3].

Legiony Sardaukar

W filmie Davida Lyncha jest również mowa o legionach Sardaukar, którymi to cesarz padyszach ma zamiar wesprzeć Harkonnenów w ich ataku na ród Atrydów. W świecie Diuny były to fanatyczne i świetnie wyszkolone jednostki, lojalne wobec imperatora padyszacha, które budziły grozę w całym wszechświecie. Nazwa „legion” jest tutaj jasnym odniesieniem do rzymskich legionów, podstawowej jednostki taktycznej rzymskiej armii okresu republiki i cesarstwa. Określenie „Sardaukar” prawdopodobnie wywodzi się od rzeczownika sardâr, który w pahlawi oznacza dowódcę wojskowego[4], a w szerszym znaczeniu jest to tytuł, który przysługiwał książętom oraz arystokratom[5]. Arystokratyczna nazwa ma zatem podkreślać elitarny charakter jednostki. Ze względu na swoją funkcję jednostka ta bywa porównywana do kohort pretoriańskich lub tureckich janczarów[6]. Przyjmując jednak hipotezę o perskiej inspiracji dla nazwy Sardaukar, formację tę można z powodzeniem zestawić z achemenidzkimi Nieśmiertelnymi lub sasanidzkimi Zhayedan.

Atak legionów Sardaukar. Kadr z filmu Diuna (1984).

Ród Atrydów

Główna protagonistyczna familia, wokół której toczy się narracja Diuny, nosi nazwisko Atrydów (ang. Atreides). Na czele rodu, jako pater familias, stoi książę Leto. Do Atrydów należą także Paul (główny bohater filmu) oraz jego siostra Alia. Nazwisko rodu nawiązuje oczywiście do znanego z mitologii greckiej rodu Atrydów (gr. Ἀτρείδης), który wywodzi się od legendarnego króla Myken, Atreusa. Innymi znamienitymi przedstawicielami tego klanu byli uczestnicy wojny trojańskiej, synowie Atreusa, Agamemnon i Menelaos. Nazwisko, które noszą Leto, Paul i Alia nie jest zresztą przypadkowe, bo w świecie Diuny ród Atrydów wywodzi swoje szlachetne pochodzenie właśnie od Atreusa i Agamemnona[7].

Książę Leto Atryda jako bogini Leto

Imię ojca Paula, Leto Atrydy, przywodzi na myśl mit o bogini Leto, matce Apolla i Artemidy[8]. Taką hipotezę stawia na swoim blogu Stephen Shepard[9]. Leto, córka tytana Kojosa i tytanidy Fojbe, miała w mitologii greckiej urodzić Zeusowi dwoje dzieci: Apolla i Artemidę. Powicie boskich bliźniąt było najważniejszą rolą tej postaci w mitologii greckiej. Po tym wydarzeniu rola bogini wyraźnie się marginalizuje. W fabule Diuny podobną funkcję pełni książę Leto Atryda, który jest przede wszystkim ojcem Paula i Alii. Jak stwierdza Shepard:
„Chociaż Leto jest księciem i wielką postacią w swoim uniwersum, jego rola polega w dużej mierze na spłodzeniu swoich dzieci i byciu postacią, która zapoczątkuje bieg wydarzeń. Postać ta ginie w mniej więcej jednej czwartej historii Diuny i od tego momentu całkowicie znika z fabuły, pozostawiając swoje dzieci, aby stały się bohaterami, którymi miały się stać”[10].

Analogia pomiędzy Leto Atrydą a boginią Leto staje się jeszcze bardziej wyraźna, kiedy rozpatrzymy postać Paula w nawiązaniu do boga Apollina oraz Alii w kontekście Artemidy[11].

Paul Atryda jako Apollo

W interpretacji Stevena Sheparda Paul reprezentuje boga Apolla[12]. Przede wszystkim uderza już samo podobieństwo brzmienia imion głównego protagonisty Diuny oraz boga sztuki: Paul i Apollo.

Fojbos słynął z tego, że był bogiem wyroczni i proroctw[13]. Również i na tej płaszczyźnie możemy zaobserwować podobieństwo między greckim bóstwem a Paulem. Zarówno w filmie, jak i w powieściach Herberta, Paul przejawia zdolności prekognicyjne, które pozwalają mu posiąść wiedzę o przyszłych zdarzeniach[14]. W filmie Lyncha możemy to dostrzec na przykład w scenach (21:00 oraz 1:49:00), w których Paul śni o przyszłych wydarzeniach.

Apollo uchodził nie tylko za boga sztuki, ale również za opiekuna stad oraz greckich kolonistów. W momencie, w którym książę Leto zostaje zamordowany przez Harkonennów, Paul jest zmuszony uciekać z Arrakeen, głównego miasta planety Arrakis, na niegościnną pustynię i szukać schronienia u zamieszkujących ją Fremenów. Stając się ich przywódcą, Paul zaczyna pełnić rolę pasterza oraz opiekuna plemienia i służy im w podobny sposób, w jaki Feb, ukarany za zabójstwo Pytona, został zmuszony do pilnowania trzody u króla Admeta[15].

Z powieści Herberta możemy dowiedzieć się, że Paul był również wielkim miłośnikiem gry na balisecie, fikcyjnym instrumencie muzycznym, który przypominał lutnię i był nieodłącznym atrybutem Apollina[16]. W produkcji Davida Lyncha znajduje się krótka scena, w której Gurney Halleck muzykuje na balisecie, a przyjemnym brzmieniem instrumentu rozkoszują się między innymi Paul i jego ojciec[17].

W filmie Diuna możemy także obejrzeć, jak Paul stacza walkę z czerwiem pustyni, ogromnym robakiem, którego następnie ujeżdża. Można tu dostrzec pewną analogię do Fojbosa, który w mitologii miał stoczyć walkę z gigantycznym wężem – Pytonem.

Warto również zauważyć, że innym z atrybutów Apolla był jastrząb, który jest również herbem rodu Atrydów[18].

Czerwony jastrząb – symbol rodu Atrydów[19].

Alia Atryda jako Artemida

Siostra Paula, Alia, przypomina pod wieloma względami grecką boginię Artemidę[20]. Artemida była siostrą Apolla, drugim dzieckiem Zeusa i Leto. W mitologii funkcjonuje ona przede wszystkim jako dziewicza bogini łowów oraz dzikiej przyrody, a jej atrybutem był jastrząb, który jest także symbolem rodu Atrydów. Według legendy Artemida zaraz po wyjściu z łona, miała akuszerować matce przy narodzinach swojego brata Apollina. Alia, jak zauważa Steven Shepard, miała uzyskać pełną świadomość już w łonie matki, a zaraz po narodzinach była w stanie precyzyjnie wyrażać swoje myśli[21]. Siostra Paula urodziła się i wychowała na wygnaniu pośród jałowych pustyń planety Arrakis. Dorastała w całkowitej dziczy i radziła sobie wyjątkowo dobrze w tych trudnych warunkach. Była w tym podobna do Artemidy, która także słynęła z tego, że znakomicie poczynała sobie w dzikich, odludnych miejscach, takich jak góry, lasy czy gaje. Alia miała się również odznaczać niezwykłą urodą, zupełnie jak grecka bogini[22].

Shai-hulud jako Pyton

Gigantyczny pustynny robak, który pojawia się w filmie Lyncha, jest określany przez Fremenów mianem Shai-hulud. Czerw ten atakuje każdego, kto usiłuje wydobyć melanż z piasku pustyni.

Ukazana w filmie scena (1:43:00), w której Paul poskramia potwora, a następnie używa go jako środka transportu, stanowi reminiscencję greckiego boga Apolla, który pokonuje Pytona, wielkiego węża strzegącego wyroczni Temidy w Delfach, który zaatakował jego matkę, Leto[23]. Ujarzmienie Shai-huluda było swego rodzaju próbą, którą Paul musiał przejść, aby Fremeni uznali go za swojego przywódcę[24].

Shai-hulud. Kadr z filmu Diuna (1984).

Bene Gesserit jako Pytia

W mitologii greckiej Pytia była kapłanką w świątyni Apollina w Delfach. Z natchnienia boga Feba miała ona w enigmatyczny sposób przepowiadać przyszłość.

W uniwersum Diuny Bene Gesserit stanowi ekskluzywistyczny żeński zakon, którego członkinie całymi latami ćwiczą swoje ciała i umysły, aby uzyskać nadludzkie moce i magiczne zdolności. Kapłanki, które mają szczególnie wysokie umiejętności, są nazywane wielebnymi matkami[25]. Podobnie jak Pytia, która potrafiła prorokować pod wpływem Apolla, wielebne matki z zakonu Bene Gesserit pod wpływem poszerzającej świadomość substancji zwanej melanżem mają przejawiać zdolności profetyczne[26].

Wielebna Matka Gaius Helen Mohiam (Siân Phillips)
oraz inne członkinie zakonu Bene Gesserit. Kadr z filmu Diuna (1984).

Lady Jessica jako westalka

Matka Paula, Lady Jessica, która wraz synem znalazła schronienie wśród Fremenów, stała się po pewnym czasie w oczach członków plemienia Sayyadiną, matką wielebną, czyli kimś w rodzaju wysoce poważanej plemiennej kapłanki. Przyglądając się roli, jaką wśród społeczności Fremenów pełniła Sayyadina, możemy dostrzec pewne podobieństwo do funkcji, jaką w Rzymie spełniały niezwykle szanowane dziewice westalki. Jak podaje Encyklopedia Britannica, do zadań westalek należało m.in. czerpanie wody ze świętego strumienia, która następnie służyła im do praktykowania obrzędów[27]. W świecie Diuny woda posiada olbrzymie znaczenie dla mieszkańców nieprzyjaznej, pustynnej planety. Jej doniosłość ma również dla Fremenów wymiar religijny. Jednym z zadań Lady Jessiki jako Sayyadiny była piecza nad świętą wodą.

Francesca Annis jako Lady Jessica w filmie Diuna (1984).

Nawigator Gildii jako Tryton

W mitologii greckiej Tryton był synem Posejdona i Amfitryty[28]. Służył on bogu mórz jako posłaniec. Przedstawiany był jako męski odpowiednik syren, posiadający rybi ogon oraz głowę i tors mężczyzny.

Na samym początku filmu jesteśmy świadkami sceny (7:00), w której cesarz Szaddam IV rozmawia z dziwnie wyglądającym stworem, który do pewnego stopnia może przypominać mitologicznego Trytona[29]. Stwór ten to jeden z tak zwanych Nawigatorów Gildii. Jak podaje Wikipedia:
„Nawigatorzy Gildii byli jedynymi istotami, potrafiącymi prowadzić podróże międzygwiezdne. Początkowo byli normalnymi ludźmi, jednak ciągłe wystawianie się na olbrzymie ilości przyprawy powodowało nieodwracalne mutacje. Wyglądem nawigatorzy w niewielkim stopniu przypominali ludzi, byli zmuszeni do ciągłego przebywania w atmosferze gazu przyprawowego. Pod wpływem ogromnych ilości melanżu posiadali zdolność do wyznaczania kursu statku międzygwiezdnego bez pomocy maszyn, dzięki temu, że w ograniczonym stopniu potrafili przewidywać przyszłość. Ich słabością było zużywanie ogromnych ilości przyprawy”[30].

Nawigator Gildii umieszczony w zbiorniku wypełnionym gazem
przyprawowym w towarzystwie agentów Gildii. Kadr z filmu Diuna (1984).

Diuna jako recepcja Orestei Ajschylosa

Oresteja jest trylogią stworzoną przez greckiego poetę Ajschylosa (ok. 525/524-456/455 p.n.e.). Trzy kolejne części tej tragedii, Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy, podnoszą zagadnienia zbrodni, kary i przebaczenia. W opisie Piotra Kotlarza:
„Pomysł fabuły zaczerpnął twórca z mitu rodu Pelopidów. Dzieje tego rodu to łańcuch zbrodni. Atreus, syn Pelopsa, pozbawiony przez swojego brata Tyestesa władzy, żony i syna, zemścił się na nim, podając mu pieczeń z jego zamordowanych dzieci. W następnym pokoleniu zemsty dokonuje syn Tyestesa, Ajgistos, który uwodzi żonę przebywającemu na wojnie trojańskiej Agamemnonowi, synowi Atreusa. Klitajmestra, żona Agamemnona, mszcząc się za stratę córki, którą ten poświęcił w ofierze mającej zapewnić pomyślność wojennej wyprawy, i za zdradę męża, pozbawi go życia. Wreszcie Orestes, syn Agamemnona i Klitajmestry, dokonuje zemsty mordując matkę i Ajgistosa”[31].

W pierwszej części trylogii, w Agamemnonie, podczas nieobecności męża żona Agamemnona, Klitajmestra, sprawuje rządy w Argos wraz ze swym kochankiem Ajgistosem. Kiedy po zdobyciu Troi, po dziesięciu latach powraca do rodzinnego miasta Agamemnon wraz z branką Kasandrą, zostaje tu z udawaną czcią i miłością przyjęty przez swą żonę Klitajmestrę (Aesch. Ag. 601ff)[32], która następnie z pomocą kochanka Ajgistosa zabija męża, kiedy ten zażywał kąpieli w łaźni (Aesch. Ag. 1344ff). Po tym czynie Klitajmestra staje, w opisie Tadeusza Sinki, „jak demon zemsty” przed argijską starszyzną i z radością opowiada o swoim czynie (Aesch. Ag. 1400ff)[33].

W kolejnej tragedii, w Ofiarnicach, Ajschylos ukazuje konsekwencje tej zbrodni. Wiele lat po morderstwie Atrydy do Argos, teraz rządzonego przez Klitajmestrę i Ajgistosa, powraca syn Agamemnona Orestes, którego siostra Elektra, bojąc się o jego bezpieczeństwo, wysłała we wczesnym dzieciństwie do Fokidy. Kiedy Orestes odwiedzał grób Agamemnona, spotkał tam swoją siostrę, która składała błagalne ofiary, prosząc o karę dla zabójców ojca (Aesch. Cho. 1–584). Po tym wydarzeniu, podając się za podróżnego, który przynosi wiadomość o śmierci Orestesa (Aesch. Cho. 649ff), wraz ze swym przyjacielem Pyladesem, dostaje się do domu królewskiego, gdzie zabija Ajgistosa (Aesch. Cho. 891ff) i – po chwili wahania – również matkę (Aesch. Cho. 951ff). Zabójstwem matki Orestes ściąga na siebie pościg okrutnych Erynii i zmuszony jest uciekać z pałacu[34].

Chociaż morderstwem matki Orestes spełnił wolę Apollina nakazującego mu pomścić ojca, nie zaznał spokoju, będąc zmuszonym uchodzić przed ścigającymi go Eryniami. O tym właśnie opowiada ostatnia część sztuki, Eumenidy. Ukrywającego się w Delfach Orestesa spotyka opiekujący się nim Apollo i nakazuje mu wyruszyć do Aten (Aesch. Eum. 64ff). Tam, przed ołtarzem bogini Ateny, odbywa się rozprawa przed ateńskim areopagiem (Aesch. Eum. 586ff). Sędziowie dzielą się na dwa obozy. Jedni piętnują czyn Orestesa, drudzy zaś optują za wyrokiem uniewinniającym. Wobec równej ilości głosów stronę oskarżonego bierze Atena i uwalnia go (Aesch. Eum. 751). Erynie zostają ubłagane i jako Eumenidy (to znaczy boginie życzliwe, stąd tytuł tragedii) osiedlają się u stóp Akropolu, gdzie zostaje ustanowiony ich kult (Aesch. Eum. 1002ff)[35].

Brett M. Rogers sugeruje w swoim artykule, że Diuna Franka Herberta może być odczytywana jako bezpośrednia recepcja Orestei Ajschylosa. Zwraca on uwagę na liczne podobieństwa obu tych dzieł w zakresie cech lingwistycznych i stylistycznych, nazw, imion, a także motywów pathei mathos (gr. πάθει μάθος), czyli nauki poprzez cierpienie, oraz znaczenia proroctwa[36]. Ze względu na pobieżny charakter mojej pracy oraz z uwagi na fakt, że zasadnicza analiza skupia się na filmie Lyncha, a elementy powieści są jedynie uzupełnieniem analizy ekranizacji, ograniczę się jedynie do zasygnalizowania tych wątków, które możemy dostrzec w produkcji zrealizowanej przez amerykańskiego reżysera.

Najbardziej oczywistym nawiązaniem do tragedii Ajschylosa jest nazwa rodu Atrydów, filmowych protagonistów. „Atryda” znaczy tyle, co „syn Atreusa”, co z kolei odnosi się do bohatera pierwszej części trylogii,zcyli Agamemnona, który był synem Atreusa[37]. Rogers zauważa, że w symplicystycznym ujęciu fabuła przedstawiona w Diunie to „opowieść o przywódcy, który został zamordowany przez swojego krewnego i którego śmierć została pomszczona przez jego syna i córkę”[38]. A zatem przywódca rodu, czyli książę Leto, zostaje pozbawiony życia przez swojego krewnego, barona Harkonnena, a następnie pomszczony przez swojego syna Paula i córkę Alię. Ten sam model obserwujemy w Orestei, gdzie przywódca (Agamemnon) zostaje zamordowany przez własną żonę Klitajmestrę oraz własnego krewnego Ajgistosa (był on bratankiem Atreusa, ojca Agamemnona), a następnie zostaje pomszczony przez swojego syna (Orestesa) i córkę (Elektrę). Widzimy więc wyraźne analogie między Leto Atrydą a Agamemnonem, baronem Harkonennem a Ajgistosem, Paulem a Orestesem oraz Alią a Elektrą[39].

To, że historia przestawiona w Diunie opiera się na greckim micie dotyczącym rodu Atrydów, potwierdza również Brian Herbert, syn Franka Herberta, w biografii ojca:
„Heroiczny ród był w tragiczny sposób nękany przez błędy oraz klątwę rzuconą na nich przez Tyestesa. (…) Źli Harkonnenowie z Diuny są powiązani z Atrydami więzami krwi, tak więc kiedy mordują oni ojca Paula, księcia Leto, jest to morderstwo dokonane przez krewnego na swoim własnym krewnym. Dokładnie to samo miało miejsce w domostwie Agamemnona”[40].

Rogers konkluduje, że na najbardziej podstawowym poziomie, to jest na poziomie fabuły, Diuna stanowi recepcję mitu o rodzie Atreusa, zwłaszcza w odniesieniu do motywu międzypokoleniowej przemocy dynastycznej[41].

Nawiązania do filozofii antycznej: stoicyzm i epikureizm

W filmie Davida Lyncha znajduje się scena (24:50), w której Paul zostaje poddany próbie przez matkę wielebną Gaius Helenę Mohiam. Test polega na włożeniu dłoni do zielonego pudełka. Wiąże się to z ogromnym bólem, ale Paul nie może wyciągnąć ręki z pojemnika, bo – jak mu powiedziano – w przeciwnym wypadku umrze. Podczas tego egzaminu główny protagonista recytuje w myślach niczym litanię następujące słowa: „Nie wolno się bać. Strach zabija duszę. Strach to mała śmierć i wielkie unicestwienie. Stawię mu czoło. Niechaj przejdzie po mnie i przeze mnie”. Jak zauważa autor bloga The Bard’s Hearth, ta litania przeciwko strachowi jest znakomitym przykładem filozoficznej nauki, którą możemy wynieść z Diuny, a która stanowi nawiązanie do greckich i rzymskich filozofów, takich jak Sokrates czy Marek Aureliusz[42].

Inny bloger, autor wpisu zatytułowanego The Renaissance moral ideas of Frank Herbert’s Dune saga, przekonuje nas, że możemy zaobserwować w Diunie dualistyczny podział na wyznawców dwóch różnych filozofii – stoickiej i epikurejskiej. Etyka szkoły stoickiej, której twórcą był Zenon z Kition (ok. 335-263 p.n.e.), głosiła, że życie zgodne z naturą i rozumem oraz zachowanie wewnętrznego spokoju jest drogą do osiągnięcia szczęścia[43]. Epikureizm z kolei, zapoczątkowany przez Epikura (341-270 p.n.e.), jak podaje Władysław Tatarkiewicz, „był wyrazem krańcowo trzeźwego i pozytywnego sposobu myślenia; w etyce głosił hedonizm, w fizyce materializm, w logice sensualizm”[44]. Zdaniem blogera, w uniwersum Diuny epikurejski sposób myślenia i postępowania uosabiają przedstawiciele rodu Harkonennów oraz cesarskiego rodu Corrino z uwagi na to, iż prowadzą oni luksusowy oraz hedonistyczny styl życia. Filozofię stoicyzmu mają z kolei reprezentować Atrydzi, zakon Bene Gesserit (m.in. ze względu na ich samotniczy oraz wstrzemięźliwy sposób życia) oraz pustynny lud Fremenów, który prowadził życie pełne trudu i wyrzeczeń oraz posiadał silne poczucie sprawiedliwości oraz zasad[45].

Sok sapho

W filmie pojawia się wzmianka o soku sapho, który nadaje pęd myślom. Sok ten był czymś w rodzaju substancji psychoaktywnej, której używali mentaci, specjalna kasta obywateli imperium, która potrafiła używać rozumu i logiki na poziomie niedostępnym dla zwykłych ludzi[46]. Nazwa „sapho” stanowi w mojej ocenie nawiązanie do starogreckiego Σαπφώ, czyli imienia greckiej poetki Safony z Lesbos (ok. 630-570 p.n.e.)[47].

Wnioski końcowe

Frank Herbert, autor powieści, na podstawie której zrealizowano film Diuna, czerpał pełnymi garściami z kultury grecko-rzymskiej, a także arabsko-islamskiej. Również i w obrazie Davida Lyncha możemy dostrzec przeróżne odniesienia do kultury, mitologii, literatury, historii, filozofii, wojskowości, symboliki, nomenklatury, architektury, rzeźby czy ubioru starożytnej Grecji, Rzymu, a także świata arabskiego i islamskiego. Nie są to wszakże jedyne motywy, ponieważ w ekranizacji możemy doszukać się także elementów słowiańskich (jak np. imię Vladimir, które nosi baron Harkonnen) czy nawet żydowskich (termin Kwisatz Haderach). Brett M. Rogers słusznie więc zauważa, że świat Diuny jest multikulturalistyczny, w którym mieszają się przeróżne historyczne kultury oraz epoki, ze szczególnym uwzględnieniem kultur śródziemnomorskich i bliskowschodnich[48]. Analizując fabułę oraz charakterystykę bohaterów filmu, najbardziej wyraźne wydają się być przede wszystkim odniesienia do mitu o rodzie Atreusa oraz nawiązania do postaci Proroka Mahometa.

BIBLIOGRAFIA (dotycząca obu części tekstu)

Literatura:

1. Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, Stabryła Stanisław (red.), Kraków: Wydawnictwo Literackie 1989.
2. Cytowska Maria, Szelest Hanna, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa: PWN 1981.
3. DiTommaso Lorenzo, History and Historical Effect in Frank Herbert’s Dune, “Science Fiction Studies”, 19 (November, 1992), s. 311-325.
4. Georgescu Andreea Monica, Greek Mythological Influences in Frank Herbert’s “Dune” Saga, “Romanoslavica”, LII (3), s. 15-32.
5. Grimal Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo 1987.
6. Kotlarz Piotr, Historia dramaturgii [b.m.] E-bookowo 2016.
7. Liddell Henry George, Scott Robert, A Greek-English Lexicon, New York, Chicago & Cincinnati: American Book Company 1901.
8. Rogers Brett M., “Now Harkonnen Shall Kill Harkonnen”: Aeschylus, Dynastic Violence, and Twofold Tragedies in Frank Herbert’s Dune [w:] Brill’s Companion to the Reception of Aeschylus, Kennedy Rebecca Futo (red.), Leiden; Boston: Brill 2017.
9. Singh Sanjana, Messiahs and martyrs: religion in selected novels of Frank Herbert’s Dune chronicles, University of South Africa, Pretoria 2012.
10. Sinko Tadeusz, Literatura grecka. Tom I, część 2. Literatura klasyczna (w. V­-IV przed Chr.), Kraków: Gebethner i Wolff 1932.
11. Słownik łacińsko-polski, Plezia Marian (red.), t. I, Warszawa: PWN 2007.
12. Słownik łacińsko-polski, Plezia Marian (red.), t. II, Warszawa: PWN 2007.
13. Tatarkiewicz Władysław, Historia Filozofii. Tom I. Filozofia starożytna i średniowieczna, Warszawa: PWN 1958.
14. The Oxford Dictionary of Islam, Esposito John L., (red.), Oxford: Oxford University Press 2004.
15. The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics, Shahin Emad El-Din (red.), Oxford: Oxford University Press 2014.

Netografia:

1. Achaemenid Lion Weight [w:] Ancient History Encyclopedia, https://www.ancient.eu/image/4829/achaemenid-lion-weight/ [dostęp: 08.2022].
2. Animus: Lessons From Frank Herbert’s Dune – Fear [w:] The Bard’s Hearth Blog, https://www.thebardshearth.com/journal/animus-lessons-from-frank-herberts-dune-fear# [dostęp: 08.2022].
3. Baheyeldin Khalid, Arabic and Islamic themes in Frank Herbert’s „Dune” [w:] The Baheyeldin Dynasty, https://baheyeldin.com/literature/arabic-and-islamic-themes-in-frank-herberts-dune.html [dostęp: 08.2022].
4. Bene Gesserit [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bene_Gesserit [dostęp: 08.2022].
5. Dune Deleted Scene – Token of Respect [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=KuBSvNtlAq8 [dostęp: 08.2022].
6. Dune (1984 film): critical reception [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(1984_film)#Reception [dostęp: 2.2022].
7. Dune (franchise) [w:] https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(franchise) [dostęp: 2.08 2022].
8. Dune (novel): Middle Eastern references [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(novel)#Middle-Eastern_and_Islamic_references [dostęp: 2.08.2022].
9. Dune – Renegade Cut [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=X04vwc_89gM [dostęp: 08.2022].
10. House Atreides: Atreides family tree [w:] Neo Encyclopedia, https://neoencyclopedia.fandom.com/wiki/House_Atreides#Atreides_family_tree [dostęp: 08.2022].
11. Kwisatz Haderach [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwisatz_Haderach [dostęp: 08.2022].
12. Mentat [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mentat [dostęp: 08.2022].
13. Padishah [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Padishah [dostęp: 08.2022].
14. Sardar [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Sardar [dostęp: 08.2022].
15. Sardâr [w:] Wiktionary, https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1#Persian [dostęp: 08.2022].
16. Sardaukar [w:] Dune Wiki, https://dune.fandom.com/wiki/Sardaukar#Comparison_to_real_life_Armies [dostęp: 2.08.2022].
17. Shabestan [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Shabestan [dostęp: 08.2022].
18. Shabestan of Shah Mosque in Isfahan (Iran) [w:] Shayan Lens Blog, https://shayanlens.wordpress.com/2013/07/21/shabestan/ [dostęp: 08.2022].
19. Shepard Steven, Greco-Roman Mythology in Frank Herbert’s Dune [w:] Steven Shepard blog, http://legendsofthelotus.blogspot.com/2010/12/greco-roman-mythology-in-frank-herberts.html [dostęp: 08.2022].
20. The Renaissance moral ideas of Frank Herbert’s Dune saga [w:] Internetstructure Blog, https://internetstructure.wordpress.com/2014/07/28/the-renaissance-moral-ideas-of-frank-herberts-dune-saga/ [dostęp: 08.2022].
21. Uniwersum Diuny: Gildia Kosmiczna [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Uniwersum_Diuny#Gildia_Kosmiczna_2 [dostęp: 08.2022].
22. Vestal Virgins [w:] Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Vestal-Virgins [dostęp: 08.2022].

[1] Dune (1984 film): critical reception [w:] https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(1984_film)#Reception [dostęp: 2.08.2022].

[2] L. DiTommaso, History and Historical Effect in Frank Herbert’s Dune, “Science Fiction Studies” 19 (November, 1992), s. 311-325.

[3] B. Rogers, “Now Harkonnen Shall Kill Harkonnen”: Aeschylus, Dynastic Violence, and Twofold Tragedies in Frank Herbert’s Dune [w:] Brill’s Companion to the Reception of Aeschylus, R. Kennedy (red.), Leiden; Boston: Brill 2017, s. 558.

[4] Sardâr [w:] Wiktionary, https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1#Persian [dostęp: 2.08.2022].

[5] Sardar [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Sardar [dostęp: 2.08.2022].

[6] Takie porównanie odnajdujemy chociażby na stronie fanów serii Diuna: Sardaukar [w:] Dune Wiki, https://dune.fandom.com/wiki/Sardaukar#Comparison_to_real_life_Armies [dostęp: 2.08.2022].

[7] A. Georgescu, Greek Mythological Influences in Frank Herbert’s “Dune” Saga, “Romanoslavica”, LII (3), s. 16-17; B. Rogers, op. cit., s. 567; S. Singh, Messiahs and martyrs: religion in selected novels of Frank Herbert’s Dune chronicles, University of South Africa, Pretoria 2012, s. 39-40. Na stronie fanów serii możemy także prześledzić drzewo genealogiczne diunowych Atrydów, które zostało stworzone w oparciu o powieści Franka Herberta. W drzewie tym, jako protoplaści rodu, widnieją Atreus i Agamemnon: House Atreides: Atreides family tree [w:] Neo Encyclopedia, https://neoencyclopedia.fandom.com/wiki/House_Atreides#Atreides_family_tree [dostęp 2.08.2022].

[8] Zob. P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo 1987, s. 207.

[9] S. Shepard, Greco-Roman Mythology in Frank Herbert’s Dune [w:] Steven Shepard blog, http://legendsofthelotus.blogspot.com/2010/12/greco-roman-mythology-in-frank-herberts.html [dostęp: 2.08. 2022]; por. A. Georgescu, op. cit., s. 17-18.

[10] S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022]. Tłumaczenie własne.

[11] Ibidem [dostęp: 2.08.2022]; B. Rogers, op. cit., s. 570.

[12] S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022]; por. A. Georgescu, op. cit., s. 18-20.

[13] Na temat funkcji oraz symboli Apolla w religii greckiej zob. P. Grimal, op. cit., s. 34-36.

[14] S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[15] Ibidem.

[16] A. Georgescu, op. cit., s. 18-19; S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[17] Scena ta została wycięta z kinowej wersji filmu. Można ją jednak zobaczyć w wersji rozszerzonej (1:29.00). Zob. Dune Deleted Scene – Token of Respect [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=KuBSvNtlAq8 [dostęp: 2.08.2022].

[18] S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[19] Dune (franchise) [w:] https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(franchise) [dostęp: 2.08.2022].

[20] S. Shepard, op. cit. [dostęp: 2.08.2022]. Na temat bogini Artemidy oraz mitów z nią związanych zob. P. Grimal, op. cit., s. 43.

[21] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[22] A. Georgescu, op. cit., s. 21.

[23] Na temat mitu o Pytonie zob. P. Grimal, op. cit., s. 308-309.

[24] A. Georgescu, op. cit., s. 21-22.

[25] Bene Gesserit [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bene_Gesserit [dostęp: 2.08.2022].

[26] A. Georgescu, op. cit., s. 23.

[27] Vestal Virgins [w:] Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Vestal-Virgins [dostęp: 2.08.2022].

[28] Na temat Trytona zob. P. Grimal, op. cit., s. 354.

[29] A. Georgescu, op. cit., s. 26.

[30] Uniwersum Diuny: Gildia Kosmiczna [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Uniwersum_Diuny#Gildia_Kosmiczna_2 [dostęp: 2.08.2022].

[31] P. Kotlarz, Historia dramaturgii [b.m.] E-bookowo 2016, s. 32-33.

[32] Odnośniki do Orestei Ajschylosa podaję na podstawie wydania: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, S. Stabryła (red.), Kraków: Wydawnictwo Literackie 1989, s. 75-227.

[33] T. Sinko, Literatura grecka. Tom 1, część 2. Literatura klasyczna (w. V–IV przed Chr.), Kraków: Gebethner i Wolff 1932, s. 62; por. M. Cytowska, H. Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa: PWN 1981, s. 42; por. P. Kotlarz, op. cit., s. 33.

[34] Por. T. Sinko, op. cit., s. 63-66; M. Cytowska, H. Szelest, op. cit., s. 42; P. Kotlarz, op. cit., s. 33.

[35] Por. T. Sinko, op. cit., s. 66-71; M. Cytowska, H. Szelest, op. cit., s. 42-43; P. Kotlarz, op. cit., s. 33.

[36] B. Rogers, op. cit., passim.

[37] Ibidem, s. 559.

[38] Ibidem, s. 561. Tłumaczenie własne.

[39] Por. Ibidem, s. 567-569; por. S. Singh, op. cit., s. 39-40. Biorąc pod uwagę profetyczne zdolności Paula, postać ta posiada również cechy Kasandry, która w Orestei była branką Agamemnona. Zob. B. Rogers, op. cit., s. 573-574.

[40] Cyt. za: B. Rogers, op. cit., s. 561. Tłumaczenie własne.

[41] Ibidem.

[42] Animus: Lessons From Frank Herbert’s Dune – Fear [w:] The Bard’s Hearth Blog, https://www.thebardshearth.com/journal/animus-lessons-from-frank-herberts-dune-fear# [dostęp: 2.08.2022].

[43] W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii. Tom 1. Filozofia starożytna i średniowieczna, Warszawa: PWN 1958, s. 174-175.

[44] Ibidem, s. 182.

[45] The Renaissance moral ideas of Frank Herbert’s Dune saga [w:] Internetstructure Blog, https://internetstructure.wordpress.com/2014/07/28/the-renaissance-moral-ideas-of-frank-herberts-dune-saga/ [dostęp: 2.08.2022].

[46] Mentat [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mentat [dostęp: 2.08.2022].

[47] Σαπφώ [w:] H. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, New York, Chicago & Cincinnati: American Book Company 1901, s. 1374.

[48] B. Rogers, op. cit., s. 559.