Cele lekcji

Podczas zajęć uczniowie:

• współpracują w grupie
• poznają nowe pojęcia z historii kina
• analizują dzieło filmowe
• wypowiadają się na określony temat
• doskonalą umiejętność dyskutowania

Czas pracy 1 godzina lekcyjna + projekcja filmu Środki dydaktyczne Fragmenty filmu „Gabinet doktora Caligari” reż. R. Wiene

Formy pracy praca w grupach Metody pracy elementy wykładu dyskusja praca z dziełem filmowym

Przebieg lekcji

Scenariusz zakłada, że uczeń zapoznał się wcześniej z ekspresjonizmem w sztuce, zna przykładowe dzieła ekspresjonistyczne. Lekcję poprzedza projekcja filmu.

Uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami po projekcji filmu. Nauczyciel wypisuje na tablicy osobno sądy pozytywne i krytyczne, sformułowane przez uczniów. Następnie uczniowie zastanawiają się, które z negatywnych opinii wynikają z błędów twórców filmu, a które są efektem upływu czasu i nieprzyzwyczajenia współczesnego widza do konwencji filmowych sprzed 90 lat.

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć, przedstawia postać reżysera, proponuje podział zajęć na dwa bloki tematyczne: omówiona zostanie strona estetyczna filmu oraz jego warstwa fabularna.

Estetyka filmu:

Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że powstały w 1920 roku „Gabinet…” jest uznawany za jeden z pierwszych filmów artystycznych, który nie tylko ma zabawiać publiczność, ale też pretenduje do bycia autonomicznym dziełem sztuki. Należy tu wyjaśnić uczniom, że muzyka do filmu jest dodatkiem późniejszym, natomiast barwienie czarno-białego obrazu jest techniką stosowaną już w latach 20. Uniknie się w ten sposób błędnych ścieżek interpretacyjnych podczas dalszej analizy filmu.

Nauczyciel dzieli klasę na czteroosobowe zespoły, uczniowie ponownie oglądają fragment filmu, przedstawiający jarmark w Holstenwall (9:44-10:50), Każdy z zespołów koncentruje się na obserwacji jednego z poniższych aspektów filmu:

• kompozycja kadru (jeśli uczniowie nie znają pojęcia „kadru”, należy w skrócie je wyjaśnić);
• dekoracje;
• ruch w kadrze;
• postaci pojawiające się w kadrze oraz grę aktorską.

Po obejrzeniu fragmentu filmu zespoły mają kilka minut na ustalenie wspólnych wniosków, które następnie prezentują. Wyniki obserwacji zostają zapisane na tablicy.

Nauczyciel wyjaśnia, że film należy do nurtu kina ekspresjonistycznego. Uczniowie przypominają na czym polega ekspresjonizm w innych dziedzinach sztuki. Następnie nauczyciel rozdaje uczniom kserokopie z tabelą, która przedstawia ogólne cechy ekspresjonizmu i omówienie środków typowych dla ekspresjonizmu w filmie (Załącznik 1). Uczniowie, wykorzystując pojęcia z tabeli, na forum klasy uzupełniają wnioski z analizy fragmentu filmowego (można w tym momencie ponownie odtworzyć fragment filmu). Ich spostrzeżenia zostają zapisane na tablicy, uzupełniając dotychczasowe wnioski. Przykładowy efekt pracy grup może wyglądać tak:

Kompozycja kadru: ściśle przemyślana, na pierwszym planie kataryniarz z małpką, kolejne plany oddzielone od siebie barierką, namiotem, karuzelami (po prawej i lewej stronie); pomiędzy nimi chodzą ludzie.

Dekoracje: malowane, nierealistyczne (namiot, domy, karuzele, drzewa, tło przedstawiające miasto na stromej górze); dominują linie ukośne i faliste, brak kątów prostych, linii równoległych, kontrast pomiędzy jasnymi a ciemnymi miejscami w kadrze.

Ruch w kadrze: choć kamera się nie porusza, to obraz jest dynamiczny: przez ekran przewijają się dziesiątki ludzi, dwie obracające się z zawrotną szybkością karuzele potęgują wrażenie ruchu.

Postacie, gra aktorska: przemyślane wkomponowanie w obraz grup ludzi i pojedynczych postaci (dzieci z chorągiewkami, trzech mężczyzn w cylindrach, małżeństwo, karzeł, itd); przesadne aktorstwo widoczne szczególnie w groteskowej postaci doktora Caligari (Werner Krauss)

Uczniowie odszukują w całym filmie elementy ekspresjonistyczne, tu należy już zwrócić uwagę na tematykę dzieła, która do tej pory była pomijana.

Tematyka filmu:

Nauczyciel zwraca uwagę na kompozycję ramową filmu, prosi uczniów o przywołanie innych dzieł z literatury lub filmu o podobnej budowie (np. „Jądro ciemności” J. Conrada).

Nauczyciel zapisuje na tablicy pytanie:

Kto tak naprawdę w filmie Roberta Wiene jest szalony?

• Szalony jest Francis, jego opowieść to urojenie wariata i nic dziwnego, że przebywa w zakładzie psychiatrycznym na leczeniu.
• To doktor Caligari jest maniakiem, owładniętym żądzą zapanowania nad lunatykiem. Francis, który jest na tropie jego zbrodni, zostaje podstępnie uwięziony przez szaleńca w zakładzie dla umysłowo chorych.

Wydzielone wcześniej grupy mają teraz za zadanie przedyskutować tę kwestię, po czym jedna (wyznaczona wcześniej) osoba z każdej grupy referuje przebieg dyskusji w zespole i jej efekt.

Uczniowie po wysłuchaniu wszystkich sprawozdań i podsumowaniu dyskusji przez nauczyciela szukają odpowiedzi na pytanie, jaki efekt osiągnął reżyser poprzez pozostawienie takiej dwuznaczności interpretacyjnej, jakie pytania egzystencjalne stawia jego film?

Podsumowanie lekcji. Nauczyciel powraca jeszcze raz do tematu zajęć. Stwierdza, że w obu analizowanych aspektach (estetyka i tematyka) udało się odnaleźć oryginalną myśl i koncepcję artystyczną.

Załączniki

Załącznik 1

Ekspresjonizm (łac. exprimere – wyrażać) nurt w sztuce i literaturze, którego celem nadrzędnym było wyrażanie silnych emocji artysty, wyróżniał się wyrazistością obrazowania
	Ekspresjonizm	Ekspresjonizm w filmie
Świat przedstawiony	groteska, deformacja rzeczywistości nie naśladowanie, lecz interpretowanie, subiektywne kreowanie świata	ustawienie kamery pod nienaturalnym kątem, nienaturalne oświetlenie, uwypuklenie roli cieni w tworzeniu obrazu filmowego.
Estetyka	estetyka krzyku kontrastowo zestawione, intensywne kolory, ostro zaznaczone kontury przedmiotów i postaci dynamizm, wrażenie ruchu często stosowana lina falista	kino scenografów: obraz filmowy przede wszystkim sztuką graficzną starannie skomponowany kadr, aktor i jego kostium stają się elementem scenografii, stapiają się z nią.
Tematyka	wyrażanie emocji artysty, ukrytych lęków i niepokojów, katastrofizm	mroczne, niesamowite historie, często o romantycznych korzeniach (gotycyzm, egzotyzm, fantastyka)

Bibliografia

1. Tomasz Kłys, Film niemiecki w epoce wihelmińskiej i weimarskiej, [w:] Kino nieme, red T. Lubelski i in., Kraków 2009, s. 393-462.