We współczesnej szkole film i inne media to ważne narzędzie edukacyjne. Umiejętnie wykorzystywane, w dużym stopniu przyczyniają się do unowocześnienia procesu nauczania-uczenia się. Wszyscy zgadzają się, że konieczność kształtowania kompetencji audiowizualnych oraz przygotowanie młodych ludzi do krytycznego odbioru mediów w szkole XXI wieku jest oczywista. Zmiany dokonujące się w polskiej edukacji powinny uwzględniać film, gdyż jest to nie tylko przydatny środek dydaktyczny, ale i ważny tekst kultury, atrakcyjny dla dzieci i młodzieży. Czy jednak znaczenie edukacji filmowej, postrzeganej jako część obszerniejszej i niezmiernie ważnej edukacji medialnej, znalazło swoje potwierdzenie w nowych podstawach programowych dla I i II etapu kształcenia?

Wskazań dotyczących wdrażania edukacji filmowej doszukać się możemy przede wszystkim w zapisach wymagań ogólnych podstawy programowej do języka polskiego, często nie dotyczą one wprost filmu, ale tekstów kultury w ogóle i uczestnictwa dzieci i młodzieży w szeroko rozumianej kulturze, np. „Kształtowanie umiejętności uczestniczenia w kulturze polskiej i europejskiej, szczególnie w jej wymiarze symbolicznym i aksjologicznym”. Więcej zapisów dotyczących filmu znajdziemy w celach szczegółowych. Tu już na poziomie klas I–III podstawa programowa mówi, że nauczyciele „powinni zachęcać uczniów do pracy własnej z wykorzystaniem filmów […], w odpowiednim zakresie i stosownie do wieku uczniów”. W klasach starszych (IV–VI) konkretnych zapisów dotyczących filmu jest znacznie więcej: np. „uczeń: rozumie swoistość tekstów kultury przynależnych do […] filmu, muzyki, sztuk plastycznych i audiowizualnych; wyodrębnia elementy dzieła filmowego i telewizyjnego (scenariusz, reżyseria, ujęcie, gra aktorska, muzyka); wskazuje cechy charakterystyczne przekazów audiowizualnych (filmu, programu informacyjnego, programu rozrywkowego); rozumie, czym jest adaptacja utworu literackiego (np. filmowa, sceniczna, radiowa) oraz wskazuje różnice między tekstem literackim a jego adaptacją; odnosi treści tekstów kultury do własnego doświadczenia; świadomie i z uwagą odbiera filmy, koncerty, spektakle, programy radiowe i telewizyjne, zwłaszcza adresowane do dzieci i młodzieży”. Język polski — przygotowujący uczniów do odbioru i rozumienia tekstów kultury — jest przedmiotem, w którym treści kształcenia z zakresu edukacji filmowej jest najwięcej, ale gdybyśmy przejrzeli zapisy w podstawach programowych dotyczących innych przedmiotów, zapewne znaleźlibyśmy nowe sformułowania dotyczące tej dziedziny. Niestety, ciągle nie ma w szkole edukacji medialnej z prawdziwego zdarzenia, która miałaby swoją podstawę programową, konkretnie sformułowane cele i uporządkowane treści, dzięki czemu dzieci i młodzież w sposób systemowy uczyłyby się, jak się poruszać we współczesnym audiowizualnym świecie. Treści tej edukacji są w podstawach programowych bardzo rozproszone, co utrudnia całościowe spojrzenie na problem i podjęcie spójnych, systemowych działań. Jednak nawet, jeśli w tym ważnym dokumencie, na którym opiera się funkcjonowanie szkoły, idea edukacji filmowej nie jest wyrażona wprost i nie ma w nim bezpośrednich zachęt do zajmowania się filmem, to na szczęście codzienna praktyka może okazać się bogatsza od teorii.

Jeśli nawet nie znajdziemy zapisów wprost odnoszących się do edukacji filmowej w podstawie programowej dla szkoły podstawowej, to przecież z powodzeniem można wykorzystywać film po to, by osiągać ważne edukacyjne cele. I tak np. na lekcjach wiedzy o społeczeństwie pomoże omówić takie zagadnienia, jak np. prawa człowieka, patriotyzm, wolność słowa, konsekwencje antysemityzmu i ksenofobii. Również na lekcjach historii, dzięki odpowiednio dobranym filmom dokumentalnym lub fabularnym, młodzież zapozna się z przyczynami i skutkami Holokaustu, realiami życia społecznego w PRL, przemianami społecznymi, politycznymi i kulturowymi po 1989 r. Edukacja filmowa na pewno może przyczynić się do rozwijania uczniowskich postaw obywatelskich, patriotycznych i społecznych, może wzmacniać poczucie tożsamości narodowej oraz przywiązanie do historii i tradycji narodowych. Film jest też świetnym punktem wyjścia do rozmowy o wartościach, trudnych wyborach i dylematach moralnych, jaką warto prowadzić na zajęciach religii, etyki czy godzinach do dyspozycji wychowawcy. Przykłady można mnożyć, są jeszcze przecież lekcje informatyki, których celem jest „wyszukiwanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji z różnych źródeł. Opracowywanie za pomocą komputera: rysunków, tekstów, danych liczbowych, motywów, animacji, prezentacji multimedialnych” czy lekcje plastyki, podczas których uczniowie mogą realizować różnorodne projekty z wykorzystaniem sztuk wizualnych. Nie da się również przecenić roli, jaką powinien odegrać film w procesie nauczania-uczenia się języków obcych czy w pracy nauczyciela bibliotekarza przygotowującego uczniów do świadomego i krytycznego odbioru przekazów medialnych.

Tak więc obowiązująca podstawa programowa, choć nie wyznacza edukacji filmowej konkretnego miejsca, to jednak pozostawia przestrzeń do jej aktywnego praktykowania, a zapisy znajdujące się treściach nauczania-uczenia się wielu przedmiotów na pewno zobowiązują i zachęcają nauczycieli do wykorzystywania w toku kształcenia różnorodnych filmów.

Edukację filmową w szkole możemy rozpatrywać w dwóch aspektach, organizując proces kształcenia dla filmu i poprzez film. W pierwszym przypadku w centrum zainteresowania znajduje się dzieło filmowe i jego środki wyrazu, dzięki czemu młodzież wzbogaca swoją wiedzę filmoznawczą niezbędną do pogłębionego odczytania filmu oraz doskonali kompetencje świadomego odbioru tego ważnego tekstu kultury. W drugim — film najczęściej wykorzystywany jest w charakterze kontekstu pomocniczego lub interpretacyjnego umożliwiającego pełniejsze zrozumienie jakiegoś zjawiska społecznego, wydarzenia historycznego czy utworu literackiego.

Wielką szansą dla zaistnienia filmu w szkole jest projekt edukacyjny. Jego walory zostały podkreślone w podstawie programowej: „Duże znaczenie dla rozwoju młodego człowieka oraz jego sukcesów w dorosłym życiu ma nabywanie kompetencji społecznych takich jak komunikacja i współpraca w grupie, w tym w środowiskach wirtualnych, udział w projektach zespołowych lub indywidualnych oraz organizacja i zarządzanie projektami”. Praca metodą projektu pomaga również rozwijać uczniowską przedsiębiorczość i kreatywność, zachęca do unowocześniania procesu kształcenia i wprowadzania innowacyjnych rozwiązań dydaktycznych. Projekt otwiera dużo możliwości, pozwala podejmować różnorodne przedsięwzięcia z zakresu edukacji filmowej. Ich przykładem mogą być chociażby zajęcia realizatorskie, podczas których młodzież samodzielnie lub pod opieką nauczyciela przygotowuje krótką animację lub etiudę filmową. Taka forma edukacji filmowej wydaje się szczególnie wartościowa, bowiem uczniowie, pracując nad filmem i uczestnicząc w tego rodzaju projektach, uczą się we współpracy, rozwiązują problemy w twórczy sposób, rozpoznają swój potencjał i przygotowują się do pełnienia różnych ról społecznych. Ponadto opublikowanie filmu np. na stronie internetowej szkoły będzie dla jego autorów źródłem satysfakcji i powodem do dumy.

Edukacja filmowa, jeśli składa się z działań przemyślanych i celowych, powinna być skorelowana z programami nauczania oraz programem wychowawczym klasy i szkoły. Jej treści wdrażać trzeba zarówno na zajęciach lekcyjnych jak i pozalekcyjnych. Jej formą może być również obóz filmowy (np. „zielona szkoła” z filmem), szkolny Dyskusyjny Klub Filmowy czy filmowy projekt edukacyjny. W wielu szkołach zespoły nauczycieli tworzą innowacje programowo-metodyczne, w których film jako narzędzie edukacyjne odgrywa ważną rolę. W ten sposób powstają klasy medialne, dziennikarskie, filmowe, kulturoznawcze, przygotowujące młodzież do „istnienia w kulturze, do jej twórczego odbioru i kształtowania”[2].

Wprowadzenie edukacji filmowej do szkoły wymaga jednak spełnienia pewnych warunków. Potrzebni są przede wszystkim nauczyciele zainteresowani filmem, odpowiednio przygotowani od strony merytorycznej i metodycznej, gotowi ciągle poszerzać swoje kompetencje, umiejący pracować w zespole. Ważny jest również dostęp do filmów i materiałów wspierających. W obu przypadkach sytuacja nie wygląda najgorzej. Przede wszystkim w szkołach ponadpodstawowych od kilku lat wdrażany jest projekt Filmoteka Szkolna. W związku z dokonująca się reformą oświaty pakiety Filmoteki Szkolnej powinny trafić do szkół podstawowych. Warto zapoznać się z tym projektem i sięgać po materiały Filmoteki Szkolnej w klasach VII–VIII. Szkoły mogą również skorzystać z propozycji kin, które tworzą programy edukacji filmowej dla różnych etapów kształcenia, uwzględniające wymagania podstawy programowej. Funkcjonują także wartościowe, profesjonalne strony internetowe[3], zawierające scenariusze zajęć, wzorcowe analizy filmów, bogactwo artykułów merytorycznych i metodycznych. Nauczyciele, odwiedzający te portale, korzystają z ich zasobów bezpłatnie, znajdując wsparcie i wskazówki do dalszej pracy oraz, co szczególnie ważne, zapoznają się z przykładami dobrych praktyk i dzielą się z innymi swoim doświadczeniem. Przykładem takiej strony jest www.edukacjafilmowa.pl — kopalnia profesjonalnych materiałów dydaktycznych i inspirujących pomysłów dla nauczycieli (i uczniów) zainteresowanych filmem. Warto w tym miejscu wskazać na jej niezwykłą zakładkę Filmowe Pogotowie Wychowawcze, w której zamieszczono bardzo przydatne w pracy nauczyciela wychowawcy rozwiązania metodyczne z wykorzystaniem krótkich filmów dokumentalnych. Propozycje te można szybko przenieść do praktyki szkolnej i zamienić w ciekawe lekcje wychowawcze. Dla nauczycieli zainteresowanych edukacją filmową przygotowana jest także bogata oferta różnego rodzaju form doskonalenia zawodowego, zarówno stacjonarnych jak i zdalnych, opracowana przez instytucje zajmujące się filmem.

Edukacja filmowa wymaga również odpowiednich warunków technicznych, ale z tym problemem szkoły sobie radzą coraz lepiej, dysponując często wspaniale wyposażonymi salami audiowizualnymi.

We wszystkich przedsięwzięciach dotyczących edukacji filmowej ważną rolę odgrywa dyrektor. Zakończą się one powodzeniem, jeśli będzie on rozumiał rolę filmu w procesie kształcenia i wspierał innowacyjne rozwiązania metodyczne, jeśli swoim autorytetem uwydatni znaczenie działań podejmowanych przez nauczycieli.

Korzyści płynące z wdrażania edukacji filmowej są niepodważalne. Nauczyciel, wprowadzając w sposób przemyślany i konsekwentny film do praktyki szkolnej, uczy nowocześnie, odpowiadając na zmiany dokonujące się we współczesnym świecie, odchodzi od szkolnej rutyny, stwarza warunki do rozwijania uczniowskich zdolności i pasji, pomaga dzieciom i młodzieży osiągać cele przedmiotowe zapisane w podstawie programowej i skutecznie przygotować się do egzaminów zewnętrznych (bowiem film jest wartościowym tekstem kultury, który mogą przywoływać uczniowie, rozwiązując zadania egzaminacyjne). Ponadto nauczyciel, wdrażając edukację filmową, realizuje także istotne cele wychowawcze, przygotowuje młodzież do funkcjonowania w rzeczywistości pozaszkolnej, wzbogaca ofertę edukacyjną szkoły i zapoznaje uczniów z ważnym dziedzictwem kulturowym. Dzięki edukacji filmowej wspiera się rozwój ucznia i wyzwala jego kreatywność. Wychowanie aktywnego odbiorcy filmów oznacza wychowanie aktywnego i wrażliwego człowieka, który będzie umiał interpretować otaczający go świat. Należy żałować, że obecność szeroko pojętej edukacji filmowej w polskiej szkole jest ciągle marginalizowana i skazywana przez autorów kolejnych podstaw programowych na egzystowanie w modelu rozproszonym[4].

[1] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 14 lutego 2017 r .w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej

[2] W. Bobiński, Film fabularny w dydaktyce literatury…, w: Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury (red. Anna Janus-Sitarz), UNIVERSITAS, Kraków 2004, s. 152.

[3] Np. www.edukacjafilmowa.pl;  www.filmotekaszkolna.pl

[4] Witold Bobiński, Wykształcić widza. Sztuka oglądania w edukacji polonistycznej. UNIVERSITAS, Kraków 2016, s. 112.