Publikacja Faraon. Poetyka filmu jest obszerną monografią jednego dzieła. Nie jest to jednak zbiór luźnych tekstów, ale uporządkowana i spójna metodologicznie próba analizy filmu, który zdaniem autorów zasługiwał na osobną książkę. Jak sama nazwa wskazuje, skupialiśmy się przede wszystkim na poetyce dzieła Kawalerowicza, dlatego poszczególne rozdziały zostały poświęcone scenografii, reżyserii, sztuce operatorskiej, montażowi, warstwie dźwiękowej i muzyce. Dążyliśmy jednak do tego, aby monografia była kompleksowa i wszechstronna, więc w książce znalazły się również teksty o pracy nad scenariuszem, odbiorze filmu w Polsce i za granicą, a także o dwóch wersjach dzieła Kawalerowicza i o cyfrowej rekonstrukcji. Tym sposobem nasz skromny projekt rozrósł się do nieoczekiwanych rozmiarów – książka liczy ponad 600 stron.

Dlaczego akurat Faraon? Po pierwsze, ze względu na wartość artystyczną. Film Kawalerowicza został zrealizowany z zegarmistrzowską precyzją. Każdy element narracji – od scenografii po montaż – posiada autonomiczną wartość, a jednocześnie został całkowicie podporządkowany wizji reżysera. Po drugie, choć Faraon uznawany jest powszechnie za arcydzieło, nie doczekał się dotychczas zbyt wielu tekstów analitycznych. Prasa bardzo szeroko rozpisywała się o realizacji „polskiego supergiganta”, a po premierze w 1966 roku każdy z liczących się wówczas krytyków wyrażał swoją opinię o filmie. Pomimo to, już w 1967 roku filmoznawcy przestali pisać o Faraonie i przez następne 50 lat ukazało się zaledwie kilka większych tekstów poświęconych filmowi. Co charakterystyczne, pisano zazwyczaj o dziele Kawalerowicza jako o dramacie władzy i skupiano się wyłącznie na treści, całkowicie pomijając formę adaptacji, która jest czymś nadzwyczajnym nie tylko w kontekście kina polskiego, ale i światowego.

Rozdziały analityczne skupiają się właśnie na tym, ignorowanym zazwyczaj aspekcie. Autorzy książki, którzy w większości należą do Zespołu Badań nad Filmem w Instytucie Kultury Polskiej na UW, stosują tzw. antropologiczno-morfologiczną metodę badań. Polega ona na dogłębnej analizie formy filmu, ale nie poprzestaje na tym. Odwołując się do wiedzy antropologicznej, badacze analizują takie kategorie jak czas, przestrzeń, czy postać, aby scharakteryzować poetykę dzieła i osadzić je w głębszym, kulturowym kontekście.

Dodać trzeba, że w pewnym stopniu – choć nie do końca – Faraon. Poetyka filmu wpisuje się w zyskujące ostatnio popularność production studies, badania uwzględniające kontekst produkcyjny filmów. Inaczej niż badacze związani z tym kierunkiem, autorzy nie opisują jednak rynkowych i instytucjonalnych uwarunkowań, lecz skupiają się przede wszystkim na tym, w jaki sposób realizowane były określone efekty artystyczne. Książka wiele zawdzięcza rozmowom, jakie autorzy przeprowadzili z członkami ekipy Faraona – operatorami, scenografem, aktorami itd. Pisząc książkę, mieliśmy świadomość, że wyjątkowość dzieła Kawalerowicza nie wzięła się znikąd, lecz była efektem pracy całego zespołu, który realizował spójną wizję reżysera. Relacje twórców w istotny sposób wzbogaciły analizy. Rozmowy okazały się tak interesujące i bogate w szczegóły, że zostaną wkrótce opublikowane w oddzielnej książce.

Pisząc Faraona. Poetykę filmu chcieliśmy przywrócić rangę temu nieco zapomnianemu arcydziełu, i pokazać jego złożoność oraz wyjątkowość. Monografię można polecić wszystkim wielbicielom adaptacji powieści Prusa oraz badaczom, którzy zajmują się – np. w celach dydaktycznych – dziełem Kawalerowicza. Ale nie tylko. Po książkę mogą sięgnąć wszyscy, którzy są zainteresowani budową dzieła filmowego i bogactwem szczegółów, jakie składają się na efekt końcowy. Chcielibyśmy, aby książka Faraon. Poetyka filmu zapoczątkowała serię monografii arcydzieł kina polskiego. Wbrew pozorom okazuje się bowiem, że nawet w świetnie znanych filmach można odkryć zupełnie nowe i nieoczekiwane rzeczy.

O autorze:

Robert Birkholc

Magister polonistyki oraz kulturoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie doktorant w Zakładzie Komparatystyki na UW. Autor recenzji, esejów oraz artykułów naukowych. Stale współpracuje z miesięcznikiem „Kino”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnienia narracji filmowej. Kinem zajmuje się zarówno naukowo, jak i hobbystycznie.

dr hab. Seweryn Kuśmierczyk – filmoznawca i kulturoznawca, adiunkt w Zakładzie Filmu i Kultury Wizualnej IKP UW. Kieruje Zespołem Badań nad Filmem. Zajmuje się kinem autorskim, analizą i interpretacją dzieła filmowego (ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy antropologicznej), historią polskiego kina, polską sztuką operatorską. Prowadzi m.in. specjalistyczne zajęcia Laboratorium analizy filmu fabularnego. Autor książek: Zagubieni w drodze. Film fabularny jako obraz doświadczenia wewnętrznego (1999), Księga filmów Andrieja Tarkowskiego (2012), Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym (2014) Redaktor naukowy tomów Antropologia postaci w dziele filmowym (2015), „Faraon”. Poetyka filmu (2016). Tłumacz i autor opracowania naukowego książek Andrieja Tarkowskiego Kompleks Tołstoja (1989) i Czas utrwalony (1991, 2007) oraz pierwszego w skali międzynarodowej pełnego wydania Dzienników i Scenariuszy (1998) tego reżysera. Współredaktor i współautor książek: Księga „Kadru”. O zespole filmowym Jerzego Kawalerowicza (2002), Les voix de la liberté / Voices of Freedom. 50 ans d’école polonaise de cinéma / 50 Years of Polish School (2007). Opracował na podstawie przeprowadzonych rozmów książkę Jerzego Wójcika Labirynt światła (2006). Źródło: http://ikp.uw.edu.pl/dr-hab-seweryn-kusmierczyk/