Cele lekcji

• wprowadzenie pojęć: realizm, realizm poetycki, socrealizm, neorealizm, polska szkoła filmowa oraz film dokumentalny, paradokument, film fabularny
• aktywizacja twórcza uczniów
• kształtowanie umiejętności formułowania własnych opinii i wniosków
• kształtowanie i doskonalenie umiejętności analizy filmowej

Czas pracy 2 godziny lekcyjne Środki dydaktyczne fragmenty: Polskiej Kroniki Filmowej, „Zeliga” Woody’ego Allena lub „Czarnego Czwartku” Antoniego Krauze, „Pulp Fiction” Quentina Tarantino, „Przygody na Mariensztacie” Leonarda Buczkowskiego, „Pokolenia” Andrzeja Wajdy, „Komediantów” Marcela Carnégo, „Złodziei rowerów” Vittorio De Siki. A także jako uzupełnienie: „Amator” Krzysztofa Kieślowskiego. film „Erratum” Marka Lechkiego telefony komórkowe, przewód USB, komputer z oprogramowaniem

Formy pracy praca z całą klasą praca w grupach praca indywidualna Metody pracy praca z fragmentami filmów burza mózgów elementy wykładu dyskusja wprawka realizatorska

Przebieg lekcji

Pomysły wprowadzające temat:

1. Młodzież zapoznaje się w domu z hasłem realizm (encyklopedie, słowniki, internet). Każdy uczeń tworzy własną listę 3 „realizmów”: w sztuce, filozofii, naukach ścisłych. W trakcie poszukiwań poznaje różne wykładnie i definicje. Przedstawia następnie na forum klasy wybrane przez siebie definicje, odpowiednio argumentuje swoją wypowiedź.
   W klasie wszyscy uczniowie tworzą swoistą mapę realizmów (np. w formie planszy). Zaznaczają (np. różnymi kolorami) definicje bardziej do siebie zbliżone, definicje pochodzące z różnych dziedzin nauki, czy sztuki. Dyskutują na ten temat.
2. Nauczyciel prezentuje (wyświetla) wybrane fragmenty filmów np.: fragment „Polskiej Kroniki Filmowej”, „Zeliga” Woody’ego Allena lub „Czarnego Czwartku” Antoniego Krauze, „Pulp Fiction” Quentina Tarantino. Wybrane tytuły filmowe powinny zobrazować różny „stopień realizmu” w filmie (dokumentalnym, paradokumentalnym, kreacyjnym – fabularnym).
3. Nauczyciel prezentuje wybrane fragmenty filmów fabularnych np.: „Przygody na Mariensztacie” Leonarda Buczkowskiego, „Pokolenia” Andrzeja Wajdy, „Komediantów” Marcela Carnégo, „Złodziei rowerów” Vittorio De Siki. Fragmenty te posłużą zilustrowaniu kilku „realizmów” obecnych na gruncie filmu.
4. Ćwiczenie realizatorskie: każdy z uczniów za pomocą telefonu komórkowego rejestruje przez 30 sekund sytuację w klasie w chwili obecnej. Powstanie tyle autorskich, różnorodnych zapisów, ilu jest uczniów. Prawdopodobnie niektóre z nich będą „bardziej dokumentalne”, inne „bardziej fabularne”, jeszcze inne eksperymentalne. Należy zaprezentować i omówić kilka z nich. Okaże się także, że nie każdy z uczniów uważa te same „filmiki” za realistyczne.
5. Przed lekcją młodzież ogląda film „Erratum” Marka Lechkiego. Oprócz lektury filmowej można zaproponować zebranie informacji na temat dorobku reżyserskiego Marka Lechkiego, zapoznanie się z recenzjami i zinterpretowanie tytułu. W czasie lekcji nauczyciel prezentuje pierwsze sceny filmu (do pojawienia się na ekranie tytułu) oraz wybrane zdjęcia.

Pomysły prowadzące do formułowania wniosków

Ad. 2

Nauczyciel prosi uczniów, żeby wskazali/nazwali te fragmenty filmowe, które były realistyczne i dookreślili, dlaczego taka jest ich opinia.

Pytanie to powinno stanowić przyczynek do dyskusji na temat realizmu w kinie oraz do sformułowania wniosków.

(Wnioski. Realizm w filmie, to tendencja do odzwierciedlania rzeczywistości, jej wybranych aspektów np.: historycznych, obyczajowych, społeczno-politycznych, kulturowych. Termin, który odnosi się zarówno do postaw twórczych, zastosowanych środków wyrazowych, efektu, który powstał na ekranie i postawy odbiorcy – realistyczne jest to, co widownia za takie uznaje w danym momencie historycznym. (za „Encyklopedią kina” pod red. T. Lubelskiego).

Nauczyciel i uczniowie zastanawiają się nad stopniem powiązania poszczególnych fragmentów z rzeczywistością.

Raz jeszcze zostają pokazane trzy pierwsze fragmenty filmowe („Polskiej Kroniki Filmowej”, „Zeliga” lub „Czarnego Czwartku”, „Pulp Fiction”), każdy z nich jest „na gorąco” komentowany. Uczniowie szukają elementów realistycznych i kreacyjnych. Następnie w grupach kilkuosobowych wypełniają tabelę.

	„PKF”	„Zelig” lub „Czarny Czwartek”	„Pulp Fiction”
Realne/kreacyjne/fikcyjne analiza postaci (z jakich grup społecznych się wywodzą, czy ich zachowanie jest do tego adekwatne, sposób ubierania, ewentualna uniformizacja, co i jak mówią, relacje międzyludzkie, ich autentyzm, bohaterowie pozytywni i negatywni) konkretny moment historyczny, czy da się wskazać, jakie wydarzenia mają miejsce? czy tło historyczne jest istotne w filmie? związki przyczynowo–skutkowe pomiędzy ujęciami, scenami, czy występują? wartka akcja, czy występuje? znaczenia i treści naddane, czy się pojawiają?
Realne/kreacyjne/fikcyjne w dźwięku (np. czy dźwięk pochodzi ze świata przedstawionego, diegetyczny/niediegetyczny/” z offu”, rola i charakter muzyki)
Czy jest obecna tendencja do wiernego odzwierciedlenia rzeczywistości? Tak/Nie i dlaczego? Czy jest inny cel przekazu?
Jakie zastosowano środki wyrazowe? (np. zbliżenia, detale, plany ogólne, jazdy kamery, szybki montaż, niezauważalny dla widza montaż (montaż przezroczysty), długie ujęcia, głębia ostrości lub jej brak, powtórzone ujęcia – lejtmotywy itp.)

Czy zastosowane środki wyrazu wskazują na dążenie twórców do realizmu?   Czy zostaje on osiągnięty w filmie? W jakim stopniu?   Czy uznajesz ten obraz za realistyczny?

(Stopień powiązania poszczególnych filmów z rzeczywistością jest różny. Zaczynając od „reprodukcji rzeczywistości”, dokumentowania oraz przedstawiania „faktów” (w gatunkach dokumentalnych), poprzez reinscenizację zdarzeń w często autentycznych miejscach akcji, wykorzystywanie i mieszanie gatunków dokumentalnych i fabularnych (formy paradokumentalne np.: „Zelig” – reż. Woody Allen, „Czarny Czwartek” – reż. Antoni Krauze), po inspirację rzeczywistością (formy fabularne, tu: „Pulp Fiction” – reż. Quentin Tarantino). Na pewno pojawi się problem treści propagandowych oraz etyki. Dobrym zilustrowaniem tej problematyki będzie „Amator” – reż. Krzysztof Kieślowski.

Ad. 3

Nauczyciel przybliża uczniom niektóre „realizmy” – nurty znaczące dla historii kina. Omawia ich charakterystykę, najważniejsze utwory i wraca do obejrzanych fragmentów: „Komediantów” Marcela Carnégo, „Przygody na Mariensztacie” Leonarda Buczkowskiego, „Pokolenia” Andrzeja Wajdy, „Złodziei rowerów” w reż. Vittorio De Siki, żeby je przyporządkować poszczególnym nurtom.

Zwraca uwagę, że wybrane nurty łączy okres historyczny, niewielka odległość czasowa (lata 30 – 50. XX w.).

Realizm poetycki – nurt w kinie francuskim lat 30. łączył realistyczny temat losów zwykłych ludzi, wywodzących się zazwyczaj ze środowisk proletariackich, z poetycką mitologizacją ich losu, wykorzystywał często charakter, poetykę ludowego święta. Charakteryzował się piękną, wysmakowaną formą. Filmy reprezentujące nurt np.: „Ludzie za mgłą”, „Komedianci” M. Carnégo, „Pépé le Moko” J. Duviviera.

Realizm socjalistyczny (socrealizm) – metoda twórcza stworzona w Związku Radzieckim w latach 30. i rozpowszechniona i obowiązująca we wszystkich krajach socjalistycznych w latach 40./50., służąca propagowaniu ideologii stalinowskiej. Realizm tych filmów to dychotomiczny, jasny podział na bohaterów świata komunistycznego i wrogów klasowych, z głównym tematem pracy i budowy nowego społeczeństwa (komedia „Przygoda na Mariensztacie” L. Buczkowskiego 1954 r. W tym samym okresie rozpoczął się w kinie polskim proces odchodzenia od socrealizmu, poprzez nawiązanie do estetyki neorealizmu włoskiego – np.: „Pokolenie” A. Wajdy 1954 r.).

Polska szkoła filmowa – kierunek w polskim kinie rozwijający się w latach 50. Podjęto próbę obrachunku z czasami wojny i okupacji (w centrum zainteresowania reżyserów zalazło się pokolenie AK-owskie, tragedia powstania warszawskiego). W filmach polskiej szkoły filmowej pojawiła się refleksja nad charakterem narodowym Polaków. Po raz pierwszy dobitnie zaakcentowano tragedię jednostki. Kierunek ten zaistniał również jako pokoleniowy sprzeciw wobec schematów sztuki socrealistycznej. Czołowi przedstawiciele kierunku: A. Wajda: „Pokolenie”, „Kanał”, „Popiół i diament”, „Lotna”, A. Munk: „Eroica”, „Zezowate szczęście”, „Pasażerka” i wielu innych.

Neorealizm włoski – nurt w kinie powojennym, zapoczątkowany przez włoskich twórców, rozwijający się w latach 40./50. Tematem były aktualne problemy związane z sytuacją po II wojnie światowej, krytyka społeczna i polityczna, trudne, dramatyczne życie „zwykłych ludzi”. Filmy tego nurtu charakteryzował obiektywizm, przezroczystość narracji, naturalność, brak akcentowania funkcji montażu.

Reprezentatywne utwory to np.: „Paisá” R. Rossellini, „Złodzieje rowerów” V. De Sika, „Ziemia drży” i „Najpiękniejsza” L. Visconti.

[za „Encyklopedia kina” pod red. T. Lubelskiego]

Ad. 5

Próba określenia związków z realizmem w filmie „Erratum”.

Nauczyciel prezentuje pierwsze sceny filmu (do pojawienia się na ekranie tytułu) oraz zdjęcia.

Prosi o przygotowanie i zaprezentowanie w grupach:

• rodzaju filmu (dokumentalny, fabularny?), gatunku (czy da się określić?)
• wskazanie lejtmotywu (wody) i określenie jego znaczenia
• wyjaśnienie tytułu filmu
• wskazanie środków wyrazu filmowego, jakie wykorzystano w prezentowanych ujęciach
• wskazanie osoby postrzegającej rzeczywistość, tej, której oczyma oglądamy świat przedstawiony
• z jakiego rodzaju realizmem mamy do czynienia w tym filmie?

(Wnioski. Już pierwsze sceny wskazują, że rzeczywistość w „Erratum” ukazana będzie z perspektywy głównego bohatera. Duże zbliżenia, w których ostrość znajduje się tylko na pierwszym lub odwrotnie, na dalszym planie, wspierają subiektywizację. Spojrzenie postaci, zniekształcające widzenie świata, narzuca podobną perspektywę widzowi. Pierwsze ujęcie – wzburzone morze pokazane w zwolnionym tempie.

Następnie symboliczna scena nad wodą; dwóch mężczyzn rozstaje się w milczeniu. Kompozycja kadru wykorzystująca małą głębię ostrości podkreśla dystans dzielący bohaterów. Na pierwszym planie Michał – bohater, którego oczami oglądać będziemy świat. Na dalszym planie wyraźna oddalająca się sylwetka jego ojca (sygnał głównego konfliktu).

Ujęcia wody, stanowiące wizualną klamrę, nakierowują widza na lekturę symboliczną – ich znaczenie wykracza poza związki przyczynowo-skutkowe.

Tytuł filmu „Erratum” pojawia się także na tle wzburzonej wody. Errata oznacza po łacinie listę błędów, ale też ich sprostowanie.

Konstrukcja obrazu z dużymi zbliżeniami i małą głębią ostrości sprawia, że obiekty lub twarze bohaterów są silnie wyeksponowane, a to, co znajduje się na dalszych planach, staje się niewyraźne. Mamy tu do czynienia z operowaniem kadrami – obrazami o znaczeniu symbolicznym, odrealnionym, subiektywnym. Uzyskujemy obraz świata wewnętrznego bohatera, świata wrażliwości człowieka.

Bohater zostaje uwięziony w przestrzeni – nie może opuścić Szczecina, ale odbywa podróż w czasie, który zamienia w czas uniwersalny: łączący przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.

„Erratum” pozwala uświadomić sobie zderzenie na ekranie tego, co realnie istniejące, widzialne, i tego, co subiektywne – realizmu wewnętrznego, życia wewnętrznego głównego bohatera (powstałego na skutek aktywności twórczej autorów filmu). Przetworzenie rzeczywistości przez wyobraźnię autora scedowaną na postać nie oznacza porzucenia realizmu. Może prowadzić do jego odzyskania czy wzmocnienia.

Z wykorzystaniem niektórych wątków analizy „Erratum” autorstwa Bartosza Zająca na www.edukacja-filmowa.pl

Praca domowa

Pomysły kończące lekcję i rozszerzające temat

1. „Tylko jedno moje doświadczenie” – świat realny i świat wewnętrzny – krótka forma literacka.
2. „Historia jednego człowieka, historia jednego zdjęcia”. Z prezentowanych zdjęć wybierz jedno i napisz: – charakterystykę postaci, – fikcyjne, ale jak najbardziej realistyczne opowiadanie o życiu tego człowieka.
3. Obejrzyj filmik zrealizowany w trakcie zajęć przez Twojego kolegę z ławki. Spróbuj ocenić jego związki z realizmem przy pomocy tabelki podobnej jak w czasie lekcji.
4. Obejrzyj film… Spróbuj ocenić jego związki z realizmem przy pomocy tabelki podobnej jak w czasie lekcji.