Cele lekcji

Cel ogólny:

przygotowanie uczniów do samodzielnej analizy i interpretacji dzieła filmowego ze szczególnym uwzględnieniem problematyki społecznej

Cele szczegółowe:

uczniowie:

• doskonalą umiejętność zestawiania posiadanej wiedzy ogólnej, nabytej w życiu codziennym, z jawnymi i ukrytymi przesłaniami zawartymi w dziele filmowym
• uświadomiają sobie różne wymiary odbioru dzieła filmowego (konsumpcja,rozrywka, refleksja, moralitet)
• uświadamiają sobie zmiany społeczne zachodzące w „nowej Rosji”
• uświadamiają sobie rolę dzieła filmowego, jako dokumentu opisującego rzeczywistość danego okresu historycznego
• uświadamiają sobie różne możliwości interpretacji dzieła filmowego ze szczególnym uwzględnieniem wpływu własnego światopoglądu na odbiór filmu
• są przygotowywani do odbioru dzieła filmowego, jako pracy łączącej w sobie elementy przypominania, łączenia/kompilacji i weryfikacji obiegowych faktów i opinii
• rozwijają umiejętność kreatywnego myślenia
• rozwijają umiejętność prezentacji oraz obrony własnych spostrzeżeń, opinii, sądów
• otwarają się na tolerancję wobec odmiennych spostrzeżeń, opinii i sądów
• doskonalą umiejętność pracy w grupie

Czas pracy 2 x 45 minut + projekcja filmowa. Środki dydaktyczne film „Elena” w reż. Andrieja Zwiagincewa odtwarzacz audiowizualny telewizor/rzutnik duże arkusze papieru flamastry fotosy z filmu „Elena” w reż. Andrieja Zwiagincewa

Formy pracy praca z całą klasą praca w grupach praca indywidualna Metody pracy pogadanka heurystyczna burza mózgów (giełda pomysłów) mapa myśli

Przebieg lekcji

Uwaga:

Opracowany scenariusz dotyczy przede wszystkim wątków filmu związanych z opisem społeczeństwa współczesnej Rosji. Jest on pozbawiony spostrzeżeń na temat etyki i moralności zachowań poszczególnych bohaterów filmu (stanowiących najistotniejszy problem filmu), które mogą stanowić punkt wyjścia do lekcji etyki bądź filozofii.

Zajęcia poprzedzające projekcję filmową:

Uczniowie zostają poproszeni przez nauczyciela, aby w ramach pracy domowej, przypomnieli sobie, zebrali i wypisali znane im fakty z życia społecznego we współczesnej Rosji.

Lekcja z wykorzystaniem filmu andrieja zwiagincewa:

Uczniowie zostają poproszeni o zreferowanie swoich spostrzeżeń na temat znanych im faktów z życia społecznego współczesnej Rosji. Na środku klasy zostaje rozłożony duży arkusz papieru – uczniowie, po wymienieniu przez siebie wybranego skojarzenia, podchodzą do blankietu i w różnych jego częściach wpisują hasłowo zaobserwowane wnioski. Centralna cześć blankietu pozostaje niezapisana. Jeżeli uczniowie mają problem z wymienieniem własnych spostrzeżeń, nauczyciel powinien naprowadzić ich w trakcie rozmowy na właściwy tok skojarzeń (wiadomości telewizyjne, filmy i książki o współczesnej Rosji np. „Dzieci z Leningradzkiego” w reż. Hanny Polak i Andrzeja Celińskiego, „Generation „P” Wiktora Pielewina), teledyski (np. „Nas nie dogoniat” duetu t.A.T.u), wspomnienia z wakacji – w kurortach zagranicznych, zdominowanych przez turystów z Rosji łatwo dostrzec ich hedonistyczne nastawienie na zabawę, rozrywkę, przyjemność – bez względu na ceny i okoliczności).

Zakładane hasła wymienione przez uczniów np.: skrajna bieda, wielkie bogactwo, nierówności społeczne, przemiany polityczne, korupcja, pijaństwo, zaangażowanie w wojny, polityka silnej ręki, upadek komunizmu, upadek wartości, silna/mocna, głęboka wiara, prostota, (post)komunistyczna mentalność, nowy człowiek, wyzwolenie, nadzieja, siła, tradycja, nowoczesność. Warto tak ukierunkować wypowiedzi uczniów, aby pojawiające się hasła występowały na dużym poziomie ogólności (np. niewskazane są nazwiska polityków).

Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że wykonane ćwiczenie zostanie wykorzystane w dalszym toku lekcji oraz w formie pogadanki uzupełnia brakujące wiadomości o współczesnej Rosji, które mogą okazać się przydatne w analizie i interpretacji filmu.

Projekcja filmu „Elena” w reż. andrieja zwiagincewa.

Zajęcia po projekcji filmu. Część i. Naród dobry, tylko ludzie…

Nauczyciel dzieli uczniów na cztery zespoły. Każdemu z nich zostaje przydzielony temat do zreferowania na podstawie filmu oraz jeden kolor flamastra, przy pomocy którego reprezentanci grup uzupełnią mapę myśli, której tworzenie zapoczątkowali na zajęciach poprzedzających projekcję.

Aby ułatwić uczniom pracę myślową i nakierować ich na właściwy trop, można posłużyć się cytatem wybranym z wywiadu z reżyserem, stanowiącym swoisty komentarz do sytuacji społecznej zaprezentowanej w filmie:

„Dwa światy (bogatych i biednych – M.D.) są zupełnie wyizolowane. Jeśli jeździsz samochodem, jesteś bogaty, masz przyciemniane szyby, to nie jesteś widoczny dla innych ludzi. Z drugiej strony nie widzisz również świata poza samochodem. Jeśli tacy ludzie gdziekolwiek wychodzą, nie idą do normalnego teatru, ale do teatru dla VIPów – dla tych, którzy mają pieniądze. Te dwa światy nigdy się nie mieszają. Różnice pomiędzy nimi są przecież kolosalne, a dystans gigantyczny. Tutaj ludzie z jednego świata nie mają szans odkryć ludzi z innego. Nie mają powodu, aby zobaczyć jak żyją inni”. [wywiad z Andriejem Zwiaginzewem, za: PressKit dystrybutora filmu]

Poszczególne grupy zostają poproszone o zreferowanie następujących charakterystyk reprezentantów grup społecznych, zaobserwowanych w filmie, ze szczególnym uwzględnieniem środowisk, w którym żyją, stylów życia, sposobu spędzania czasu wolnego, sprzętów i urządzeń codziennego użytku, którymi się posługują itp.

Grupa I – charakterystyka Władimira i grupy społecznej, do której przynależy.

Zakładane (choć niekoniecznie słuszne) wypowiedzi uczniów w formie hasłowej np.: przedstawiciel elit finansowych, przedstawiciel starszego pokolenia, emeryt, wysportowany, jeździ luksusowym samochodem, uczęszcza do luksusowych klubów sportowych, mieszka w luksusowym apartamencie, egoista, skąpiec, despota, mężczyzna, zwolennik patriarchatu, niezależny finansowo, bezmyślny konsument programów telewizyjnych.

Grupa II – charakterystyka Katii (córki Władimira) i grupy społecznej, do której przynależy.

Zakładane (choć niekoniecznie słuszne) wypowiedzi uczniów w formie hasłowej np.: hedonistka, egoistka, niezależna finansowo, wyzwolona, przedstawicielka pokolenia trzydziestolatków, mieszka w ładnym mieszkaniu, intelektualistka.

Grupa III – charakterystyka Siergieja (syna Eleny) i grupy społecznej, do której przynależy.

Zakładane (choć niekoniecznie słuszne) wypowiedzi uczniów w formie hasłowej np.: obibok, bezrobotny, darmozjad, zależny od emerytury matki, pijak, przeciętny Rosjanin, niezaradny życiowo, mieszka w skromnym mieszkaniu w bloku z wielkiej płyty, spędza czas wolny „wegetując”, cały czas bezmyślnie pali papierosy i pije piwo, bezmyślny konsument programów telewizyjnych, myśli, że wszystko należy mu się od życia „za darmo”.

Grupa IV – charakterystyka Saszy (wnuka Eleny) i grupy społecznej, do której przynależy.

Zakładane (choć niekoniecznie słuszne) wypowiedzi uczniów w formie hasłowej np.: uczeń, nieuk, leń, chuligan, uzależniony od gier komputerowych; zależny od pomocy babki, egoista, łobuz, przedstawiciel młodego pokolenia, nieuczynny i niegrzeczny wobec babki i rodziców.

Nauczyciel na środku planszy przykleja przygotowane wcześniej fotosy średniej wielkości, zawierające wizerunki osób, których dotyczyły uczniowskie analizy: Władimira, Katii, Siergieja i Saszy. Następnie przedstawiciel każdej grupy referuje wnioski zespołu na temat danej postaci, podchodzi do arkusza i kolorem przypisanym jego grupie prowadzi linię od zdjęcia danej postaci do skojarzenia wymienionego w części zajęć przed projekcją. Uczniowie muszą wykazać się pewną umiejętnością uogólnienia i przypisania określonej cechy lub wniosku pod jedno z wymienionych przed projekcją haseł. Jeżeli któryś z wniosków wynika z wypowiedzi uczniów, a nie da się skategoryzować przez te uprzednio wymienione, można pozwolić uczniom uzupełnić pierwszą wersję listy. Dla pewnej przejrzystości i świadomości wiedzy własnej (przed i po projekcji filmu) dopisane hasła powinny być zaznaczone innym kolorem flamastra.

Powstaje „sieć powiązań” pomiędzy bohaterami – przedstawicielami różnych grup społecznych. Co charakterystyczne, od różnych postaci mogą prowadzić linie do tych samych zagadnień. Tym samym uczniowie uświadamiają sobie, że problematyka społeczna przedstawiona w filmie, dotyczy wszystkich bohaterów, bez względu na wiek, majętność, stan cywilny czy przynależność klasową (choć bezspornie w różnym stopniu). W ten sposób uczniowie tworzą na arkuszu papieru mapę współczesnych Rosjan, zgodnie z cechami, jakie „szablonowo” przypisują im media, kultura i sztuka.

Jeżeli uczniowie nie są w stanie samodzielnie opisać poszczególnych bohaterów i przypisać im cech charakterystycznych, lekcję można wesprzeć powtórną prezentacją wybranych scen filmu. Dla poszczególnych bohaterów odpowiednio:

Władimir – scena otwierająca film, prezentująca komfortowe mieszkanie bohatera; scena podróży ekskluzywnym autem i pobytu w snobistycznym fitness klubie; scena przy śniadaniu, kiedy Władimir odmawia pomocy wnukowi Eleny i dalej, gdzie traktując swą żonę w sposób dość przedmiotowy, odbywa z nią akt seksualny.

Katia – scena w kawiarni podczas rozmowy z Eleną; scena w szpitalu podczas rozmowy z ojcem.

Sergiej – scena prezentująca Sergieja (i jego rodzinę), warunki, w jakich żyje oraz roszczeniową postawę wobec życia ukazane podczas wizyty Eleny w mieszkaniu syna.

Sasza – scena odwiedzin Eleny w mieszkaniu Sergieja; scena chuligańskiej bijatyki.

Zajęcia po projekcji filmu. Część ii. Dwie rosje eleny.

Nauczyciel korzysta z mapy myśli przygotowanej przez uczniów na poprzednich zajęciach. Prowadzący lekcję zakrywa jednym dużym fotosem Eleny cztery uprzednio widniejące na arkuszu ilustracje, w ten sposób, aby wszystkie linie prowadzące do różnych skojarzeń wychodziły od zdjęcia głównej bohaterki. Do tej części lekcji warto wybrać kadr filmu, w którym Elena przegląda się w lustrze podczas porannej toalety (w kadrze widnieją wówczas trzy wizerunki kobiety, każdy z innej perspektywy lustrzanego odbicia). Zabieg ten stanowi swoiste wizualne wprowadzenie do dyskusji dotyczącej roli kobiety (żony, matki, babki) we współczesnej Rosji (ale i innych krajach byłego bloku socjalistycznego, a na największym poziomie uogólnienia, nawet całej Europy).

Do sprowokowania dyskusji nauczyciel może wykorzystać cytat z wywiadu z Andriejem Zwiagincewem. Prowadzący zajęcia zadaje pytanie analogiczne do tego, którym posłużył się prowadzący wywiad, aby uczniowie mogli skonfrontować własne wypowiedzi ze słowami reżysera:

„Czy można uznać, że Elena to film feministyczny?”

Uczniowie w toku dyskusji spierają się, prezentując własne poglądy, spostrzeżenia i refleksje. Należy pamiętać, że pojęcie feminizmu nie jest jednoznaczne i należy spodziewać się odpowiedzi sprzecznych, choć popierających to samo stanowisko (tak lub nie). Ważne, aby pozwolić uczniom na swobodne wypowiedzi odnoszące się do treści filmu. Zasadniczym celem dyskusji jest dojście do wniosku: czy w sytuacji Eleny (jako reprezentantki rosyjskich kobiet) można mówić o feminizmie lub innych emancypacyjnych światopoglądach? Dyskusja powinna być tak moderowana, aby uczniowie sami mogli dojść do odpowiadającego ich przekonaniom wniosku. Na zakończenie wymiany zdań przez uczniów, nauczyciel przedstawia im opinię samego reżysera:

„Nie. Bez względu na wszystko, kobiety są nadal ekstremalnie uzależnione i zależą od pieniędzy, państwa i mężów. Wciąż żyjemy w patriarchalnym społeczeństwie. Nie mam zamiaru w ten sposób manifestować czegokolwiek. Po prostu to czysta obserwacja. Elena sama podejmuje decyzje. Jest świadoma tego, co robi i z czym musi się skonfrontować”. [wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit dystrybutora filmu]

Dalsza część lekcji zostaje poświęcona na charakterystykę bohaterki pod kątem jej miejsca w społeczeństwie rosyjskim, scharakteryzowanym przez uczniów na poprzednich zajęciach.

Uczniowie zostają podzieleni na dwie grupy zadaniowe. Każdy z zespołów zostaje poproszony o stworzenie charakterystyki Eleny jako kobiety, ze szczególnym uwzględnieniem jej funkcji w społeczeństwie i różnych pozycji z tym związanych. Żeby wzmocnić zaangażowanie uczniów w omawiane zagadnienie, warto przydzielić do tej samej grupy osoby, które w poprzedzającej pracę dyskusji reprezentowały odmienne stanowiska.

Grupa I – Elena jako matka

Zakładane odpowiedzi uczniów: troskliwa, nadopiekuńcza, pobłażliwa, uległa, manipulowana, przedstawicielka klasy niższej, wykorzystywana, służąca, poczuwająca się do odpowiedzialności, nieposiadająca własnego zdania, tchórzliwa, wyrozumiała, podatna na manipulacje, ciepła, dbająca o dobro dzieci, kochająca swego syna i wnuków.

Grupa II – Elena jako żona

Zakładane odpowiedzi uczniów: troskliwa, zdystansowana, uległa, pobłażliwa, mściwa, tyranizowana, przedstawicielka klasy wyższej, majętna, wykorzystywana, służąca, nie mogąca pozwolić sobie na własne zdanie, zniewolona, próbująca walczyć, wygodna, chłodna, „konsumentka” telewizji śniadaniowej, służąca, emerytka.

Reprezentanci poszczególnych grup streszczają w wypowiedzi ustnej cechy charakterystyczne bohaterki oraz próbują zestawić jej cechy ze skojarzeniami (hasłami) wypisanymi przed projekcją.

Ćwiczenie ma na celu ukazanie Eleny jako kobiety, która pomimo swoich wad i zalet utrzymuje całe społeczeństwo (którego, mikroskopijnym odbiciem jest szeroko rozumiana rodzina) w stanie pewnej równowagi. Kobiety, której dotyczą wszystkie problemy współczesnej Rosji. W końcu zaś kobiety, która próbuje owym problemom zapobiegać i je naprawiać, choć jej działanie już od początku skazane jest na porażkę (jako jednostki, pragnącej uszczęśliwić jednych, kosztem innych).

Zajęcia warto podsumować spostrzeżeniem o pewnej dwuwymiarowości omówionego filmu, który z jednej strony umiejscawia problem w określonej rzeczywistości społecznej, z drugiej zaś ów problem traktuje dość uniwersalnie, tworząc z niego ponadnarodowe przesłanie prowokujące do refleksji na temat kondycji współczesnego człowieka w ogóle.

Praca domowa

Wszystkie filmy Andrieja Zwiagincewa (szczególnie Powrót i Elena) wyróżniają się specyficzną cechą, zmuszającą widzów do domysłów, z jednej strony dodającym tym filmom atrakcyjnej dla odbiorców tajemniczości, z drugiej strony sprawiają, że stają się one dziełami bardziej uniwersalnymi, z trzeciej zaś umożliwiają widzom większą niż w przypadku kina popularnego swobodę interpretacyjną, otwartą na różną świadomość społeczno-historyczną czy światopogląd społeczno-polityczny. Cechą, na którą zwracam tu uwagę, jest swoiste wyjęcie bohaterów z ich wcześniejszych biografii i przedstawienie jedynie pewnego „wyimka” z ich życia, bez zaznajamiania widzów z historią (biografią) bohaterów, która w znaczny sposób przyczyniła się do ukształtowania ich postaw zaprezentowanych w filmie. Kreatywną pracą domową dla uczniów może być wypracowanie wymagające od piszących zarówno pewnej fantazji, jak i znajomości kontekstu historyczno-społecznego współczesnej Rosji. Uczniowie mają za zadanie, dopisanie wcześniejszej biografii Władimira, z uwzględnieniem jego stanu majętności i komfortu życia na emeryturze ukazanych w filmie, a będących owej biografii konsekwencją.

Bibliografia

1. PressKit dystrybutora filmu: http://www.againstgravity.pl/modules/productCatalogue/press/elena_219.pdf

1. Tadeusz Lubelski, Świat pozorów, „EKRANy” nr 1-2.2012