Krótka informacja o filmie

„Elena” to bardzo interesujący formalnie i bogaty treściowo film. Przykład nieczęsto oglądanego u nas kina rosyjskiego. Jest to dramat kameralny z wątkiem kryminalnym, rozgrywający się pomiędzy dwójką głównych bohaterów ze współczesną Rosją – jej kontrastami i problemami w tle.

Władimir postanawia cały swój pokaźny majątek zapisać córce, pozostającej w konflikcie z żoną Eleną. Tym samym rozwiewa nadzieje kobiety na finansową pomoc dla syna z poprzedniego małżeństwa. Z bezwolnej i poddanej żony Elena zmienia się w zdeterminowaną i zdolną do wszystkiego kobietę.

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu;
• wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki językowe i ich funkcje w tekście;
• wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia.

Zakres rozszerzony

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić.

Świadomość językowa. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• dostrzega związek języka z obrazem świata.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja).

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, solidarność, tolerancja);
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka).

Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara”

„Biblia” (fragmenty „Starego i Nowego Testamentu” jako konteksty interpretacyjne dla lektury dzieł z innych epok).

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia.
• Ogólnofilozoficzne założenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne i świeckie.
• Teorie i szkoły etyczne. Koncepcje etyczne w nurcie filozofii klasycznej.
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej.
• Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim.
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszające kodeksy etyczne. Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody.

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia);
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja);
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny;
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało;
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury.

Filozofia

Filozofia starożytna i średniowieczna

Problematyka etyczna w filozofii starożytnej. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje klasyczne stanowiska etyczne, rekonstruuje wspierające je argumenty (intelektualizm etyczny Sokratesa, etyka cnót Arystotelesa, hedonizm Epikura, etyka stoicka);
• prezentuje i porównuje wskazania moralne religijnych autorytetów świata starożytnego (Mojżesz: wskazania Dekalogu, Bhagavadghita: wskazania hinduizmu, Budda: cztery szlachetne prawdy i zasada ahinsy, Lao-Tsy: wskazania taoizmu, Jezus z Nazaretu: wskazania ewangeliczne);
• formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołujące się do poznanych koncepcji i pojęć.

Problematyka filozofii człowieka w filozofii nowożytnej. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje wybrane koncepcje człowieka w filozofii nowożytnej (B. Pascala wizja kondycji ludzkiej, A. Schopenhauera filozofia woli życia, S. Kierkegaarda filozofia egzystencji, F. Nietzschego filozofia woli mocy);
• interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji;

Problematyka filozofii człowieka w myśli XX w. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje wybrane dwudziestowieczne koncepcje człowieka, rekonstruuje wspierające je argumenty (freudowski model psychiki i funkcji kultury; egzystencjalistyczna koncepcja człowieka – J. P. Sartre, A. Camus – związki między wolnością, samotnością i odpowiedzialnością; personalistyczna koncepcja człowieka – E. Mounier, K. Wojtyła – i jej przeciwstawienie indywidualizmowi i kolektywizmowi; koncepcja człowieka w filozofii dialogu – M. Buber, E. Lévinas);
• potrafi wskazać etyczne konsekwencje poznanych stanowisk;
• przedstawia zagadnienie rozwoju osobowego w kontekście stanowiska wybranego z powyższych;
• formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołujące się do poznanych koncepcji i pojęć;
• analizuje różne formy więzi międzyludzkich: miłość, przyjaźń (E. Fromm, M. Scheler, K. Wojtyła) i porównuje współczesne koncepcje tych więzi z koncepcjami starożytnymi;
• interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji;

Problematyka filozofii polityki i filozofii społecznej w myśli

XX w. Uczeń:

• analizuje najważniejsze aktualne wydarzenia i problemy społeczno-polityczne, odwołując się do poznanych koncepcji i pojęć;
• ukazuje zespół zagadnień związanych z narodzinami społeczeństwa masowego; zjawiska alienacji i „ucieczki przed wolnością” (J. Ortega y Gasset, E. Fromm).

Umiejętności w zakresie analizy i interpretacji tekstów filozoficznych

Uczeń:

• wskazuje przykłady tekstów kultury (dzieł literackich, filmów, tekstów publicystycznych, naukowych, religijnych itp.), w których dostrzega problematykę rozpatrywanego tekstu filozoficznego.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

	TAK	NIE
Praca z filmem stwarza możliwości rozwoju kompetencji kluczowych uczniów	x
Film motywuje uczniów do samodzielnego uczenia się i poznawania	x
Film sprzyja rozwojowi wyobraźni uczniów	x
Film inspiruje do wykorzystania niestandardowych i oryginalnych metod pracy z uczniami	x
Film pozwala zaprojektować cykl zajęć wokół przedstawionego problemu	x
Film zawiera sceny przemocy	x
Film zawiera sceny erotyczne		x
Projekcja filmu musi być poprzedzona zajęciami wprowadzającymi	x
Analiza filmu wymaga obecności na zajęciach specjalisty (psychologa, pedagoga, innych)		x

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcja poświęcona kolorom w filmie. Sposoby budowania nastroju przez użycie odpowiednich filtrów kamery wywołuje w widzu określone, i zamierzone przez twórców, emocje. „Elena” utrzymana jest w zimnej tonacji kolorystycznej. Dominują w niej szarości i błękity, co sprawia, że film nabiera jeszcze bardziej surowego i ponurego tonu.

WOK. Refleksja na temat przekazu telewizyjnego. Na podstawie kadru ze sceny, w której po raz pierwszy pojawia się Władimir oraz scen oglądania telewizji, warto zastanowić się, jakie funkcje pełni w życiu bohaterów telewizja. Należy zwrócić uwagę uczniów, że telewizor w pokoju Władimira został ustawiony centralnie koło okna (telewizor jako okno na świat) oraz, że oglądanie telewizji stanowi jedyną „kulturalną” rozrywkę bohaterów. Z tego punktu widzenia istotna jest także ostatnia scena filmu, w której rodzina Eleny zagnieżdża się w domu jej męża – telewizor zmienia miejsce na bardziej eksponowane, stoi obecnie w salonie przy oknie, stanowi centrum życia rodzinnego i wyznacznik statusu społecznego. W ubogim mieszkaniu rodziny Sergieja życie koncentrowało się w maleńkiej kuchence (egzystencja zredukowana do potrzeb podstawowych, po śmierci Vladimira rodzina Eleny odczuwa „wielki skok” kulturowy i ekonomiczny).

Warto też wskazać, jakie typy programów oglądają poszczególni bohaterowie filmu lub, jak odbywa się rozmowa pomiędzy Sergiejem a jego synem – gra komputerowa. Spostrzeżenia uczniów można skonfrontować z wypowiedzią reżysera filmu Andrieja Zwiagincewa, a w dalszej części lekcji spróbować doprowadzić, w toku pogadanki heurystycznej, do wniosków: czym dla współczesnych ludzi jest telewizja i jaki wpływ wywiera na nasze życie.

Jaką rolę odgrywa w omawianym filmie telewizja?

„Telewizja jest tu tak silnie obecna, gdyż chroni bohaterów przed zobaczeniem siebie w lustrze. Patrzą na życie innych, a więc nie muszą patrzeć na swoje. Telewizja to jednak zdeformowane lustro, które człowiek wybiera, bo nie chce zmierzyć się z własną osobowością. Wiem, że obecnie bardzo dużo młodych ludzi nie ogląda telewizji. Coraz więcej ludzi nie ma telewizorów w domach. Młodzi komunikują się przez internet, z którego czerpią informację o świecie. Telewizja jest straszna, bo wypacza obraz tego, co dzieje się na zewnątrz. To w pewnym stopniu tłumaczy, dlaczego młodzi ludzie od niej odchodzą.”[wywiad z Andriejem Zwiaginzewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Lekcja WOK poświęcona dźwiękowi w filmie (dźwięk „wewnątrzkadrowy” i „pozakadrowy”). „Niezwykle istotnym aspektem estetyki dzieła filmowego jest rozróżnienie dokonywane na podstawie oceny, czy w danym kadrze widoczne jest źródło dźwięku” [Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Konrad Klejsa, Tomasz Kłys, Piotr Sitarski, „Kino bez tajemnic”, Warszawa 2009.] Znaczenie tych dwóch rodzajów dźwięków w pierwszych, paradoksalnie wypełnionych przede wszystkim pozorną ciszą, ujęciach filmu. Warto obejrzeć tę scenę ponownie przy zwiększonej głośności, a podczas oglądania zwrócić uwagę na te dźwięki, które odpowiadają wizualnym czynnościom bohaterki (widoczne w kadrze – czesanie włosów, „szuranie” podczas chodzenia po podłodze, dźwięki włączania ekspresu do kawy oraz inne „czynności kuchenne”) oraz te, które celowo, już od pierwszej sceny wprowadzają złowrogi nastrój w filmie, przede wszystkim powtarzające się krakanie wrony, stanowiące z resztą swoisty lejtmotyw całego filmu (spoza kadru), konotujące tragizm kolejnych wydarzeń. Kilkukrotne użycie dźwięku krakania wrony wskazuje, że oglądane wydarzenie to rodzaj „krakania” (złowieszczego przewidywania tragedii), końcowa scena wskazuje zaś na „wykrakanie” – dopełnienie się tragedii zapowiadanej przez nastrój filmu.

Lekcja wychowania do życia w rodzinie dotycząca równouprawnienia kobiet i mężczyzn oraz możliwości realizacji powyższego postulatu w świetle społeczno-kulturowej rzeczywistości ukazanej w filmie oraz wypowiedzi samego reżysera:

„Czy można uznać, że Elena to film feministyczny?”

„Nie. Bez względu na wszystko, kobiety są nadal ekstremalnie uzależnione

i zależą od pieniędzy, państwa i mężów. Wciąż żyjemy w patriarchalnym społeczeństwie. Nie mam zamiaru w ten sposób manifestować czegokolwiek. Po prostu to czysta obserwacja. Elena sama podejmuje decyzje. Jest świadoma tego, co robi i z czym musi się skonfrontować.”[wywiad z Andriejem Zwiaginzewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

„Porozmawiajmy”. Lekcja wychowawcza zainspirowana sposobami prowadzenia rozmów przez bohaterów filmu. Lekcja powinna zmierzać do konkluzji na temat: czym jest dla bliskich sobie ludzi rozmowa, co możemy nazwać prawdziwą, głęboką rozmową, dyskusją oczyszczającą, mogącą coś zmienić w naszym życiu, jakie są konsekwencje psychologiczne, społeczne braku porozumienia i wzajemnego zrozumienia?

W filmie – milcząca, wycofana Elena, która nawet w czasie rozmowy z mężem na temat jego testamentu nie artykułuje swoich racji; apodyktyczny, mentorski Władimir, który nie rozmawia, a komunikuje swoje potrzeby i postanowienia;

Sergiej i jego żona, których wzajemny kontakt sprowadza się do kilku słów na temat pieniędzy lub alkoholu, a rozmowa z synem to puste pytanie o pracę domową. Znamienna scena „rozmowy ojca i syna” (Sergiej mówi: „muszę iść porozmawiać z synem”, wchodzi do jego pokoju i zastaje go w trakcie gry komputerowej. Chłopak zgłasza gotowość do rozmowy, jak przejdzie kolejny poziom, co jest dla niego trudne. Dalej scena przebiega bez słów, ojciec wyrywa z rąk syna konsolę i manifestacyjnie określa swoją pozycję w rodzinie, jako głównodowodzącego);

Katerina i jej potyczki, gry słowne (z Eleną i ojcem).

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Określenie rytmu filmu przez stosowanie długich ujęć miejsc pozbawionych ruchu (charakterystyczne dla pierwszych minut) ma na celu ujawnienie autorskiej wizji pustki – odnoszącej się także do życia wewnętrznego bohaterów. Znaczenie tego zabiegu zostaje zintensyfikowane przez pojawienie się żywej postaci – Eleny przy niezmienności stosowania długich ujęć. Przez ciągłość stylistyczną (podkreśloną przez niespieszny rytm kolejnych ujęć) autor może dawać nam do zrozumienia, że pustka „martwej” przestrzeni, odpowiada wewnętrznej pustce bohaterów.

Wiele twarzy kobiety (Eleny), jako symboliczne ukazanie złożoności natury ludzkiej. Kadr, w którym Elena pojawia się po raz pierwszy, przedstawia „troistość” postaci (dwa odbicia i sama bohaterka – z tyłu). Takie wprowadzenie bohaterki do filmu może wskazywać, iż widzowie będą mieć do czynienia z trzema „symbolicznymi” osobami (np. kobietą, matką i żoną) pod jedną postacią Eleny, może stanowić nawiązanie do motywów religijnych – sugerowanych przez plakat do filmu, może wreszcie informować o swoistym dialogu bohaterki z samą sobą, który trwa i jest dominantą jej życia wewnętrznego, mimo pozorów bezbronności i wyciszenia zewnętrznego. Może także nawiązywać do trójzłożoności psychologicznej istoty ludzkiej (np. w teorii Freuda – id, ego, superego, świadomość, przedświadomość, nieświadomość).

Sasza, wnuk Eleny jest zainteresowany wyłącznie zabawą konsolą do gier lub… walką z innymi nastolatkami zamieszkującymi osiedle. Zwraca uwagę swoiste przeniesie świata gier (tzw. „bijatyk”) do świata rzeczywistego. Trop ten jest o tyle istotny – o ile wszechobecną w życiu filmowych bohaterów telewizję traktować można jako zwierciadło biernie (fałszywie) odbijające wizerunki „zwyczajnych ludzi” np. w telewizji śniadaniowej, czy programach typu talk show, o tyle angażująca emocjonalnie i psychicznie gra telewizyjna kreuje, wyzwala i prowokuje zachowania „żywcem” przeniesione z wirtualnej rzeczywistości.

Wpływ polityki na indywidualne decyzje jednostek.

Przemiany we współczesnej Rosji cechują przede wszystkim kontrasty wyraziście ukazane w filmie Zwiagincewa. Elena jest kobietą należącą do obu światów – bogatych i biednych. Choć ma możliwość korzystania z dobrobytu męża, cieszy się nim jakby warunkowo, jedynie podczas trwania związku z mężczyzną i w umiarkowanym stopniu. Natomiast jej rodzina cierpi biedę na skutek własnej niezaradności oraz zaszłości społecznych – trudny awans do grup lepiej sytuowanych, szczególnie bez wyższego wykształcenia.

Kwestie związane z możliwym powołaniem wnuka do wojska i skierowaniem na front (Osetia) mają wpływ na decyzję Eleny o zabiciu męża.

Próba zmierzenia się archetypem Matki Rosji. Elena – kobieta pracująca, ani ładna, ani brzydka, o charakterystycznej przypisywanej kobietom radzieckim „posągowej” figurze, długich włosach, tradycyjnym sposobie ubierania, to Matka Rosja ze sławnego plakatu II wojny światowej, z wielu pomników, archetyp Rosjanki, która wiele wycierpiała, lecz zniesie drugie tyle. Kobiety niezłomne, jak ona, utrzymały przy życiu kraj podczas wszystkich zawieruch historii targających Rosją. Społeczeństwo odnosi się do niej jak do świętej, zaś ona traktuje wszystkich bliskich jak swoje dzieci. Ma do wykonania specyficzną misję: obronić „swoich” chociażby kosztem „obcych”, która karze jej nie dostrzegać relatywizmu moralnego podejmowanych działań. Mentalność życia w oblężonej twierdzy.

Rosja bogatych, Rosja biednych i… Rosja kobiet.

Elena, niezamożna pielęgniarka, dzięki małżeństwu trafia do świata rosyjskich elit finansowych. Pełni w nim funkcję sprzątaczki, osoby do towarzystwa, pomocy domowej. Mimo pozostawania w zalegalizowanym związku nie potrafi skorzystać z przywilejów klasy, do której się dostała (jeździ autobusem, pociągiem, wolny czas spędza na oglądaniu telewizji, ma tylko swoją emeryturę, pieniądze męża wykorzystuje do celów domowych). Jest osobą w sposób specyficzny zamieszkującą świat bogatych i świat biednych. Do jej domu zakupy przynosi posłaniec, do domu syna sama dźwiga ciężkie siatki, jej sposób ubierania, to połączenie luksusu – kaszmirowy płaszcz i jedwabna chustka, ale jednak chustka na głowie noszona w tradycyjny sposób. Przeciwieństwem Eleny jest Katia – młoda, ładna, wykształcona, ubrana z europejska, zepsuta luksusem córka Władimira. Osoba pochodząca z innej klasy społecznej.

Uniwersalizm obrazów życia osób bogatych (Władimir, Katia – analogiczny do życia elit europejskich) oraz wizja życia osób biednych (Sergieja i jego rodziny, którzy uważają się za uprawnionych, poprzez swoją sytuację materialną, do korzystania z pieniędzy Władimira. Jego odmowa okazania pomocy traktowana jest jako akt skąpstwa, nieludzki, zasługujący na karę).

Elena wobec swego syna i jego rodziny pełni funkcję matki-żywicielki, utrzymuje całą rodzinę ze skromnej emerytury.

Warto spróbować zinterpretować film w kontekście znaczenia kobiet we współczesnym świecie. Można bowiem zauważyć (na przykładzie Eleny), że niezależnie do którego świata aktualnie należy, wobec wszystkich jej męskich przedstawicieli pełni funkcje podrzędne, służebne. Należy zwrócić uwagę także na społeczno-kulturowe uwarunkowania życia Eleny. Względem męża jest to układ konformistyczny wynikający z zależności finansowych, w świecie syna jest to ślepa miłość macierzyńska. Jednak to właśnie Elena utrzymuje świat w równowadze lub zmienia jego oblicze.

Zbrodnia i kara – wina i zapłata. Małżeństwo Eleny i Władimira to swoisty niepisany kontrakt. Ona zyskuje środki do dostatniego życia, on pielęgniarkę i służącą. Być może kontrakt ten utrwalił się w życiu pary z biegiem lat (Elena patrzy na swoje zdjęcia, wiszące wśród wielu na ścianie, widzi tam młodą roześmianą dziewczynę, może zakochaną, z chęcią do życia), ale na pewno przypieczętowała go decyzja Władimira w sprawie spadku. Elena nie przyjęła tej umowy. Uznała, że należy jej się inna, większa zapłata. W kulturze rosyjskiej motyw zbrodni i kary jest mocno eksponowany. Elena samowolnie, egoistycznie, ostatecznie karze Władimira (za brak serca, prawdopodobne zdrady – kobieta na siłowni, za kontrolę i tyranię, za swoją całkowitą uległość). Mimo, że wpuszcza profanów na teren Władimira – do jego mieszkania, już po morderstwie – czuje, że sytuacja jest pełna napięcia, moralnego niepokoju. Na balkonie mieszkania stoi wnuk – młodociany przestępca, na kanapie siedzi „synuś” – pasożyt.

Małżeństwo jako kontrakt, w którym umowy spisuje się na piśmie, prośby przekazuje w formie listów, swoistych „podań”, a wydatki na dom księgowane są i dokładnie rozliczane w kasie męża. Podejmując ten wątek warto uzupełnić go refleksją samego reżysera dotyczącą życia rodzinnego w Rosji i współczesnym świecie w ogóle:

„Jaka jest zatem relacja pomiędzy Eleną i jej mężem?”

„Ci ludzie mają pomiędzy sobą układ biznesowy. Na tym zresztą opiera się nasz dzisiejszy świat. Ta para wcale nie jest tu wyjątkiem. Pewnie każdy z nas doświadczył w życiu sytuacji, w której wszystko wydaje się być idealne i romantyczne, a przychodzi moment, w którym my sami lub nasz partner musimy podjąć decyzję i wychodzi na jaw wszystko to, co do tej pory było gdzieś głęboko ukryte.”[wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Warto w tym kontekście pokusić się o interpretację sceny przygotowania zabójstwa męża oraz sposobu dokonania zbrodni, jaki wybiera Elena. Morderstwo przy pomocy Viagry ma symboliczne znaczenie. Możemy przyjąć, że Władimir traktował swą żonę jak przedmiot zaspokający także jego potrzeby seksualne, a na taką interpretację pozwala scena preludium do aktu seksualnego (chwycenie za rękę i zaprowadzenie do sypialni) oraz jego epilog (wydanie rozkazu przygotowania torby ze strojem sportowym). Zabicie chorego męża przez podanie mu środków wzmagających potencję seksualną, wskazuje na „użycie jego broni przeciwko niemu samemu”.

Przygotowanie „śmiertelnego koktajlu”, poprzez symbolikę wykorzystanych w scenie rekwizytów, także może nieść ze sobą wskazówki potwierdzające wymieniony wyżej motyw zbrodni.

Nierówności społeczne jako czynnik wzmagający frustrację najuboższych grup społecznych. Warto pamiętać, że akcja filmu dzieje się we współczesnej, postsowieckiej Rosji, a w czasach Związku Radzieckiego społeczeństwo karmione było sloganami o równości wszystkich ludzi. Można zatem przypuszczać, że owa frustracja jest głębsza niż w przypadku krajów, których obywatele nie zostali zarażenie ideami „fałszywej”, „komunistycznej” równości i sprawiedliwości. Do zestawienia z fragmentem wywiadu z reżyserem:

„W filmie to właśnie telewizja zdaje się łączyć dwa światy – świat rodziny Eleny i świat jej męża. Czy są też inne podobieństwa?”

„Nie sądzę. Te dwa światy są zupełnie wyizolowane. Jeśli jeździsz samochodem, jesteś bogaty, masz przyciemniane szyby, to nie jesteś widoczny dla innych ludzi. Z drugiej strony nie widzisz również świata poza samochodem. Jeśli tacy ludzie gdziekolwiek wychodzą, nie idą do normalnego teatru, ale do teatru dla VIPów – dla tych, którzy mają pieniądze. Te dwa światy nigdy się nie mieszają. Różnice pomiędzy nimi są przecież kolosalne, a dystans gigantyczny. Tutaj ludzie z jednego świata nie mają szans odkryć ludzi z innego. Nie mają powodu, aby zobaczyć jak żyją inni.”[wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Rola religii w życiu współczesnych Rosjan. Elena jest kobietą wierzącą, choć jej obycie z obrządkiem prawosławnym pozostawia pewne wątpliwości co do jej czynnego uczestnictwa w praktykach religijnych (nie wie, któremu świętemu zapalić świecę za zdrowie męża, nie wie, że kobieta powinna w cerkwi mieć nakrytą głowę). Jej mąż wiarę taktuje jako „biblijne bajki dla biednych i głupich ludzi”. Mogą to być reperkusje jego komunistycznej przeszłości (patrz przyjaciele, którzy przybyli na pogrzeb).

Dla bohaterów filmu charakterystyczne jest myślenie stereotypami i utartymi kulturowo przesądami. Postawa ta jest szczególnie widoczna w wypowiedziach Władimira, który uważa, że wojsko czyni z chłopców mężczyzn („układa ich”), ciąża zaś czyni z dziewcząt kobiety („układa je”).

Scena w obskurnym postsowieckim sklepie w otoczeniu blokowiska jest dobrą ilustracją zmian jakie zaszły w ostatnich latach w Rosji. Choć na półkach pojawiły się produkty znanych światowych marek spożywczych, a kasa obsługuje większość rodzajów kart płatniczych, nie zmieniła się mentalność ekspedientki, która ze złością (prawdopodobnie wynikająca z nieumiejętności obsługi terminala płatniczego) wzywa do obsługi młodszą ekspedientkę oraz sam wygląd zewnętrzny obskurnego sklepu.

Zachowania ludzi podczas ceremonii pogrzebu Władimira wskazują na absolutną obłudę współczesnych ludzi, ich obojętność na losy bliźnich oraz wyzbycie się przez nich wszelkich uczuć, a tym samym, poprzez zestawienie uczestników pogrzebu z życiem Władimira stanowią portret „nowych ludzi”, całkowicie pozbawionych uczuć i wartości. Znamienne jest tu także zachowanie Eleny rozpaczającej po śmierci męża – z jednej strony może być dowodem autentycznego żalu za popełniony czyn, z drugiej zaś wyrachowania i obłudy, do których zmusiły ją społeczne okoliczności.

Gasnące światło (z powodu awarii) w mieszkaniu syna Eleny jest swego rodzaju wizualnym odpowiednikiem nastrojów, jakie po morderstwie męża targają główną bohaterką filmu. W ten sposób reżyser próbuje przedstawić nam swoisty „moralny niepokój”, którym naznaczone będzie życie Eleny. (Do porównania z gasnącymi żarówkami w filmach Davida Lyncha). Podobną funkcję pełni ujęcie pokazujące martwego konia.

„Czy Elena będzie w stanie żyć dalej ze świadomością zbrodni?”

„Mam nadzieję, że widzowie pójdą w tym samym kierunku, co ja. Starałem się pokazać kilka poziomów związanych z jej przyszłością i stanem psychicznym. Na przykład, w scenie z martwym koniem, kiedy Elena jedzie pociągiem, czy w scenie, gdy gaśnie światło w mieszkaniu jej syna. To są oznaki moralnego niepokoju, które na dłuższą metę stają się nie do zniesienia i nie prowadzą do niczego dobrego. Elena nie jest obojętna na to, co zrobiła. Te znaki pozostawiają ślady, z którymi będzie musiała sobie poradzić.”[wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Dziecko na łóżku, na którym umarł mąż jest obrazem symbolicznym wskazującym na kontynuację życia, które może rozkwitnąć (w dogodnych warunkach) dzięki śmierci ojczyma. Warto ten kadr zestawić z wypowiedzią reżysera, który tłumaczy widzom, jaki zamysł przyświecał mu przy konstruowaniu tego kadru.

„W ostatniej scenie Eleny pojawia się obraz małego dziecka, leżącego na łóżku zamordowanego męża.”

„Ten obraz jest w rzeczywistości rodzajem nowej kontynuacji życia. Taka interpretacja zdarzeń jest jak najbardziej możliwa, ale to oznacza, że życie jest cyklem. Sądzę, że ta rodzina zamieszka w tym mieszkaniu, które stanie się ich własnością. Postawią ścianę, aby nie musieli słyszeć płaczącego chłopca. Na nowo określą tę przestrzeń, co starałem się pokazać w scenie, gdy tłumaczą, co mają zamiar zrobić z tym mieszkaniem.”

„A więc nie stracą dotychczasowego życia i indywidualności. Nie umrą tylko dlatego, że stali się inni?”

„Nie. Są jak barbarzyńcy. Wprowadzają własne zasady życia w każdą przestrzeń, w którą wkroczą. W ten sposób działają. Myślałem nawet, żeby ten film miał inny tytuł, choć Elena istniała od samego początku. W pewnym momencie rozważałem zatytułowanie filmu Inwazja barbarzyńców, ale oczywiście byłoby to zbytnie ukonkretnienie tematu. Ten tytuł jest esencją filmu.”[wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Film ujęty jest w swoistą wizualną klamrę, która może świadczyć o niezmienności świata, w którym przyszło żyć bohaterom. Kadr otwierający film przedstawia świt nadchodzącego dnia, kadr zamykający zaś, jego zmierzch. Sygnalizowanie ciągłości, kontynuacji strumienia życia.

Omawiając film z uczniami warto umiejscowić go w kontekście innych filmów Andrieja Zwiagincewa. „Elena” jest jego pierwszym dziełem wyraźnie zakorzenionym w określonych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych. Jego wcześniejsze filmy, choć dotykały realnych, ludzkich problemów i rozterek miały bardziej metafizyczny charakter. „Elena” jest swoistym połączeniem poetyki charakterystycznej dla twórczości Zwiagincewa z nową w jego twórczości problematyką społeczno-obyczajowo-polityczną.

„Elena” jako dramat obyczajowy i psychologiczny, ale także jako film z elementami kryminału oraz thrillera (sposób prowadzenia intrygi – przesłanki przygotowywanego morderstwa, skupianie uwagi widzów na znaczących rekwizytach: opakowanie Viagry, sokowirówka, sejf, duża ilość gotówki, torba wypchana pieniędzmi; ptaki obsiadające drzewa, niepokojące dźwięki, milczący bohaterowie toczący niejawne walki, grupy wyrostków gotowych do wszczęcia burd, basen, w którym pływa Władimir i jego charakterystyczne kadrowanie).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Martwy biały koń, jako zaprzeczenie archetypicznego symbolu wolności, piękna, niezależności i rycerskości (w „Elenie” wolności od „mamony”, postawy „Matki Rosjanki”, dla której wiara oraz powołanie matki i żony, stanowiły podstawowe wartości); a także jako symbol upadku wartości i tradycji, swoistej degrengolady moralnej. Do zestawienia z symboliką umierającego konia w filmach Andrzeja Wajdy: „Lotna” (1957) i „Wesele” (1972) oraz wskazówkami interpretacyjnymi Andrieja Zwiagincewa:

„Koń przywołuje jedną z ulubionych metafor Tarkowskiego.”

„To silna, ale i straszna paralela. Dla Tarkowskiego koń jest zawsze piękny i silny. Tu jednak koń jest martwy. Martwy koń charakteryzuje nasze czasy, pozbawione wiary i nadziei na przyszłość”[wywiad z Andriejem Zwiagincewem, za: PressKit Dystrybutora filmu]

Archetyp Matki Rosji, uosobienie ojczyzny, jako kobiety ze sławnego plakatu II wojny światowej, z pomników, która wiele wycierpiała, doświadczyła tragicznych strat, ale jest niezłomna w swojej miłości i wierności wobec dzieci, traktowana jest i czczona jak święta.

„Matka Rosjanka” (nazewnictwo przez analogie do „Matka Polka”) oraz typowe jej cechy: miłość rodziny, pracowitość, prostota, skromność, mniej zaś (inaczej niż w kulturze polskiej) – walka narodowo-wyzwoleńcza. W filmie dochodzi do paradoksalnej destrukcji wizerunku „Matki Rosjanki” poprzez równoczesne jego podkreślenie. Nadanie Elenie piętnującego wizerunku morderczyni, pozbawia widza możliwości negocjacji „ułaskawiającej”, wskazującej na stopniowe odchodzenie kobiety od przypisanej jej roli żony. To mężczyźni wokół niej są zepsutymi moralnie pijakami, nieodpowiedzialnymi ojcami czy zdegenerowanymi łobuzami – kobieta do końca zaś pełni przypisane jej role: matki i żony. Destrukcja wizerunku „Matki Rosjanki” odbywa się w filmie przez jednostkową decyzję (o najwyższej wadze moralnej) przy jednoczesnym zachowaniu przypisywanych jej cnót.

Konieczność wyboru pomiędzy miłością do męża oraz do syna i wnuka. Dokonanie wyboru przez Elenę – śmierć męża lub śmierć wnuka (w wojsku, na wojnie) pełni w filmie funkcję, taką jaką „wybór” pełnił w tragedii antycznej. Brak możliwości dokonania właściwego wyboru czyni z Eleny bohaterkę tragiczną (naszych czasów). Do zestawienia np. z „Antygoną” Sofoklesa.

Hedonizm jako światopogląd reprezentatywny dla córki Władimira (Katii) jako postawa życiowa charakterystyczna dla młodych i zamożnych Europejczyków. Swoisty eskapizm (ucieczka od rzeczywistości społecznej, doświadczenie przesytu, beznadziejności) jako druga strona medalu.

Złowrogie krakanie wrony (kruka) jako lejtmotyw filmu prowadzący do wypełnienia się fatum. Kruk jako ptak tajemniczy, zwiastujący złe wieści bądź śmierć, kojarzony z żałobą i cmentarzem oraz jako atrybut czarnoksiężnika. Do zestawienia „Kruk” Edgar Allan Poe, „Kruk” w reż. Alexa Proyasa, „Gra o tron” (serial telewizyjny HBO), „Kobieta w czerni” w reż. Jamesa Watkinsa.

Ptaki obsiadające drzewo stojące przed domem bohaterki jako nawiązanie do motywu wizualnego z „Ptaków” w reż. Alfreda Hitchcocka.