Materiał pomocniczy do zajęć opracowany na podstawie publikacji Rozpoznawanie i zapobieganie problemom psychologiczno–wychowawczym w świetle rosnącej frustracji i agresji młodzieży, autorstwa Moniki Skupińskiej-Majchrzak i Pawła Majchrzaka.

Zaburzenia Koncentracji Uwagi/Nadruchliwość (DSM IV)

KRYTERIUM A

Stały wzorzec zachowań charakteryzujący się nieuwagą i/lub nadruchliwością – impulsywnością, który to rodzaj zachowań występuje znacznie częściej i ma cięższy przebieg, niż zazwyczaj jest obserwowany u jednostek o porównywalnym poziomie rozwoju.

Sześć lub więcej spośród następujących objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi wystąpić, przez co najmniej sześć miesięcy w takim stopniu, który powoduje zaburzenia w przystosowaniu oraz nie odpowiada poziomowi rozwoju.

Nieuwaga /A1/

a. często nie potrafi skoncentrować uwagi na szczegółach lub wskutek nieuwagi popełnia błędy w szkole, w pracy lub przy wykonywaniu innych czynności

b. często ma trudności z utrzymaniem uwagi podczas wykonywania różnych zadań lub podczas zabawy

c. często wydaje się nie słuchać, gdy się do niego mówi

d. często ma trudności z zastosowaniem podawanych instrukcji, nie kończy prac szkolnych, codziennych lub nie wypełnia swoich obowiązków w pracy /nie wskutek przeciwstawiania się poleceniom lub braku zrozumienia instrukcji/

e. często ma trudności w organizowaniu pracy lub czynności

f. często unika, nie lubi lub ujawnia niechęć do podejmowania prac, które wymagają dużego wysiłku umysłowego np. prace szkolne i/lub domowe

g. często gubi rzeczy konieczne do pracy lub do zabawy, jak np. przybory szkolne, ołówki narzędzia, książki, zabawki

h. często łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych

i. często zapomina o wykonywaniu codziennych obowiązków

Nadruchliwość /A2/

Sześć /lub więcej/ spośród następujących symptomów nadruchliwości i impulsywności (nadpobudliwości psychoruchowej), które występują, przez co najmniej sześć miesięcy w takim stopniu, który powoduje zaburzenia w przystosowaniu oraz nie odpowiada poziomowi rozwoju:

a. częste nerwowe ruchy rąk lub stóp lub kręci się na krześle

b. często wchodzi na ławki w klasie lub wstaje z krzesła w sytuacjach, w których oczekuje się siedzenia

c. często kręci się i wierci lub zbyt szybko chodzi w sytuacji, w której to zachowanie jest niestosowne

d. często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub spokojnym spędzaniem czasu wypoczynku

e. ciągle jest w drodze lub często działa jakby był napędzany motorem

f. często jest nadmiernie gadatliwy

Impulsywność

a. często wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie

b. często ma trudności z oczekiwaniem na swoją kolejkę

c. często przerywa lub przeszkadza innym np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy

KRYTERIUM B

Objawy nadmiernej ruchliwości – impulsywności lub nieuwagi, która powoduje zaburzenia muszą wystąpić przed 7 r.ż., u wielu osób objawy te są obserwowane przez wiele lat.

KRYTERIUM C

Objawy zaburzeń muszą wystąpić w przynajmniej dwóch środowiskach np. w domu lub w szkole lub w pracy.

KRYTERIUM D

Zaburzenia te w sposób oczywisty utrudniają danej osobie funkcjonowanie w szkole, funkcjonowanie społeczne i zawodowe.

KRYTERIUM E

Objawy zaburzeń nie mogą występować w przebiegu zaburzeń psychicznych.

Zaburzenia opozycyjno–prowokacyjne

Kryteria diagnostyczne

A. Wzorzec negatywistycznych, wrogich i prowokacyjnych zachowań trwających przynajmniej 6 miesięcy, podczas których występują cztery /lub/ więcej spośród następujących zachowań:

1. często ma zły humor
2. często kłóci się z dorosłymi często aktywnie przeciwstawia się lub odmawia zrealizowania próśb albo obowiązujących wymagań, zasad, reguł
3. często celowo dokucza innym, drażni innych
4. często obwinia innych za swoje lub innych błędy lub niewłaściwe zachowania
5. często bywa drażliwy, obraża się lub bywa wyprowadzany przez innych
6. często bywa zły i urażony
7. często ujawnia złość, gniew, mściwość

Uwaga: należy wówczas uwzględnić te kryteria, gdy wymienione zachowania występują częściej, niż ujawniają się one typowo u jednostek o porównywalnym wieku życia i wieku inteligencji.

B. To zaburzenie zachowania powoduje obserwowalne klinicznie, istotne zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, szkolnym, zawodowym.

C. Zachowanie to nie występuje wyłącznie w przebiegu zaburzeń psychotycznych lub zaburzeń nastroju.

D. Zaburzenie to nie spełnia kryteriów zaburzeń zachowania.

Należy być ostrożnym w rozpoznawaniu tego zaburzenia u dzieci w wieku przedszkolnym i w wieku dorastania, gdyż zachowania wchodzące w jego skład mogą mieć charakter przemijający.

Zaburzenie to ujawnia się przed 8 r.ż. i zazwyczaj nie później niż w okresie dorastania.

Zaburzenia zachowania

KRYTERIUM A

Powtarzający się i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowne do wieku życia normy społeczne i reguły /zasady, prawa, normy/ są łamane.

1. tyranizowanie, manifestowanie groźnych zastraszających innych zachowań
2. inicjowanie walki fizycznej
3. używanie broni mogącej spowodować poważne uszkodzenie fizyczne ciała (cegła, rozbita butelka, kij)
4. okrucieństwo wobec zwierząt
5. okrucieństwo wobec ludzi
6. kradzież w konfrontacji z ofiarą
7. zmuszanie do aktywności seksualnej
8. rozmyślny udział w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej szkody
9. zniszczenie własności drugiej osoby w inny sposób niż podpalenie
10. włamanie do cudzego budynku, domu lub samochodu
11. kłamstwo oraz łamanie przyrzeczeń w celu uzyskania dóbr lub przysługi i życzliwości lub uniknięcia długów lub zobowiązań
12. kradzież rzeczy bez kontaktu z ofiarą
13. przebywanie poza domem do późnej nocy, pomimo zakazów rodziców
14. ucieczki z domu na noc /przynajmniej dwukrotnie lub jednokrotnie bez powrotu do domu przez dłuższy okres czasu/
15. częste wagarowanie lub nieusprawiedliwione nieobecności w pracy /u osób starszych/

KRYTERIUM B

Trzy lub więcej charakterystycznych zachowań musi wystąpić w ciągu ostatnich 12 miesięcy, z przynajmniej jednym z zachowań, które musi wystąpić w ciągu ostatnich 6 miesięcy. Zachowania te powodują obserwowalne klinicznie zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, szkolnym i zawodowym.

KRYTERIUM C

Zaburzenia zachowania nie mogą być rozpoznane u osób starszych niż 18 lat, ale tylko wówczas, gdy nie są spełnione kryteria wymagane przy rozpoznaniu Antyspołecznych Zaburzeń Osobowości.

Wyróżnia się dwa typy zaburzeń zachowania: dziecięcy i adolescencyjny.

Typ zaburzeń dziecięcy:

Może być rozpoznany na podstawie przynajmniej 1 charakterystycznego zachowania, które wystąpiło przed 10 r.ż. Ten typ zaburzeń częściej występuje u chłopców, którzy ujawniają agresję fizyczną w stosunku do innych, mają zaburzone stosunki rówieśnicze, mogą ujawniać opozycyjno – prowokacyjne zaburzenia we wczesnym dzieciństwie, oraz zazwyczaj ujawniają symptomy zachowań, które w pełni spełniają kryteria zaburzeń zachowania przed okresem dorastania. Przejawiają bardziej uporczywe zaburzenia zachowania oraz w wieku dorosłym częściej ujawniają Antyspołeczne Zaburzenia Osobowości niż ma to miejsce w przypadku Typu adolescencyjnego zaburzeń zachowania.

Typ adolescencyjny zaburzeń:

Ten typ zaburzeń może być rozpoznany wówczas, gdy nie występuje żadne zaburzenie charakterystyczne dla Zaburzeń Zachowania przed 10 r.ż. Jednostki takie rzadziej przejawiają zachowania agresywne i mają bardziej prawidłowe stosunki rówieśnicze, /chociaż często mogą ujawniać zaburzenia zachowania w towarzystwie innych/.

Występują 3 stopnie nasilenia:

Lekki – kilka lub więcej zaburzeń zachowania, niż te, które są wymagane do rozpoznania zaburzenia oraz zaburzenia te powodują jedynie niewielkie szkody/np. kłamstwo, wagary, przebywanie w nocy poza domem bez zgody rodziców/

Umiarkowany – ilość zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między lekkim a znacznym/np. kradzież bez konfrontacji z ofiarą, wandalizm/

Znaczny – znacznie więcej zaburzeń zachowania, niż jest to wymagane do rozpoznania lub zachowania te powodują wyjątkowo duże szkody /np. zmuszenie do stosunku płciowego, okrucieństwo fizyczne, użycie broni, kradzież w konfrontacji z ofiarą, włamanie i wejście do domu, budynku, samochodu/.

Zaburzenia osobowości typu borderline

Pograniczne zaburzenie osobowości lub BPD (ang. Borderline Personality Disorder) – zaburzenie osobowości na pograniczu psychozy i nerwicy, w którym występuje wzorzec zachowań zdominowany niestabilnością w relacjach interpersonalnych, ocenie osoby własnej i afektach oraz zaznaczona wybuchowość

• gorączkowe wysiłki uniknięcia rzeczywistego lub wyimaginowanego odrzucenia
• niestabilne i intensywne związki interpersonalne, charakteryzujące się wahaniami pomiędzy ekstremami idealizacji i dewaluacji
• zaburzenia tożsamości: wyraźnie i uporczywie niestabilny obraz samego siebie lub poczucia własnego ja (sense of self)
• impulsywność w co najmniej dwóch sferach, które są potencjalnie autodestrukcyjne (np. wydawanie pieniędzy, seks, nadużywanie substancji, lekkomyślne prowadzenie pojazdów, kompulsywne jedzenie)
• nawracające zachowania, gesty lub groźby samobójcze albo działania o charakterze samookaleczającym
• niestabilność emocjonalna spowodowana wyraźnymi wahaniami nastroju (np. poważnym epizodycznym głębokim obniżeniem nastroju (dysphoria), drażliwością lub lękiem trwającymi zazwyczaj kilka godzin, a jedynie rzadko dłużej niż kilka dni
• chroniczne uczucie pustki
• niestosowny, intensywny gniew lub trudności z kontrolowaniem gniewu (np. częste okazywanie humorów (frequent displays of temper), stały gniew, powtarzające się bójki)
• przelotne, związane ze stresem myśli paranoiczne (paranoid ideation) lub poważne symptomy rozpadu osobowości (dissociative symptoms)

Agresja – ogół działań zmierzających do wyrządzenia drugiej osobie psychicznej lub fizycznej krzywdy, które motywowane są najczęściej stanem frustracji tj. silnego napięcia spowodowanego utrudnieniem lub uniemożliwieniem osiągnięcia ważnych dla danej jednostki celów. Rodzaj tych celów, przyczyny i szybkość narastania ograniczeń oraz cechy osobowości jednostki poddanej frustrującemu doświadczeniu określają indywidualny charakter zachowań agresywnych.

Wyróżnia się:

Agresję bierną – realizowana przez różnego rodzaju zaniechania

Agresję czynną – aktywne działania skierowane przeciwko drugiej osobie

Agresja może różnić się wyborem:

Formy działania:

• agresja słowna (poprzez modulację głosu, użycie wyzwisk, przekleństw)
• agresja fizyczna (naruszenie nietykalności fizycznej)

Czasu reakcji:

• agresja doraźna (natychmiastowa
• agresja odroczona (po upływie jakiegoś czasu od frustrującego wydarzenia

Obiektu:

• agresja bezpośrednia (godzi w źródło frustracji)
• agresja przemieszczona (godzi w obiekty zastępcze – przedmioty zwierzęta, we własną osobę) (WCIÓRKA J. (red), 1992)

Mobbing i bullying

Mobbing – termin pochodzący od ang. mob – sfora, pospólstwo, określany także jako terror psychiczny (H. Leymann) – trwające w czasie prześladowanie psychiczne jednostki przez inną osobę lub grupę osób, w celu jej destrukcji lub/i wyeliminowania z grupy.

Działania takie polegają na poddawaniu osoby, obranej za kozła ofiarnego, systematycznym oraz stygmatyzującym ją w oczach grupy atakom, co w konsekwencji prowadzi do zniszczenia jej integralności fizycznej i psychicznej.

Bullying – nazwa używana w języku angielskim na określenie zjawiska przemocy rówieśniczej w szkołach, w przypadku gdy ktoś znęca się nad kimś słabszym, rozmyślnie i wielokrotnie wykorzystuje swoją przewagę nad drugą osobą z wrogim lub złośliwym zamiarem.

Bibliografia

• ARONSON E., „Człowiek istota społeczna”, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1995
• CHEŁPA S., WIKOWSKI T., „Psychologia konfliktów: praktyka radzenia sobie ze sporami”, Warszawa: WSiP, 1995
• ELLIOTT J., PLACE M., „Dzieci i młodzież w kłopocie”, Warszawa: WSiP, 2000
• FABER A., MAZLICH E., „Jak mówić żeby dzieci nas słuchały; jak słuchać żeby dzieci do nas mówiły”, Media Rodzina of Poznań, 1996
• FRĄCZEK A. (red.), „Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej”, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolńskich
• GOLIŃSKA L., „Złość”, Warszawa: IPZiT, 1995.
• GORDON T., „Wychowanie bez porażek”, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1994
• GORDON T., „Wychowanie bez porażek w szkole”, Warszawa: PAX, 1995
• GUT J., HAMAN W., „Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do współpracy”, Warszawa: 1993
• JAMES R.K., BURL E.G., „Strategie interwencji kryzysowej”, Warszawa: PARPA, 2004
• JOHNSON W. D., „Podaj dłoń”, Warszawa: IPZiT, 1992
• KMIECIK-BARAN K., „Narzędzia do rozpoznawania zagrożeń społecznych w szkole”, Gdańsk: Przegląd Oświatowy, 2000
• McWHIRTER J.J., McWHIRTER B.T., McWHIRTER A.M., McWHIRTER E.H., „Zagrożona młodzież”, Warszawa: PARPA, 2001
• MEYER-GLITZA E., „Kiedy Pani Złość przychodzi z wizytą”, Kielce: Jedność, 2001
• OKUN.B.F., „Skuteczna Pomoc Psychologiczna”, Warszawa: IPZ, 2002
• OLWEUS D., „Mobbing fala przemocy w szkle. Jak ją powstrzymać?”, Warszawa: Jacek Santorski&Co, 1996
• PEASE A., „Język ciała”, Kraków: Wydawnictwo GEMINI, 1994
• PORAJ G., „Agresja w szkole, Łódź”: Oficyna Wydawnicza „Edukator”, 2002
• PORTMANN R., „Gry i zabawy przeciwko agresji”, Kielce: Jedność, 1999
• POTTER-EFRON R. T., „Życie ze złością”, Gdańsk: GWP, 1996
• SURZYKIEWICZ J., „Agresja i przemoc w szkole”, Warszawa: CMPPP, 2000
• WCIÓRKA J. (red), „Psychiatria praktyczna dla lekarza rodzinnego”, Warszawa: IPiN, 1992
• WOLAŃCZYK T., KOŁAKOWSKI A., SKOTNICKA M., „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci”, Lublin: Wydawnictwo Bifolium, 1999