Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Inspirowanie refleksji na temat współczesnego świata i dylematów moralnych człowieka, związanych z koniecznością wyboru pomiędzy wartościami.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• dostrzega kontekst socjologiczny i społeczny opowiadanej historii;
• dostrzega wyzwania jakie stawia współczesne życie;
• podejmuje refleksję nad dostrzeżonymi w filmie wartościami uniwersalnymi i konfliktem tych wartości;
• rozumie znaczenie walki o ludzką godność.

Przebieg lekcji

1. Na kilka dni przed zajęciami nauczyciel prosi wszystkich uczniów, aby przeprowadzili sondę na temat pracy (Załącznik nr 1), a jej wyniki zapisali. Wybiera dwóch chętnych uczniów i jednemu zleca przygotowanie informacji na temat kina braci Dardenne’ów z uwzględnieniem charakterystycznych wątków, tematów, motywów filmów; drugiego prosi o opracowanie terminu prekariat w odniesieniu do problemów na rynku pracy współczesnej Polski i Europy.

2. Na początku lekcji nauczyciel odnosi się do sondy, którą mieli przeprowadzić uczniowie i prosi o refleksje związane z jej wynikami, inicjując dyskusję na temat pracy i jej wartości w życiu człowieka. Uczniowie wypowiadają się, zwracając uwagę na pozytywne i negatywne aspekty pracy.

3. Następnie nauczyciel prosi ucznia o wyjaśnienie terminu prekariat i przedstawienie problemu w kontekście życia społecznego i gospodarczego początku XXI wieku. W razie potrzeby uzupełnia wypowiedź ucznia (Załącznik nr 2).

4. Nauczyciel informuje uczniów, że zobaczą film współczesnych reżyserów belgijskich, w którym poruszone wcześniej problemy znajdą swe odbicie. Uczeń, który w ramach dodatkowej pracy przygotował prezentację na temat twórców, przedstawia ją. Nauczyciel zwraca uwagę, czy w wypowiedzi znalazły się informacje na temat dorobku kinematograficznego, w którym istotne jest „skupienie na człowieku — jego jednostkowym losie, konfrontacji z systemem społecznym, artystyczna asceza i wynikające z treści filmów pytania o moralność, etykę, wiarę, możliwość przebaczenia, konieczność odkupienia winy” [3].

Przed projekcją filmu „Dwa dni, jedna noc” (91 min) nauczyciel rozdaje karty pracy i prosi o zapisanie spostrzeżeń (Załącznik nr 3).

5. Po projekcji filmu w ramach pierwszej refleksji nauczyciel poleca uczniom zapisanie pytań, które chcieliby zadać reżyserom w kontekście obejrzanego filmu, a następnie o przeczytanie wywiadu z twórcami (Załącznik nr 4), poszukanie w nim odpowiedzi na swoje pytania i zapisanie ich w formie kilkuzdaniowej, zwartej wypowiedzi. (Prawdopodobnie pojawią się pytania o wybór tematu filmu, stosunek reżyserów do opowiadanej historii, do bohaterów, a także o sposób, w jaki historia została opowiedziana. Uczniowie powinni odnaleźć te wątki w wywiadzie.) Uczniowie odczytują zapisy, z których wynika aktualność tematu, prawda realiów życia społecznego, skupienie na problemach współczesnego człowieka, walka o godność, solidarność, wspólne działanie — te kwestie zostaną rozwinięte w dalszym toku zajęć.

6. Następnie nauczyciel prosi o sięgnięcie do kart pracy. Uczniowie odnoszą się do kolejnych punktów, uzupełniając na forum swoje wypowiedzi.

Przykładowe odpowiedzi uczniów: Czas i miejsce wydarzeń: współcześnie, małe belgijskie, fabryczne miasteczko, spokojne, uporządkowane, bezpieczne, ładne domki i bloki, mieszkańcy odgradzają się domofonami.

Sandra: jest mężatką, matką, pracuje w fabryce, choruje na depresję, bierze leki, po chorobie i zwolnieniu lekarskim ma wrócić do pracy, ma przyjaciółkę w pracy, otoczona troską najbliższych, mieszka w domku wziętym na kredyt, praca jest możliwością spłaty kredytu, bez pensji Sandry rodzina wróci do mieszkania socjalnego.

Współpracownicy Sandry: zróżnicowani etnicznie (Belgowie, Arab, Afroamerykanin), mają różne potrzeby materialne, premia pozwoli im na ich zabezpieczenie, niektórzy w trudnej sytuacji materialnej, dodatkowe pieniądze przeznaczą na spłatę kredytu, zaległy czynsz, czesne dla studiującego dziecka, bardziej lub mniej koleżeńsko związani z Sandrą.

Zwierzchnicy Sandry (właściciel zakładu, brygadzista): chcą zminimalizować koszty pracy przez zwolnienie nieefektywnego pracownika, wpływają na decyzję pozostałych, oferując im pieniądze w zamian za głos za zwolnieniem Sandry, tym samym przerzucają odpowiedzialność na innych, właściciel manipuluje podwładnymi do końca — w ostatniej scenie proponuje Sandrze powrót do fabryki (boi się rozłamu w zakładzie?) na miejsce pracownika, którego umowa wygasa.

We wnioskach uczniowie dochodzą do przekonania, że stosunki panujące w zakładzie Sandry nie są szczególne, możemy się z nimi spotkać wszędzie. Właścicielowi fabryki zależy na obniżeniu kosztów i dlatego podejmuje decyzję, żeby pracę Sandry rozdzielić pomiędzy jej kolegów, tym bardziej, że wykonywali ją w czasie jej choroby. Brygadzista posuwa się do manipulacji, przewidując, że dla większości pracowników ważniejsza okaże się wysoka premia niż więzi ogólnoludzkie. Uczniowie zauważają adekwatność określenia prekariat w stosunku do bohaterów filmu: są niepewni zatrudnienia, ciężko pracują na zabezpieczenie podstawowych potrzeb, nie mają większych perspektyw rozwoju, w walce o pracę i płacę przeżywają dylematy moralne, zmuszeni do wyborów pomiędzy własną korzyścią a szczęściem innych.

7. Nauczyciel rozpoczyna kolejny etap lekcji od zaproponowania uczniom ćwiczenia dramowego w parach (Załącznik nr 5). Po wykonaniu ćwiczenia uczniowie na forum klasy mówią o swoich odczuciach w roli proszącego i proszonego.

8. Nauczyciel prosi uczniów, aby w tych samych parach ułożyli pytania związane z problematyką filmu i zachowaniami bohaterów, wykorzystując następujące wyrazy: ja, człowiek, życie, sens, solidarność, godność, współpraca, empatia, według wzoru: Co…?, Kim…?, Jak…?, Jaki…?, Kiedy…?, Dlaczego…?, Po co…?

Przykładowe odpowiedzi: Co ja zrobiłabym w podobnej sytuacji?, Kim jest dla mnie drugi człowiek?, Jak zachować godność?, Jaki sens ma walka w poczuciu przegranej?, Kiedy warto współpracować?, Dlaczego solidarność jest ważna?, Po co nam empatia? Ćwiczenie wprowadza uczniów w problematykę etyczną i dylematy moralne, przed którymi stają bohaterowie filmu.

9. Główna część zajęć to dyskusja na temat zachowań i postaw bohaterów filmu. Nauczyciel przypisuje poszczególnym osobom cytaty pomocne w ocenie ich zachowań w sytuacji kryzysowej. Uczniowie wyrażają własne zdanie na temat postaw prezentowanych przez bohaterów, zastanawiają się, jak sami zachowaliby się w podobnej sytuacji, kto jest wygranym a kto przegranym w filmie.

Sandra: od „jestem nikim, nie istnieję” [4] do „nie ja narzuciłam ten wybór”, czyli rozmawiamy, jak zmienia się wewnętrznie bohaterka, w jaki sposób walczy o swoją godność.

Mąż: „musisz walczyć”, „nie odpuszczaj, zacznij działać”, czyli rozmawiamy o sile miłości i pozytywnej roli wsparcia.

Współpracownicy: postawy „nie możesz mnie o to prosić”, „a jeśli dzięki temu więcej zarobimy?”, „a co mówią pozostali?”, „jeśli większość cię poprze będzie to dla mnie katastrofa, ale mam nadzieję, że tak zrobią”, czyli o dylematach etycznych i trudnych wyborach, które stawia przed nami życie, a także o podejmowaniu decyzji przez pryzmat własnych korzyści i potrzeb.

W zależności od zespołu klasowego dyskusja może się skupić na różnych aspektach, nauczyciel moderuje dyskusję, zwracając uwagę na złożoność wyborów i zachowań bohaterów. W końcowej konkluzji uczniowie powinni zauważyć przemianę głównej bohaterki, jej zwycięstwo w walce o godność, a także moralne zwycięstwo odniesione przez tych, którzy poświęcili własną, doraźną korzyść dla solidarności z pokrzywdzoną. Nauczyciel punktuje szczególnie aktywnych w dyskusji uczniów oraz dojrzałe, przemyślane wypowiedzi.

10. Końcowym etapem zajęć jest refleksja na temat formy filmu. Nauczyciel zadaje pytania, w jaki sposób została opowiedziana historia i jak wpływa to na odbiór znaczeń. Prosi o zastanowienie się nad rodzajem zdjęć, długością ujęć, preferowanymi planami filmowymi, sposobem gry aktorskiej, rodzajem muzyki. Uczniowie zauważają, że kamera jest blisko bohaterki, nie opusza jej, pokazuje ją w półzbliżeniach, planach amerykańskich. Długie ujęcia odzwierciedlają realizm opisywanych wydarzeń, podobnie jak oszczędna gra aktorska. W filmie praktycznie brak tła muzycznego, muzyka pojawia się tylko dwa razy (piosenka z radia śpiewana przez Petulę Clark i Gloria Jima Morrisona) — to elementy podkreślające charakter realistyczny filmu. Nauczyciel może się odwołać do omawianej już rozmowy z reżyserami, w której podkreślają jak dużą wagę przywiązują do formy swoich filmów [5].

11. Opcjonalnie warto zwrócić uwagę uczniów na konteksty filmowe: w zakresie tematyki — np. „Śmierć człowieka pracy” Michaela Glawoggera, „Dług” Krzysztofa Krauzego, „Pieniądze to nie wszystko” Juliusza Machulskiego, „Personel” Krzysztofa Kieślowskiego; w zakresie formy — „12 gniewnych ludzi” Sydney’a Lumeta.

Praca domowa

Razem czy osobno? — na podstawie różnych postaw bohaterów filmu odpowiedz na pytanie, czy w dzisiejszym świecie warto ze sobą współpracować?

Załączniki

Załącznik nr 1

Sonda na temat pracy
Zapytaj co najmniej trzy dorosłe osoby ze swojego otoczenia o ich pracę zawodową. Możesz wykorzystać następujące pytania: ile godzin spędzasz w pracy, na jakim miejscu w hierarchii wartości stawiasz pracę, jak często poświęcasz coś dla pracy, kim są twoi współpracownicy, czy praca daje ci radość, czy czujesz się w pracy bezpiecznie…?

Załącznik nr 2

„Prekariat — to stan braku pewności, stałości i stabilności, to chroniczna niemożliwość przewidzenia przyszłości i nieustanny lęk, że przyniesie ona tylko pogorszenie obecnej sytuacji. Jest to kondycja kruchej i niepewnej egzystencji, na jaką skazana jest spora część światowej populacji, również w krajach kapitalistycznego centrum. Dotyczy ona ludzi czasowo bezrobotnych, utrzymujących się z dorywczych prac, zatrudnianych na krótkoterminowe umowy, migrujących w poszukiwaniu zarobku, pracujących na częściowe etaty lub zmuszanych do podpisywania in blanco swojego wypowiedzenia wraz z umową o pracę (praktyka dość częsta w wielkich korporacjach). Oznacza życie pełne niepewności i trudne do zaplanowania, życie, w którym kilkakrotnie trzeba zmieniać nie tylko miejsce pracy, ale również zawód, a nawet najlepsze stanowisko stracić można z dnia na dzień. Życie takie staje się udziałem coraz większej liczby ludzi, bo czasy, gdy spędzało się w jednej firmie lub na tym samym stanowisku czterdzieści lat zawodowej kariery, coraz szybciej odchodzą w niepamięć” [6].

Prekariusze — „Pracują na śmieciówkach, umowach na czas określony albo zatrudniają się sami. Mają nieregulowany czas pracy, nie dostają pieniędzy za nadgodziny, uważają, że nie są traktowani z szacunkiem. Nie mają ubezpieczenia zdrowotnego, a jeśli kiedyś dostaną emeryturę, to będzie głodowa. Nie wystarcza im do pierwszego, mają długi, biorą dodatkowe zlecenia i twierdzą, że nie robią tego z wyboru” [7].

Załącznik nr 3

Karta pracy do filmu.

W trakcie oglądania filmu zwróć uwagę na:

a) czas i miejsce wydarzeń
b) kim jest Sandra, w jakim momencie ją poznajemy, jaka jest jej sytuacja życiowa i materialna, czym jest dla niej praca?
c) kim są współpracownicy Sandry, jaka jest ich sytuacja życiowa i materialna, czym jest dla nich premia?
d) jakie działania i dlaczego podejmują zwierzchnicy Sandry — właściciel zakładu i brygadzista, co chcą osiągnąć, do jakich metod się uciekają?

Załącznik nr 4

Rozmowa z braćmi Dardenne’ami przeprowadzona przez Pawła T. Felisa

„Paweł T. Felis: Jak pokazują „Dwa dni, jedna noc” kryzys jest momentem próby, który nie zawsze [przechodzimy zwycięsko — przyp. red.]. Ale czy może być też bodźcem do większej empatii?
Luc Dardenne: To był chyba rok 1998, kiedy przeczytaliśmy o francuskim Peugeocie, gdzie zespół pracowników miał do wyboru: dostaną premię, ale jeden z kolegów zostanie zwolniony albo odwrotnie: nie dostaną, ale wszyscy zachowają pracę. Wybrali premię. Ale pojawiały się też firmy, w których ludzie zachowywali się inaczej. Bo nie wierzę, że w sytuacji kryzysowej dochodzą w nas do głosu najgorsze, egoistyczne instynkty. Często bywa odwrotnie — świadomość wspólnoty odżywa właśnie w momencie zapaści.

Jean-Pierre Dardenne: W książce Pierre’a Bourdieu opisano kilkanaście takich społeczno–moralnych sytuacji z różnych przedsiębiorstw. Był tam przykład mało efektywnego pracownika, którego menedżer chciał zwolnić. Ale nie zrobiłby tego, gdyby nie zgoda innych. Ta książka pokazywała coś, co chcieliśmy też uchwycić w naszym filmie: kapitalizm ciągle wystawia naszą empatię na próbę. Pracujemy ciężko, zarabiamy ciągle za mało. Koledzy Sandry z filmu nie chcą przeznaczyć dodatkowych pieniędzy na luksusy: oni tych pieniędzy naprawdę potrzebują. Wszyscy żyją pod ogromną presją — muszą zapłacić rachunki, boją się sprzeciwić szefowi, stracić pracę. To wywołuje rywalizację. Konkurencja jest ogromna: jak nie dajesz rady, jak masz inne zdanie, ktoś cię zastąpi.

Czyli to system jest zły?
L.D.: Wciąż mam przekonanie, że demokracja jest lepszym systemem społecznym niż wszystkie inne. Żyjemy w krajach, w których biedni mają takie samo prawo chodzić po ulicy jak bogaci. Płacimy podatki, mamy dostęp do szkół i szpitala. Ale mamy też ogromną falę bezrobocia, ludzi nieludzko eksploatowanych w pracy albo żyjących w warunkach, w jakich człowiek żyć nie powinien. Bo demokracja nie jest doskonała. I jest niezwykle krucha. Ciągle musimy walczyć. O równość, o wolność. O to, żeby ten niedoskonały system stawał się lepszy.

J.-P.D.: Nie jesteśmy politykami, nie robimy filmów z tezą. Jasne jest, że w małych firmach, takich jak w naszym filmie, brakuje związków zawodowych. Łatwiej też o łamanie podstawowych praw pracowników. Ale nie dajemy w filmie politycznej recepty, której nie mamy. Nie zmienię systemu, pan też nie. Wystarczy jednak, że na kogoś blisko mnie spojrzę inaczej. Nie będę zagarniać wszystkiego dla siebie. Jeśli w ogóle wierzę w jakąś rewolucję, to właśnie taką — w rewolucję małych gestów. (…)

J.-P.D.: Od początku wiedzieliśmy, że „Dwa dni, jedna noc” będzie filmem o solidarności. Ale pracowaliśmy nad scenariuszem wiele lat. Nie szło nam. Główna bohaterka Sandra była zresztą w pierwszej wersji samotną kobietą, która dopiero miała spotkać kogoś, kto stanie się dla niej szczególnie ważny. Wszystko zmieniło się, kiedy wymyśliliśmy postać męża, czyli Manu. To on jej mówi jako pierwszy: »Spotkaj się z kolegami, stań z nimi twarzą w twarz. Pokaż im, że jesteś silna. Bo jesteś«. To jest ten pierwszy, najważniejszy gest solidarności, której Sandra doświadcza przez miłość. (…)

»To, co robimy wspólnie, jest lepsze od tego, czym jest każdy z nas« — mówił Jan Józef Lipski w wyprodukowanym przez panów dokumencie KOR. Ale czy wiara, że wspólnotowe może wygrać z jednostkowym, nie jest utopią?
J.-P.D.: To piękny paradoks każdej wspólnoty: z bardzo słabych, niedoskonałych jednostek może narodzić się coś wielkiego. Może to utopijne, ale wierzę, że taka wspólnota jest możliwa. I wtedy, gdy trzeba zbuntować się wobec tyranii, i wtedy, gdy można oddać dodatkowe godziny koledze, który bardziej ich potrzebuje. Żyjemy jednak w specyficznych czasach, które za największą wartość uważają indywidualizm. Liczy się to, co sami osiągniemy, do jakiej szkoły będą chodzić nasze dzieci. A jak już znajdą się w tych dobrych szkołach, to czekamy, że będą wygrywać wszystkie mecze i dostawać lepsze stopnie niż inni. To fetyszyzowanie jednostki jest groźne, bo zamazuje poczucie solidarności, doprowadza ego do skrajności. Na poziomie rodziny, ale też na poziomie kraju. (…)

Rzadko pracują panowie z gwiazdami. Podobno Marion Cotillard zmuszaliście do 80 dubli?
L.D.: Dubli było 81! Ale tylko w przypadku jednej sceny, kiedy Sandra przeżywa załamanie w łazience. Nasze filmy opierają się na długich ujęciach, które muszą mieć rytm, liczy się każdy drobiazg. Robimy dużo prób, ale to często nie wystarcza. Stąd duble. (…)” [8].

Załącznik nr 5

Ćwiczenie dramowe

Osoba 1: Wejdź w rolę bohaterki filmu i poproś o głosowanie za pozostawieniem cię w pracy, użyj dowolnych argumentów.

Osoba 2: Wejdź w rolę kolegi z pracy. Użyj dowolnych argumentów przy pomocy których odmówisz Sandrze lub ją poprzesz.

Ćwiczenie trwa 1 min, potem następuje zmiana ról. W podsumowaniu ćwiczenia niech pomogą ci pytania: Czy łatwo jest prosić?, Czy osiągnęłaś swój cel?, Jak się czułaś w roli, co było łatwe, a co sprawiło ci trudność?, Jakie relacje się wytworzyły pomiędzy wami?

Bibliografia

1. „Doskonalenie warsztatu nauczyciela polonisty”, pod red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2012
2. I. Łopuch, „Luc i Jean-Pierre Dardenne: fikcja prawdziwsza niż życie” [w:] „Autorzy kina europejskiego IV”, pod red. A. Helman, A. Pitrusa, Kraków 2008, ss.21–42
3. G. Standing, „Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014
4. „Nie robimy filmów na temat”, wywiad z braćmi Dardenne [w:] „Kino” 2005, nr 10, ss.46–48 Ewa Mazierska, „Nagie życie i porządek neoliberalny. Świat w filmach braci Dardenne” [w:] „Kino” 2011, nr 11.

[1] Ścieżka dialogowa filmu.[2] B. Zatońska, „Dwa dni, jedna noc”, by uratować siebie,
http://www.tvp.info/19062891/dwa-dni-jedna-noc-by-uratowac-siebie;
dostęp: 15.06.2015.
Tadeusz Sobolewski, „Dwa dni, jedna noc” braci Dardenne’ów w kinach: rewelacyjna bajka o prekariacie”,
http://wyborcza.pl/1,75475,17485581,_Dwa_dni__jedna_noc__braci_Dardenne_ow_w_kinach__rewelacyjna.html#ixzz3fEFOZmld;
dostęp: 15.06.2015.
A. Kołodyński, „Dwa dni, jedna noc”, „Kino” 2015, nr 2, s. 72.
A. Boniecki, „Dzieci śmieci”, „Tygodnik Powszechny” 2015, nr 28.[3] Izabela Łopuch, „Luc i Jean-Pierre Dardenne: fikcja prawdziwsza niż życie” [w:] Alicja Helman, Andrzej Pitrus, „Autorzy kina europejskiego IV, Kraków 2008, s.21.[4] Wszystkie cytaty z listy dialogowej.[5] Za:
http://wyborcza.pl/1,75475,17485588,_Dwa_dni__jedna_noc___Dardenne_owie__wierzymy_w_rewolucje.html#ixzz3fEGGsm3k,
dostęp: 15.06.2015.[6] Jan Sowa, „Prekariat — globalny proletariat w epoce pracy niematerialnej” [w:] „Robotnicy opuszczają miejsca pracy”, pod red. Joanny  Sokołowskiej, Łódź 2010,
http://ha.art.pl/prezentacje/39-edufactory/1655-jan-sowa–co-to-jest-prekariat.html;
dostęp: 15.06.2015.[7] Mariusz Sepioło, „Niebezpieczna klasa” [w:] „Tygodnik Powszechny” 2015, nr 28, s. 11.[8] Wywiad Pawła T. Felisa z braćmi Dardenne, „Gazeta Wyborcza”,
http://wyborcza.pl/1,75475,17485588,_Dwa_dni__jedna_noc___Dardenne_owie__wierzymy_w_rewolucje.html#ixzz3fEGGsm3k,
dostęp: 15.06.2015.