Cele lekcji

cel ogólny

• wielostronne spojrzenie na problemy związane z kategorią PRAWDY i sposobami zbliżania się do niej w kontekście filmu K. Zanussiego

cele szczegółowe

uczniowie:

• lepiej rozumieją i właściwie oceniają motywy decyzji podejmowanych przez siebie i innych
• rozwijają umiejętności twórczego i krytycznego myślenia
• doskonalą umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego
• poznają twórczość filmową Krzysztofa Zanussiego
• potrafią umieszczać dzieło filmowe w różnych kontekstach interpretacyjnych
• rozwijają umiejętność pracy w grupie
• budują postawę empatii i tolerancji dla poglądów drugiego człowieka
• kształcą umiejętności argumentacji i wypowiadania się

Środki dydaktyczne film w reżyserii Krzysztofa Zanussiego pt.: „Dusza śpiewa” z cyklu „Opowieści weekendowe” (1997) kartki i długopisy

Formy pracy praca indywidualna praca w grupach Metody pracy burza mózgów dyskusja ukierunkowana analiza „za i przeciw” (wariant analizy SWOT) Przy wersji rozszerzonej scenariusza: debata oksfordzka, metoda projektów

Przebieg lekcji

Kilka uwag wstępnych

„Opowieści weekendowe” to autorski serial telewizyjny zaproponowany i zrealizowany dla TVP przez Krzysztofa Zanussiego. Cykl powstał w latach 1996-2000, składa się z 8 średniometrażowych filmów fabularnych (ich długość, od 54 min. do 56 min., pozwala na zaprezentowanie całego filmu w zasadzie na 1 godzinie lekcyjnej). Motywem łączącym wszystkie filmy z cyklu jest czas trwania fabuły; wydarzenia rozgrywają się w trakcie jednego weekendu, kiedy to mają miejsce skumulowane wydarzenia, długo oczekiwane przez bohaterów; punkty zwrotne w ich życiu. Te weekendy to okazja dla postaci, przede wszystkim polskich inteligentów, którzy znaleźli się w nowej sytuacji po 1989 r., aby stanąć twarzą w twarz z nurtującymi ich problemami – zarówno tymi generowanymi przez otaczającą ich rzeczywistość postępującego kapitalizmu, komercjalizacji, upadku tradycyjnych wartości, jak i uniwersalnymi, pojawiającymi się w odwiecznym dyskursie na temat prawdy, dobra, człowieczeństwa, obecności Boga…

W odpowiedzi na pytania stawiane samym sobie i Opatrzności oraz „nieprzepracowane” dramaty osobiste, pojawiają się okoliczności zmuszające bohaterów do zajęcia konkretnego stanowiska. Z dalszej perspektywy, wszystkie wydarzenia fabularne oraz reakcje na nie postaci z filmów Zanussiego, to swoisty dyskurs pomiędzy różnymi racjami, nigdy nie zakończony, zmierzający do poszukiwania i odkrywania wciąż na nowo PRAWDY [1]. Z resztą wzmiankowany dyskurs na gruncie „Opowieści weekendowych”, a także wielu innych filmów Krzysztofa Zanussiego, może być rozumiany dosłownie – treści niesie ze sobą nie obraz filmowy, a dialog. Wątpliwości i racje są eksplikowane podczas rozmów toczonych przez bohaterów. Niekiedy, tak jak w przypadku opowieści pt.: „Słaba wiara”, widz może mieć wrażenie, że raczej jest słuchaczem, a najbardziej pasjonujące momenty filmu mają początek nie w anegdotycznym już „trzęsieniu ziemi”, a w momencie zajęcia przez bohaterów miejsc na kanapie. Stąd wziął się pomysł na lekcję na temat dialogu racji z możliwym rozszerzeniem w postaci rozbudowanej debaty szkolnej; analogiczny do formy dyskursu zaproponowanej przez reżysera filmu.

W skład cyklu „Opowieści weekendowe” wchodzą: „Damski interes” (1996), „Słaba wiara” (1996), „Urok wszeteczny” (1996), „Niepisane prawa” (1996), „Dusza śpiewa” (1997), „Ostatni krąg” (1997), „Linia opóźniająca” (1997), „Skarby ukryte” (2000). Filmy te podejmują tematykę m.in.: rozrachunku z czasami PRL-u, wiary w Boga i Jego ingerencji w nasze losy, ceny, jaką można zapłacić za rozwój kariery zawodowej, braku moralności i granic egoizmu, bezinteresowności, dorosłości, lojalności i poszanowania cudzej własności. Wszystkie te filmy można wykorzystać podczas zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych lub jako przyczynek do przeprowadzenia projektu edukacyjnego. W większości opowieści występują wielkie gwiazdy polskiego kina: Joanna Szczepkowska, Marta Lipińska, Anna Nehrebecka, Magdalena Zawadzka, Dorota Segda, Marek Kondrat, Stanisława Celińska, Zbigniew Zapasiewicz, Krystyna Janda, Maja Komorowska, Wojciech Siemion, Daniel Olbrychski i wiele innych. W filmie „Dusza śpiewa” dwie główne role (śpiewaka i dyrektora opery) kreują Jacek Laszczkowski – światowej sławy sopran i tenor oraz Kazimierz Kord, jeden z najwybitniejszych polskich dyrygentów. Muzykę wykorzystywaną we wszystkich filmach napisał Wojciech Kilar.

Oglądając filmy z serii „Opowieści weekendowe”, trudno się oprzeć pokusie zestawienia ich z cyklem „Dekalog” w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego, z muzyką Zbigniewa Preisnera, który emitowany był w latach 1989-1990 w TVP1. Każdy z 10 filmów, trwających po 55 min., stanowi zamkniętą całość, koresponduje z Dziesięciorgiem Przykazań, bohaterami każdej opowieści czyni inne postacie. Wszystkie łączy wspólne miejsce zamieszkania – typowy dla czasów PRL-u blok w Warszawie. Niekiedy bohaterowie jednej opowieści pojawiają się epizodycznie w innych częściach serii. Zarówno czas powstania obu cykli, jak i pomysł przedstawienia ich polskiemu społeczeństwu, dzięki projekcjom telewizyjnym, wskazują na podobne genezy obu serii – wynikające z kryzysu wartości czasów przełomu, co dostrzegli twórcy filmów. W kinie Kieślowskiego wiele pytań pozostawało bez odpowiedzi, natomiast u Zanussiego, co może wydawać się zbyt oczywiste, odpowiedzi jednak się znajdują. W przypadku edukacji młodych ludzi pewne uproszczenie, skrót myślowy obecny w filmach Zanussiego może być atutem.

PRZEBIEG ZAJĘĆ:

Lekcja powinna być poprzedzona projekcją filmu „Dusza śpiewa” w reż. Krzysztofa Zanussiego (55 min.) i krótkim wprowadzeniem na temat twórczości tego autora oraz jego miejsca w kinie polskim i światowym.

1. Nauczyciel wita uczniów i zapoznaje ich z tematem zajęć „Proces poszukiwania PRAWDY. „Dusza śpiewa” – z cyklu „Opowieści weekendowe” Krzysztofa Zanussiego”.

2. Nauczyciel proponuje burzę mózgów na temat: Co to jest prawda?

Ponieważ zagadnienie, nie tylko dla uczniów, okaże się trudne, poniżej kilka wykładni. Można je odczytać i poprosić uczniów o komentarz.

• „Prawda – cecha wypowiadanych zdań określająca ich zgodność z rzeczywistością[podkreślenie A.K.]. W mowie potocznej oraz w logice tradycyjnej prawda, to stwierdzenie czegoś, co miało faktycznie miejsce lub stwierdzenie niewystępowania czegoś, co faktycznie nie miało miejsca”. Za www.wikipedia.pl hasło „prawda”.
• Problemem zdefiniowania tego pojęcia zajmowali się filozofowie od staro- żytności. Klasyczna definicja prawdy pochodzi od Arystotelesa i jest to zgodność sądów z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy. „Zgodność myśli z rzeczywistością”[podkreślenie A.K.]. http://filozofia. site11.com/zagadnienia/prawda/klasyczna-definicja-prawdy-i-jej-krytyka/
• „(…) poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” – te słowa skierował Jezus do Żydów, to cytat z Ewangelii Św. Jana [8:32].
• Góralska teoria poznania wg ks. Józefa Tischnera mówi, że są trzy prawdy: Świenta prowda, Tyż prowda i Gówno prowda.
• „Tak jak prawda jest dla człowieka kluczem do świata, tak wolność jest kluczem, który wartości otwiera drogę w głąb człowieka” ks. Józef Tischner. Za www.tischner.info.pl

3. Nauczyciel inicjuje dyskusję na temat metod poszukiwania prawdy.
Można zacząć od kwestii bliskiej uczniom – Jeśli poszukujemy odpowiedzi na trudne, egzystencjalne pytanie, to jak próbujemy ją uzyskać? (pytamy innych ludzi, najlepiej mądrych, doświadczonych, poszukujemy w książkach, w Internecie, dyskutujemy, próbujemy wyrazić swoje stanowisko i zrozumieć racje innych ludzi)
Jak próbuje poszukiwać prawdy Krzysztof Zanussi poprzez swój film?

Pytania pomocnicze:

Czy bohaterowie filmu odwołują się do opinii autorytetów?

(nie, a jeśli za taki uznać np. Dyrygenta, to jego stanowisko jest równoprawne z innymi)

Czy jest to metoda badawcza, oparta na dowodach naukowych?

(nie, to metoda intelektualnych poszukiwań, które weryfikuje osobiste doświadczenie, sytuacja losowa i jej rozwiązanie. W przypadku omawianego filmu punkt kulminacyjny rozważań bohatera następuje, kiedy traci głos przed bardzo ważnym koncertem i musi o tym poinformować Dyrygenta. Stresująca i stawiająca na ostrzu noża karierę Adama sytuacja jest wynikiem udzielenia bezinteresownej pomocy Sąsiadce i jej choremu psu. W związku z odwołaniem koncertu, śpiewak zostaje uratowany w ostatniej chwili. Następuje awaria prądu wskutek przecięcia kabla przez ekipę remontową. Ta racjonalna przesłanka zaistniała jednak w najbardziej odpowiednim momencie i ma znamiona boskiej interwencji)

Czy bohaterowie filmu na jego początku i końcu dysponują taką samą świadomością tego, co jest prawdą?

(nie, sytuacja życiowa, przypadkowe zdarzenia, weryfikują zajmowane stanowisko. Widz, podobnie jak bohater filmu, jest stawiany wielokrotnie przed wyborem, którego dokonanie odsłania kolejne oblicze prawdy. Bohaterowie zdają się oglądać temat po każdym zdarzeniu w innym świetle, aż do uzyskania wersji prawdy dostępnej bohaterowi;; co nie znaczy prawdy absolutnej)

Co przyczynia się do zmiany stanowiska przez bohaterów?

(dyskurs racji, zetknięcie się z wyrażonym stanowiskiem innego bohatera, z jego prawdą. Rozmowa bohaterów. Obecność oponentów, kilku podmiotów dyskursu. Tutaj swoje racje przedstawiają: Dyrygent – kwestia wartości kariery i talentu, młody śpiewak Adam – kwestia równowagi pomiędzy karierą a rodziną, Sąsiadka – problem miłości do zwierzęcia, jedynego towarzysza i przyjaciela, Żona Adama, która zdaje się lekceważyć męża i jego dokonania zawodowe, koledzy z opery – poprzez akty adoracji, akceptacji, popychający Adama w kierunku kariery zawodowej)

4. Nauczyciel dzieli klasę na 3 grupy.

Uczniowie z 1. grupy analizują i zapisują na kartkach, co sądzi na temat robienia kariery zawodowej Dyrygent.

Grupa 2. odpowiada na pytania, jaką wagę przewiązuje do kariery zawodowej młody śpiewak, co uważa za plusy, co za minusy swojej sytuacji? Jakie wartości ceni?

Grupa 3. analizuje relację pomiędzy Dyrygentem a Adamem.

Po kilku minutach przedstawiciele grup omawiają efekty pracy i zapisują (na tablicy w postaci tabeli) garść wniosków z ćwiczenia pod kątem rozumienia pojęcia „kariera zawodowa” przez główne postacie.

Kariera zawodowa śpiewaka
Według Dyrygenta (przykładowo)	Według Adama (przykładowo)
ciągłe próby i osobiste ćwiczenia, życie śpiewaniem	traktowanie pracy z oddaniem i poświęceniem
oddanie czasu wolnego pracy	dzielenie czasu pomiędzy rodzinę i pracę
posłuszeństwo wobec mistrza	miłość do żony i dziecka realizowana równolegle z rozwojem zawodowym
postawienie wszystkiego na jedną kartę	działanie na korzyść rodziny, kariera w służbie rozwoju osobowości i rodziny
pełna dyspozycyjność i punktualność	dyspozycyjność, obowiązkowość, punktualność, jednak nie za wszelka cenę
aktywność przy robieniu kariery, zaangażowanie w karierę	angażowanie się we własny rozwój i postępy w pracy

Dyrygent – mówi, że spotykał się i współpracował w trakcie swojej kariery zawodowej z wieloma artystami. Wie, że nawet ci nieco mniej utalentowani, ale bardzo pracowici, a przede wszystkim traktujący priorytetowo swoją karierę, zaszli znacznie wyżej, dalej niż osoby wyjątkowo utalentowane. Uważa, że praca artysty wymaga poświęceń, żelaznej dyscypliny, bezwzględnej gotowości do podejmowania kolejnych wyzwań, a także pokory i posłuszeństwa wobec mistrzów. Mimo wszystko uważa karierę operową i talent za wartości, którym należy poświęcić i podporządkować wszystko inne w życiu. Sam jest przykładem takiego podejścia. W momencie, kiedy go poznajemy, jest u szczytu kariery zawodowej – cieszy się szacunkiem zespołu, ma poważny dorobek, jest wybitnym specjalistą. Czy jest spełnionym człowiekiem? Raczej nie.

Młody śpiewak Adam – chciałby zrobić karierę, wykorzystać swoją życiową szansę. Wie, że dysponuje znakomitym głosem i może odnieść sukces, ale przejścia życiowe nauczyły go już pokory wobec losu (wypadek tuż po pierwszym sukcesie, późny debiut). Chciałby zaimponować młodej żonie, zarobić pieniądze na utrzymanie domu. Jest pełen zapału do pracy, pokory, chętny do nauki. Chciałby mieć opinię profesjonalisty w swoim zawodzie. Cieszą go oznaki uznania ze strony zespołu. Wiele już wie o uprawianiu zawodu śpiewaka, rozumie, że wymaga on osobistych wyrzeczeń. Z pewnego dystansu ocenia własne postępowanie. Nie uważa jednak kariery i wysokich zarobków za cel sam w sobie. Chce się kierować wyznawanymi przez siebie wartościami. Ważniejsza od pracy jest dla niego rodzina. Z wielkim żalem przyjmuje decyzję żony o wyjeździe do matki w trakcie jego debiutu. Mimo sprzyjających warunków (osamotnienie, żal) Adam nie ulega „kuszeniu”, któremu poddaje go Dyrygent.

Relacja Dyrygent/Adam – przywodzi na myśl czarnoksiężnika i jego ucznia. Mefisto-Dyrygent jest mężczyzną w sile wieku, u szczytu kariery zawodowej. Nie tylko zajmuje się czynnie sztuką, ale także pełni funkcję dyrektora opery. Jest osobą utalentowaną i kompetentną, chociaż, jak twierdzi, jego marzeniem było zostać śpiewakiem. Niestety, nie miał odpowiednich warunków głosowych. Znajduje swoistą satysfakcję w pouczaniu młodszego kolegi, a nawet w delikatnym dręczeniu. Kilkakrotnie powtarza, że wybrane przez nich zawody łączą się ze stresem i nie próbuje oszczędzić napięcia debiutującemu śpiewakowi. Zachowuje się z rezerwą, przyjmuje pozycję mistrza. Jest gotowy do podjęcia gry z Adamem. W sposób niewinny, dyskretny i zawoalowany próbuje skłonić młodego tenora do wejścia na „zwodniczą” drogę kariery zawodowej. Oznacza to pracę nad głosem pod kierunkiem Dyrygenta, przyjęcie jego wartości i zasad, dążenie za wszelką cenę do realizacji wybranego celu. Z pozoru racjonalne uwagi dyrektora (mówi, że młody człowiek wydaje mu się „jakiś taki lekkomyślny”, „nie traktuje swojej pracy serio”, spóźnia się, „jest pasywny”) wydają się słuszne, jednak dla Adama oznaczają rezygnację z siebie samego.

Adam Laszcz jest debiutującym, z pewnym opóźnieniem, śpiewakiem operowym. Wspomina o jakimś wypadku, który przeszkodził mu w karierze tuż po studiach. Wiemy, że był zwycięzcą konkursu śpiewaczego. Jest bardzo utalentowany, także walory fizyczne predysponują go do roli przyszłej gwiazdy scen operowych. Pochodzi z niedużego miasta, z Białegostoku. Ma na utrzymaniu żonę i córeczkę. Występ, w zastępstwie, do którego ma dojść, to dla niego ogromna szansa na zaistnienie w zawodzie. Obecnie dorabia w szkole muzycznej, bierze chałtury muzyczne. Jest osobą szczerą, otwartą, prostolinijną, oceniającą życie we właściwy sposób. Jest nieśmiały i skromny. Zwraca dużą uwagę na potrzeby innych ludzi, artykułuje także swoje potrzeby. Nie jest bezbronny życiowo. Ma dużą samowiedzę i dystans do swojej osoby. Postępuje bardzo świadomie i prawdziwie. Te cechy powodują, że nie ulega podszeptom „czarnoksiężnika”.

5. Nauczyciel prezentuje uczniom czołówkę filmu. Prosi o zastanowienie się nad interpretacją tego pierwszego ujęcia w kontekście poszukiwania PRAWDY oraz jej poszukiwania przez autora filmu.

Nieruchoma kamera pokazuje fragmentaryczny obraz widziany przez zamknięte okno mieszkania. Okno dodatkowo zasłonięte jest poziomą żaluzją. Ktoś (pod koniec ujęcia okazuje się, że córka głównego bohatera) pociągając za sznurek otwiera i zamyka żaluzję kilkakrotnie. Tym samym, raz widoczny jest „poszatkowany” obraz ulicy, na którą wychodzi okno mieszkania, a raz nie widać nawet tego. Dodatkowo widok za oknem (widok rzeczywistości) co chwilę się zmienia, przejeżdża samochód, jest pusto, idą ludzie, mimo, że wiemy że to wciąż ta sama ulica. Być może jest to uproszczona metafora prawdy. Obrazowi towarzyszy niepokojąca, drażniąca muzyka.

Praca domowa

Przygotuj krótki opis własnej wymarzonej pracy, kariery zawodowej, która dałaby Ci szczęście i satysfakcję. Umotywuj swoje stanowisko.

Dalsze wskazówki

Uwagi do scenariusza zajęć poszerzonego o debatę oksfordzką.

Poniższa propozycja zajęć obejmuje jeden tytuł spośród 8 Opowieści…, w podobny sposób można wykorzystać pozostałe filmy z tego cyklu. Chcąc być jak najbliżej filmu Krzysztofa Zanussiego, gdzie występuje dyskurs pomiędzy racjami „pragmatyka” – Dyrygenta, a osoby „nieżyciowej” z powodu swoich zasad moralnych – Adama, w szkolnej debacie możemy także przydzielić tego typu role (np. „pragmatycy” – drużyna N i „romantycy” – A). Proponuję, aby nauczyciel polonista pełnił funkcję prowadzącego debatę oraz konsultanta merytorycznego (na poziomie analizy dzieła filmowego), natomiast role opiekunów-mentorów grup można powierzyć zaprzyjaźnionym nauczycielom innych specjalności, np. muzyki, etyki (zależnie od treści poszczególnych filmów). Następnie należy zaproponować temat debaty, np.: Wybór kariery zawodowej jako priorytetu życiowego, to współczesna forma zniewolenia. Tak przygotowany projekt można zrealizować z jedną klasą lub z zainteresowanym uczniami z całej szkoły.

Załączniki

Załącznik nr 1 – zasady debaty, materiał dla uczniów

Zapoznaj się z poniższą informacją na temat debaty oksfordzkiej.

Mając na uwadze zaproponowany temat: Wybór kariery zawodowej jako priorytetu życiowego, to współczesna forma zniewolenia, zastanów się czy chciałbyś należeć do grupy afirmującej tezę, negującej, czy być wśród aktywnych słuchaczy.

Pamiętaj, że argumentów na potwierdzenie lub zanegowanie swojej tezy powinieneś szukać głównie w filmie Krzysztofa Zanussiego „Dusza śpiewa”. Możesz swoje argumenty wyprowadzać z wypowiedzi postaci, interpretować ich zachowania, możesz sięgnąć po fragmenty filmu i przygotować ilustracje wizualne. Możesz także poszerzyć kontekst swojej wypowiedzi, sięgając po znane Ci filmy innych reżyserów, utwory literackie, osobiste spostrzeżenia, etc.

Główne zasady debaty:

• w debacie biorą udział dwa 6-osobowe zespoły, które prezentują przeciwstawne poglądy na dyskutowane zagadnienie. Grupa afirmująca to A, grupa negująca N
• trzeci zespół, to pozostali uczniowie, którzy jasno określając, za którym punktem widzenia się opowiadają, zadają debatującym pytania wyjaśniające i uzupełniające, nazywają się drużyną „komentatorów”- K
• na wprost siebie siedzą zespoły A i N. Klasę/salę dzieli wyraźna linia, przebiegająca pomiędzy tymi zespołami. Członkowie zespołu K siadają także po dwóch stronach tej linii, zgodnie ze swoimi wstępnymi przekonaniami. Osoby niezdecydowane w specjalnej strefie ustawionej prostopadle do A i N
• uczestnicy debaty zabierają głos na przemian, rozpoczyna przedstawiciel zespołu A, broniącego tezy
• prowadzący debatę nauczyciel polonista (marszałek debaty) udziela głosu uczestnikom wszystkich 3 zespołów. Może skorzystać z pomocy sekretarza
• uczestnicy grupy K zgłaszają chęć zabrania głosu przez podniesienie ręki
• w miarę trwania debaty członkowie zespołu K, jeśli zmienili swoje stanowisko w sprawie, przesiadają się na drugą stronę linii/sali. Prowadzący debatę może poprosić o wyjaśnienie zmiany stanowiska
• maksymalny czas wypowiedzi każdej osoby, to 3 min., podobnie maksymalny czas pokazu fragmentu filmowego
• decyzja zespołu K, odzwierciedlona w ilości osób zajmujących część sali w strefie A i w strefie N, stanowi o wyniku debaty
• zespół K w swoich ocenach powinien się kierować doborem treści, argumentacją oraz kulturą wypowiedzi zespołów

Praktyczne wskazówki

• warto trzymać się tematu
• należy starać się udowodnić i przeforsować własne stanowisko
• trzeba próbować przewidzieć strategię przeciwnika
• warto rozpoczynać wystąpienie od najsilniejszego argumentu
• trzeba pamiętać, że należy łączyć argumenty w logiczną całość
• dobrze jest używać różnorodnych argumentów i popierać je fragmentami filmowymi
• trzeba słuchać uważnie argumentów strony przeciwnej, by móc formułować kontrargumenty, szukać słabego punktu w wypowiedzi przeciwnika
• nie należy mówić zbyt szybko, warto stosować pauzy
• dobrze jest odczytywać tylko cytaty
• można sporządzać notatki, co może pomóc przygotować kontrargumenty
• nie należy powtarzać w kółko tych samych argumentów [2]

Bibliografia

[1] Materiał został opracowany z wykorzystaniem tekstu Tomasza Kłysa Krzysztofa Zanussiego kino intelektualne, w: Kino polskie w trzynastu sekwencjach pod red. Eweliny Nurczyńskiej-Fidelskiej, Kraków 2005

[2] Materiały na temat metody debaty oksfordzkiej zostały zaczerpnięte ze strony
http://www.ceo.org.pl/pl/sejmmlodziezy/news/debata-oksfordzka-0,
tam też można znaleźć więcej informacji.