Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Przygotowanie uczniów do pogłębionego odbioru filmu jako tekstu kultury także w zakresie odczytywania konwencji i cytatów filmowych.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• poznaje disco polo jako zjawisko kultury popularnej;
• odczytuje i interpretuje związki pomiędzy zjawiskami społecznymi i kulturowymi;
• odczytuje motyw amerykańskiego snu — jego genezę oraz realizację w kulturze popularnej;
• analizuje dzieło filmowe pod kątem jego formy i funkcjonalności wykorzystanych środków wyrazu;
• charakteryzuje bohaterów i wskazuje środki wyrazu służące kreacji aktorskiej;
• wyszukuje informacje na zadany temat, selekcjonując odpowiednio źródła;
• dokonuje analizy i interpretacji plakatu filmowego.

Przebieg lekcji

1. Przywitanie uczestników i przedstawienie celów zajęć i ich tematu. Jeśli taka potrzeba zaistnieje, warto w tym miejscu wyjaśnić pojęcie americam dream — jako narodowy etos Stanów Zjednoczonych, wyrażający ideały demokracji, równości i wolności oraz wiarę, że awans społeczny można osiągnąć ciężką praca i zdolnościami (słynne kariery — od pucybuta do milionera).

2. Rozmowa wstępna na temat obejrzanego filmu — swobodne wypowiedzi uczniów, które mogą być inspirowane pytaniami nauczyciela:

a) jakie są wasze odczucia, wrażenia?

b) w jaki nastrój was wprowadził film?

c) co was zainteresowało lub zirytowało, lub zaintrygowało, lub zniechęciło…?

d) co zwróciło waszą uwagę w sposobie kreowania filmowego świata (dominuje sztuczność i umowność).

3. Krótka prezentacja sylwetki reżysera filmu — Macieja Bochniaka. Disco polo to jego fabularny pełnometrażowy debiut. Z wykształcenia jest scenarzystą, zajmuje się też fotografią. Pracował także jako montażysta, operator dźwięku i producent filmowy. Zjawiskiem disco polo zainteresował się kilka lat wcześniej, gdy dowiedział się, że zespół Bayer Full wybiera się na podbój Chin. Nakręcił wówczas pełnometrażowy dokument na ten temat — „Miliard szczęśliwych ludzi”.
Przy okazji warto dodać, że na temat disco polo powstał też inny film dokumentalny — Bara Bara (1996) w reżyserii Marii Zmarz-Koczanowicz i Michała Arabudzkiego.

4. Wskazanie tematów poruszonych w filmie. Nauczyciel prosi uczniów, aby najpierw w parach, następnie w czwórkach, a później w grupach ośmioosobowych przedyskutowali i wskazali najważniejsze zagadnienia poruszone w filmie. Uczniowie w parach ustalają, jakie to tematy i zapisują je na kartkach otrzymanych od nauczyciela (czas pracy w poszczególnych etapach — ok. 3 minuty), następnie pracę kontynuują aż do etapu grupy ośmioosobowej. Nauczyciel czuwa nad prawidłowym przebiegiem pracy, zwracając uwagę na to, aby wszyscy uczniowie byli zaangażowani. Przyczepia też do tablicy napis z tytułem filmu. Na zakończenie prosi, aby przedstawiciele ośmioosobowych grup przeczytali zapisane przez siebie zagadnienia i przykleili wokół tytułu filmu na tablicy, w ten sposób formułując mapę tematyczną utworu. Przykładowy efekt pracy:

W podsumowaniu pracy uczniów warto podkreślić, że poruszone problemy zostały pokazane w sposób celowo skonwencjonalizowany, zgodnie ze schematami „ogranymi” w popularnych filmach.

5. Analiza elementów świata przedstawionego w filmie. Uczniowie przypominają, jakie elementy konstrukcyjne budują świat przedstawiony utworu. Następnie nauczyciel dzieli uczniów na 4 grupy tak, aby w każdej z nich znalazły się i osoby, które przeprowadzały ankiety i te, które przygotowywały znaczenie podanych pojęć. Każda z grup otrzymuje do opracowania jeden z elementów świata przedstawionego. Po opracowaniu zagadnienia (ok. 10 minut), uczniowie uzupełniają informacje w swojej części tabeli (Załącznik nr 3).

6. Po upływie wskazanego czasu przedstawiciele grup przekazują wspólne ustalenia, pozostali uczniowie uzupełniają tabelę. Omawiając kolejne elementy, warto odwoływać się do wiedzy, którą uczniowie zebrali na podstawie ankiet. Podsumowując informacje o miejscach, warto pokazać uczniom krótki fragment filmu Marii Zmarz-Koczanowicz i Michała Arabudzkiego Bara Bara [1] o muzyce i muzykach disco polo, który pokazuje realia połowy lat 90. Uświadomi to uczniom, że rzeczywistość była dużo bardziej siermiężna i szara, niż ta wykreowana w filmie Bochniaka.

Przykładowe wyniki pracy uczniów:

Czas wydarzeń — zgodnie z informacją przekazaną przez lektora w pierwszej sekwencji, akcja rozgrywa się w połowie lat 90. Potwierdzają to kostiumy bohaterów (przestylizowane, barwne, błyszczące), niektóre rekwizyty i zjawiska właściwe dla tego czasu: kasety magnetofonowe sprzedawane ze stolików na bazarach, samochody (fiat 125p przerobiony na kabriolet z różowym wnętrzem), niezwykle modne wtedy krasnale ogrodowe itp. W tym czasie sytuują akcję także informacje o zmianie ustrojowej i początkach kapitalizmu. Jednak w filmie znaleźć można wiele celowych niekonsekwencji czasowych, np.: przewijają się w nim współczesne postacie ze świata disco polo, następują swobodne przemieszczenia bohaterów w czasie i przestrzeni, a nawet cofnięcie czasu przez Daniela Polaka.

Miejsca wydarzeń — domyślamy się, że akcja umiejscowiona jest w Polsce, jednak obrazy naszego kraju w wielu miejscach nakładają się i przenikają z zakorzenionymi w świadomości i zmitologizowanymi już niemal obrazami Ameryki, wykreowanymi na podstawie popularnych w tamtym czasie filmów (padają nawet tytuły – np. Policjanci z Miami) i innej ikonografii, która docierała do naszego kraju spragnionego „nowego” świata, pełnego nieograniczonych możliwości. W filmie swobodnie przeplatają się obrazy realistyczne (np.: dom Tomka, remiza strażacka, willa Daniela Polaka itp.) z bajkowymi i onirycznymi (np. pierwsza sekwencja zaczerpnięta z tradycji westernu, bazar z kasetami wykreowany na rzęsiście oświetlone Las Vegas, statek „płynący” po pustyni i ostatecznie zacumowany w niewielkiej sadzawce na odludziu, sceny spotkania bohaterów na pustyni, polskie krajobrazy poprzetykane zadziwiającymi kanionami, szosa przypominająca w filmie słynną Route 66 itp.). Świat w Disco polo jest umowny, plastikowy, przesycony błyskotkami i intensywnymi kolorami.

Bohaterowie — film zaludniają postacie reprezentujące różne środowiska, ale podobne pragnienia (odniesienie sukcesu, wejście na sam szczyt). Tomek (grany z dużym wyczuciem przez Dawida Ogrodnika) to prosty chłopak z prowincji, zafascynowany muzyką zespołu Future (postacie z plakatu w domu chłopaka przypominają członków słynnego duetu Modern Talking) i światem telewizyjnych programów disco polo. Mieszka on tylko z ojcem, z którym nie ma dobrego kontaktu (co widać w pierwszej ich wspólnej scenie, w której niby rozmawiają, ale się nie słyszą, każdy mówi „swoje”, brak między nimi interakcji). Tomek ma marzenie podobne do marzeń wielu młodych ludzi — chce zostać gwiazdą i wyrwać się z prowincji. Dzięki swojej determinacji, przebiegłości, a czasem i bezczelności oraz przy pomocy dwojga sprzymierzeńców ten cel osiąga. Na uwagę zasługuje świetna kreacja D. Ogrodnika, który doskonale odwzorowuje nie tylko sposób bycia, ruch sceniczny właściwy dla muzyków disco polo, ale również obowiązującą w tym gatunku manierę wokalną. Rudy — nieśmiały discopolowy geniusz, który został już raz oszukany i zawiedziony, dlatego ukrywa się wśród … poszukiwaczy ropy naftowej. Ten bohater (grany z dużą świadomością przez Piotra Głowackiego) wykreowany został na wzór genialnego pianisty Glenna Gulda, choć fryzurą przypomina także jednego z członków popularnej grupy Pet Shop Boys. Daniel Polak — producent muzyczny, łowca talentów, tzw. „gruba ryba” w discopolowym świecie. Jest on bezkompromisowym rekinem biznesu, srogim szefem, zazdrosnym kochankiem, ale w ocenie wartości muzyki odwołuje się do intuicji (komiczne sceny ze wstającymi włosami na przedramieniu, gdy Polak słuchał muzyki mającej potencjał przeboju). Wystylizowany jest na „prawdziwego Polaka” zarówno w wyglądzie (wąsy, dłuższe włosy, czerwone garnitury), jak i w upodobaniach i cechach charakteru: lubi piłkę nożną, świetnie zna się na gustach muzycznych rodaków („jak się spodoba Polakowi, to wszystkim się spodoba”), uważa się za patriotę, którego bolą różne problemy w kraju, potrafi być też sentymentalny i w chwilach próby zrezygnować z partykularnych interesów. Należy docenić kreację Tomasza Kota, który stworzył sugestywną postać.

Warto zwrócić uwagę, że właściwie wszyscy aktorzy, tworząc swoje postacie, z pewną przesadą operowali środkami aktorskimi (szczególnie Joanna Kulig grająca Gensoninę), tworząc w ten sposób postacie sugestywne, aczkolwiek nieco sztuczne i odbiegające nieco od prawdopodobieństwa psychologicznego. Efekt ten wzmacniają niektóre kwestie wypowiadane przez postaci — są to obiegowe hasła, niby-sentencje, cytaty z discopolowych przebojów.

Wydarzenia — akcja filmu jest bardzo schematyczna i odwołuje się z jednej strony do realizacji wszechobecnego w filmie motywu amerykańskiego snu, przejawiającego się w karierze „od pucybuta do milionera” (tu od nikomu nieznanych chłopaków z prowincji do zwycięzców międzynarodowego konkursu muzycznego World Vision — (odwołanie do Eurowizji). Wątek uczucia pomiędzy Tomkiem a Gensoniną nawiązuje z jednej strony do znanego z wielu filmów motywu dziewczyny gangstera, z drugiej zaś jakby ilustruje discopolowe teksty o tym, że „… jest chłopak, jest dziewczyna, zakochują się, ojciec tego nie akceptuje…”[2]. Akcja filmu jest niezwykle dynamiczna, z licznymi zwrotami. Dynamizuje ją jeszcze szybki, wideoklipowy montaż i dynamiczna kamera. Konwencja umowności, niejako brania niektórych faktów i zjawisk w cudzysłów, powoduje, że w produkcji Bochniaka świetnie mieszczą się zarówno sceny realistyczne, jak i te z pogranicza jawy i snu (np.: sceny ze statkiem, przechodzenie Tomka i Rudego pomiędzy światami itp.).

Warto wspomnieć, że przeboje disco polo, brzmiące w filmie — od powstałych w latach 90. po współczesne (z bijącym rekordy oglądalności w internecie Ona tańczy dla mnie zespołu Weekend) zostały nagrane przez aktorów (m.in. Dawoda Ogrodnika, Joannę Kulig, Rafała Maćkowiaka).

7. Zebranie i podsumowanie informacji na temat intertekstualności w filmie Disco polo. Jeśli z poprzednich części zajęć wyniknie taka potrzeba, nauczyciel prosi jednego z uczniów o przypomnienie, czym jest intertekstualność (nawiązania i relacje pomiędzy tekstami kultury). Następnie chętni uczniowie przywołują konkretne teksty, czy gatunki filmowe, do których w filmie odnajdujemy nawiązania. Jest ich naprawdę sporo, dlatego w klasie o sporej erudycji możemy pokusić się o konkurs na spostrzegawczość i znajomość dzieł filmowych. Pierwsze nawiązanie znajduje się już scenie otwierającej film, rozgrywającej się w scenerii i kostiumie westernu. Warto zastanowić się w tym miejscu, jakie znaczenie dla tego fragmentu (czy całego filmu) ma wykorzystanie głosu słynnego lektora Tomasza Knapika — którego głos towarzyszył milionom Polaków podczas oglądania zagranicznych produkcji — od pirackich filmów klasy C i B, przez klasykę filmową po Polską Kronikę Filmową. W Disco polo znajdziemy odwołania (bądź tylko skojarzenia) między innymi do filmów: Funny Games Michaela Hanekego (np. dwaj „ochroniarze” w białych strojach golfistów), Titanic Jamesa Camerona (sceny na jachcie), Aż poleje się krew Paula Tomasa Andersona (sekwencje westernowe), 4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni Cristiana Mungiu (w wypowiedzi Tomka po spotkaniu z Rudym), Pojedynek na szosie Stevena Spielberga (pogoń ciężarówek za Tomkiem i Gensoniną) i wielu innych.

8. W podsumowaniu zajęć warto podkreślić, że zastosowana w filmie poetyka jest właściwa dla postmodernizmu w sztuce. Obecne są tu liczne cytaty filmowe (z których większość służy jedynie grze z widzem, zwłaszcza tym ambitniejszym), ale również swobodnie mieszane gatunki (Jakie to gatunki? – western, komedia, film muzyczny, film sensacyjny, film drogi…) i konwencje (Jakie? — realizm, oniryzm, bajkowość, ironia…). W filmie jest bardzo wiele chwytów formalnych w obrębie filmowego obrazu (Jakie to chwyty? — montaż wideoklipowy, wyraziste punkty widzenia kamery, dynamizm ujęć, ale także przepych i dynamika wewnątrz kadrów).

9. W podsumowaniu zajęć warto zainicjować dyskusję: Dla kogo i w jakim celu powstał film M. Bochniaka Disco polo? Czy Waszym zdaniem ten film przyczyni się do popularyzacji muzyki disco polo — czy raczej przeciwnie, zniechęci wielu do tego gatunku muzyki (jako kwintesencji kiczu i prostactwa)?

10. Nauczyciel dziękuje uczniom za wspólną pracę i nagradza najaktywniejszych. Warto na zakończenie zastosować jedną z metod ewaluacji zajęć, np. metoda kosza i walizki. Uczniowie na jednej kartce zapisują to, co im się podobało, co zabierają ze sobą a na drugiej to, co im przeszkadzało, co chcieliby zmienić — wychodząc, wrzucają kartki odpowiednio do symbolicznej walizki lub symbolicznego kosza (mogą to być zwykłe pudełka odpowiednio podpisane).

Praca domowa

Praca domowa (dla chętnych)

Wykorzystując wycinki z gazet, wybrane ilustracje, własne wytwory graficzne itp., stwórzcie kolaż będący swoistym portretem jakiegoś wybranego zjawiska w popkulturze.

Praca domowa dla wszystkich

Odpowiedzcie na pytania:

1. Jakie jest Twoje stanowisko wobec muzyki disco polo oraz całego nurtu w kulturze popularnej związanego z tym gatunkiem? Uzasadnij swoją wypowiedź.

2. Opisz i zinterpretuj plakat [1] do filmu Disco polo. Skorzystaj z pytań pomocniczych.

Pytanie pomocnicze dla uczniów:

1. Jaką techniką wykonany jest plakat? (grafika?, fotografia?)

2. Jaka jest kompozycja plakatu?

3. Kto widnieje na plakacie? Zwróć uwagę na kostium i postawę postaci?

4. Jakie znaczenie mają wykorzystane barwy?

5. Jakie elementy symboliczne znajdują się na plakacie?

6. Jak oceniasz funkcjonalność tego plakatu jako jednego ze sposobów promocji filmu?

Dalsze wskazówki

Na kilka dni przed zajęciami nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy. Pierwsza z nich otrzymuje zadanie przeprowadzenia wśród rodziców i ich rówieśników (respondentów w wieku 40+) ankiety dotyczącej wspomnień związanych z Polską lat 90. (Załącznik nr 1); zadaniem drugiej grupy jest wyszukanie w dostępnych słownikach znaczeń następujących pojęć: popkultura, intertekstualność, postmodernizm. Warto również polecić chętnemu uczniowi przygotowanie podstawowych informacji o disco polo jako zjawisku muzycznym, społecznym i ekonomicznym. Informacje te powinny zostać przedstawione uczniom przed projekcją filmu. Także przed projekcją nauczyciel rozdaje karty pracy (Załącznik nr 2), które mają na celu ukierunkować odbiór filmu.

Załączniki

Załącznik nr 1

Przeprowadźcie wśród znajomych osób w wieku 40+ poniższą ankietę:

1.Z czym kojarzą się Pani/Panu lata 90. w:

· muzyce ……………………………………………………………………………..

· modzie ………………………………………………………………………………

· życiu społeczno-politycznym ………………..……………………….…

2.Jakie są Pani/Pana wspomnienia związane z tamtym czasem?: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Załącznik nr 2

1. Wynotujcie z filmu kilka wypowiedzi bohaterów, które wydają się wam znane, zapożyczone.

2. Oglądając film Disco polo, zwróćcie uwagę:

• Jaką funkcję pełni sekwencja otwierająca film?
• W jakim czasie i w jakiej przestrzeni usytuowana jest akcja filmu? Co o tym świadczy? Czy przestrzegana jest ciągłość czasowa i logiczna?
• Co zwraca szczególną uwagę widza w sferze wizualnej filmu? Jaki sposób obrazowania dominuje? (Zwróćcie uwagę na wykorzystane środki wyrazu).
• Jak skonstruowana jest akcja filmu?
• Kim są bohaterowie? Jakie środowiska reprezentują? Jakimi środkami wyrazu aktorzy budują swoje postacie?
• Jakie nawiązania do znanych filmów i innych tekstów kultury odnajdujecie w filmie?
• Jaki gatunek reprezentuje oglądany film? Jakie cechy tego gatunku odnajdujecie?
• Jaką perspektywę odbiorczą przyjęliście podczas oglądania filmu? (Identyfikacja z którymś z bohaterów, dystans, negacja, ironia…?).

Załącznik nr 3

Bibliografia

Hala odlotów — program TVP Kultura z dnia 26 lutego 2015 r. na temat: „Disco polo. Przejaw demokracji czy demoralizacji?”, http://vod.tvp.pl/audycje/kultura/hala-odlotow/wideo/disco-polo-przejaw-demokracji-czy-demoralizacji-26022015/19052097; dostęp 30.06.

A. Ślósarz, Plakat i reklama na lekcjach języka polskiego w liceum i technikum. Poradnik z ćwiczeniami dla nauczyciela, http://www.oke.krakow.pl/inf/filedata/file/a_slosarz_plakat%20i%20reklama%20na%20lekcjach%20jezyka%20polskiego.pdf; dostęp 30.06.2015

W. Filar, Fenomen muzyki disco polo w kontekście polskiej kultury popularnej lat 90., „Kultura Popularna” 2014 nr 1, ss. 102–119